1-bob. Qadimgi Madaniyatning asosiy omili

VARAXSHA – Buxoroning Jondor tumanida joylashgan VI-VII asrlarga oid
buxorxudot hukmdorlarining yozgi qarorgohi.
XALIFA – o‟rinbosar, noib, muovin. Muhammad Payg‟ambar vafotidan so‟ng
vujudga kelgan Arab xalifaligining (632-1258) diniy va dunyoviy boshlig‟i. Birinchi
to‟rt xalifa Abu Bakr (632-634), Umar (634-644), Usmon (644-656) va Alilar (656-
661) “al-Xulafo ar-roshidun” – to‟g‟ri yo‟ldan boruvchi halifalar nomi bilan mashhur
bo‟lganlar.
XANDAQ – qal‟a tevaragiga qazilgan va suv to‟latilgan zovur. Maxsus
mudofaa inshooti.
XIROJ – Yaqin Sharq va O‟rta Sharq mamlakatlarida, jumladan O‟rta Osiyoda
davlat tomonidan undiriladigan yer solig‟i. Xiroj O‟rta Osiyoda VII asrda arablar
tomonidan joriy qilingan. Xiva xoni Muhammad Raxim I (1806-1825) xirojni pul
bilan undirishni joriy qilgan. Bunda xiroj olingan hosilning miqdoridan emas, balki
yer egasining xo‟jaligi va yer maydoniga qarab olingan. Qo‟qon xonligi Rossiya
tomonidan bosib olingandan keyin xiroj bu yerda ham natura o‟rniga pul bilan
yig‟iladigan bo‟lgan.
XORAZMSHOHLAR – Xorazmda islomdan oldin va islomdan keyin
hukmronkik qilgan sulola. Tarixda to‟rtta xorazmshohlar sulolasi o‟tgan: Afrig‟iylar
(305-995), Ma‟muniylar (995-1017), Oltintosh sulolasi (1017-1034) va Anushteginlar
sulolasi (1077-1231).
995-yilgacha Xorazm ikki qismga – Shimoliy Xorazm (poytaxti Urganch) va
Janubiy Xorazmga (poytaxti Kat) bo‟lingan edi. Shimoliy Xorazmdagi Ma‟muniylar
sulolasi vakili Ma‟mun ibn Muhammad 995-yilda har ikkala Xorazmni birlashtirib,

43

Xorazmshoh unvoni bilan idora qila boshladi. Uning vorisi Ma‟mun ibn Ma‟mun
davrida Xorazmning qudrati yanada oshdi. Urganchda “Ma‟mun akademiyasi”
faoliyat yurita boshladi.
1017-yilda Xorazmni Mahmud G‟aznaviy bosib olib, o‟zining bosh xojibi
Oltintoshni xorazmshoh unvoni bilan Xorazm hokimi etib tayinladi.
1044-yilda Xorazm Saljuqiylar davlatiga qo‟shib olindi. Saljuqiylarning
Xorazmdagi noibi Anushtegin (1077-1097) saljuqiylarga itoatgo‟ylik bilan xizmat
qildi. Lekin uning vorisi Qutbiddin Muhammmad (1097-1127) o‟ziga “Xorazmshoh”
unvonini olib saljuqiylardan mustaqil holda yurtni idora qila boshlaydi. Otsiz (1127-
1156), El Arslon (1156-1172), Takash (1172-1200) va Muhammadlar davrida (1200-
1221) Xorazmshohlar davlati Sharqning eng yirik va qudratli davlatiga aylanadi.
1221-yilda Chingizxon boshliq mo‟g‟ul bosqinchilari Xorazmshohlarning yirik
shaharlari qatorida poytaxt Urganchni ham bosib oladilar. Muhammad Xorazmshoh
yurtni o‟z holiga tashlab qochishdan boshqa chora topa olmaydi. So‟nggi
Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi (1221-1231) mo‟g‟ul bochqinchilariga qarshi
deyarli o‟n yil kurashgan bo‟lsada, biroq uning urinishlari muvaffaqiyatsiz tugaydi.
Jaloliddinning vafoti bilan Xorazmshohlar sulolasi ham barham topadi.

• 
  

2.2. Xitoy yozuvi va shu davrda mavjud boshqa tarixiy tillar