1-боб: маркетинг ва унинг ривожланишининг

7-MAVZU. Tilshunoslik va geografiya
Reja
1. Lingvistik geografiya.
2. Areal lingvistika.
3. Tilshunoslikning tabiiy fanlarga ta’siri


3. Tilshunoslik va geografiya
Lingvistik geografiya. Tilshunoslik geografiya bilan ham uzviy aloqadadir. Chunki davrlar o`tishi bilan ma'lum bir tilda so`zlashuvchi etnik guruhdar turli joylarga tarqalib, o`troqlashadilar. Demak, tillarning ham tarqalish o`rinlari mavjud. Ularning tarqalish joylarini kartalashtirish imkoni bor. Shunday ekan, tilshunoslik bilan geografiya o`rtasida qandaydir munosabat bo`lishi tabiiy. Bunday munosabat, ayniqsa, muayan lingvistik hodisalarning tarqalish zonalarini belgilashda, lingvistik va dialektik atlaslar tuzishda yorqin nomoyon bo`ladi. Tilshunoslik bilan geografiyaning ana shunday munosabatiga e'tibor qaratilishi natijasida lingvistik geografiya yoki lingvogeografiya va areal lingvistika maydonga keldi. Lingvistik geografiya lingvistik hodisalarning tarqalish zonalarini o`rganluvchi tilshunoslikning alohida bo`limi sifatida XIX asrning oxirlarida dialektologiyadan o`sib chiqdi. Turli tillarda dialektal farqdanishlar haqidagi materiallarning yiqilishi natijasida bu farqlanishlarning muayyan til xududida mos kelish yoki mos kelmaslik chegaralarini aniqdash muammosini keltirib chiqara. Demak, lingvistik geografiya dialektologiya materiallariga tayanadi. Lingvogeografiya bilan dialektologiya makon va zamon faktorlariga turlicha munosabatda bo`lsa-da, makon faktori lingvogeografiyada ham, dialektologyyada ham bir qil ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, territoriya faktori lingvogeografiyaning asosini tashkil etadi. Chunki lingvogeografiya keng territoriyaga ega bo`lishi va bir vaqtda ko`plab faktlarni hamrab olishi, umumlashtirish hajmining beqiyosligi bilan tasviriy va tahliliy xususiyatga ega bo`lgan dialektologiyadan ajralib turadi. Dialektologiyada ma'lum bir tilning dialektal xususiyatlarini, aniqlash, bu xususiyatlarni aks ettiradigan dialektal atlaslar tuzish kabi muammolar o`rganliladi. Dialektal atlaslar tuzilishi dialektologiyadan lingvistik geografiyaga o`tish davri hisoblanadi. Areal lingvistika. Areal lotincha area "maydon", "kenglik" so`zidan olingan. Areal lingvistika tilshunoslikning bir bo`limi bo`lib, lingvistik hodisalarning muayyan kenglikda tarqalishini va tillararo (dialektlararo) munosabatni lingvistik geografiya metodlari asosida o`rganladi. Areal linvgistikaning asosiy vazifasi til xususiyatlarining hududiy bo`linishini tavsiflash va izogolossalarni talqin qilishdan iboratdir. Natijada dialektlar, tillar va areal jamoalar (til ittifokdari) o`rtasida o`zaro ta'sir maydonlari (areallari) aniqlanadi. Areal lingvistika atamasi tilshunoslikka M.J.Bartoli va Dj.Viddassi tomonidan 1943-yilda olib kirildi. Uning asosiy tamoyillari 1925-yildayoq M.Bartoli tomonidan olg`a surilgan. Areal lingvistika lingvistik geografiya va dialektologiya bilan chambarchas bog`liqdir. Uning markaziy tushunchasi til yoki dialekt arealidir. Boshqacha aytganda, ayrim likngvistik hodisalarning tarqalish chegarasi va ularning yig`indisidir. Shuningdek, areal atamasi ayrim tillar va tillar guruhining tarqalish chegarasini ifodalash uchun ham qo`llaniladi. Masalan turkiy areal, hind-ovrupa areali va boshq. Areal lingvistikani yana bir markaziy tushunchasi izoglossadir. Tilning barcha sathlari uchun bu tushuncha harakterli bo`lib, sathlararo yana konkretroq atamalar bilan farqlanadi: fonetik izoglossalar uchun izofonlar, leksik izoglossalar uchun izolekslar, semantiq taraqqiyot uchun izosemlar va boshq. Izoglossalar bog`liq va konvergent izoglossalarga bo`linadi. Bo`larning birinchisi bir genetik umumiylikka ega bo`lgan tillarda rivojlanadi va ularni tiklash uchun qiuosiy - genetik tadqiqotlar usulidan foydalaniladi. Konvertgent izoglossalar esa uzoq davrlar bir xududda yakin aloqada bo`lish natijasida areal umumiylikning vujudga kelishi asosida hosil bo`ladi. Bunday izoglossalar tipologik tahlil usullari asosida aniqlanadi. Areal lingvistikaning shakllanishida dialektologik va lingvistik atlaslar katta xizmat qildi. Areal lingvistikaning paydo bo`lishi va rivojlanishida A.Meye, Bartoli, B.A.Terrachini, Dj.Bonfante, V.Pizani singari olimlarning xizmati alohida ajralib turadi. Ular ushbu yo`nalishning nazariy asoslarini, tushunchaviy apparatini belgilab berdilar. Turkiy tillarni areal nuqtai nazardan o`rganlishda N. Z. Gadjiyeva, A.B.Jo`rayev singari olimlarning xizmatlari katta. Ayniqsa A.B.Jo`rayevning o`zbek tilini areal o`rganlishning nazariy asoslarini belgilab berishdagi xizmatlarini alohida ta'kidlash lozim.