1-БЎлим. Бахтли ҳаёт асослари бахтнинг баҳоси қанча?

МУЛОҲАЗА 
15
Манба: Муҳаммад Аҳмад Канъон, “Эр-хотинлик асослари”, 8-10-бетлар; Салоҳиддин Муҳиддин, “Оила ва 
шаръий никоҳ одоблари”, 7-8-бетлар. 
16
Манба: Т. Қурбонов, “Одобнома”, 137-142-бетлар. 

---

29 
Баъзи ѐшлар оила қуришга юракларини тайѐрлашдан олдин уйларини таъмирлашга, моддий 
тайѐргарликка бор эътиборларини қаратадилар. Табиийки, хато қиладилар. Чунки оила қуришга фақат 
пул биланмас, дил билан, қалб билан тайѐргарлик кўрилади. 
КЕЛИН БЎЛИШ ОДОБЛАРИ 
Миллий урф-одатларимизга кўра, қиз боладан биринчи талаб қилинадиган нарса, бу – ҳаѐ, 
иффат, номус. Беномуслик, ҳаѐсизлик қиз бола бахтининг заволи, ота-онанинг шўридир. Оқ либос 
кийиб ўзга хонадон эшигидан кириб боришга муяссар бўлган мастура қиз бахтлидир. Аммо бу 
бахтнинг қанчалик мустаҳкамлиги ўлчови нимадалигини оқила қизлар яхши билишади. Ота-она 
юзини ерга қаратмаслик учун қиз бола ҳамиша одоб-ахлоқли бўлиши, ҳаѐ-иффатни қадрлаши, 
номусини ҳар қандай нарсадан устун билиб, ҳақиқий инсон бўлишга ҳаракат қилиши керак. 
Келин бўлиш тартиб-қоидалари ҳақида гапирганда, қизлар бир оз уялиб, юзларини 
яширганлари яхши. Бу, уларнинг шарқона одобидир. Ҳаѐсизда одоб, уят бўлмайди. Шу билан бирга, 
қиз болани вояга етказаѐтган ота-она жигарбандлари ѐлғиз ўтишини хоҳламайди. Ўғилми, қизми, куни 
келиб турмуш қуради, оила бошлиғи ѐки бекаси бўлади. Шунинг учун мустақил ҳаѐтга тайѐргарлик 
кўриш ҳақида уларга сабоқ бериш зарур. 
Энг аввало, ҳар бир қиз бир умр ота-онаси билан яшамаслигини англасин, мустақил оила қуриб 
бошқа хонадонга фарзанд бўлишини билсин. 
Қиз бола ўз келажагига эътибор билан қарасин, гўзал одобларни ўзлаштирсин. Зеро, инсон 
одоб-ахлоқи билан азиз-мукаррамдир. 
Қиз бола хушмуомала бўлсин, бетгачопарлик қилмасин. Аѐл кишининг дағал сўзлаши, 
эркакчасига шанғиллаши жудаям хунук одат. Айниқса, ота-онанинг бетига сапчишдан, ўзидан катта, 
кўпни кўрган нуроний кишиларга ҳурматсизлик қилишдан сақланиш керак. Ўзбекона муомала 
одобини ўзлаштириш қизнинг кўрки саналади. Хушмуомала, итоаткор қизни одамлар: “Фалончининг 
қизи бирон марта қаттиқ гапирганини эшитмадик. Отасига раҳмат! Қиз бола шундай бўлса!” деб ҳавас 
қилишади. 
Қиз бола меҳнатсевар, чаққон бўлгани маъқул. Зеро, ҳамма уни кузатади. Агар қизнинг 
одобини, меҳнатсеварлигини, ҳаѐ-ибосини мақтасалар, бу унинг учун шарафдир. Шунда “Мана шу 
қизни келин қилсам!..” деб орзу қиладилар. 
Қиз бола одамлар ичида ўзини ортиқча ясама гўзал қилиб кўрсатмасин, бўлар-бўлмас пардоз-
андозлар билан ўзига оро бермасин. Бу, қизнинг камтарлигидандир. Бу хислат унинг фойдасига 
ишлайди. Чунки, қуруқ зеб-зийнат билан чиройли бўлиб қолмайди одам. Инсон зотининг, айниқса, қиз 
боланинг чиройи имон-эътиқод, ҳаѐ-ибо, одоб-ахлоқдир. 
Шу билан бирга, пала-партишлик, ўзига эътибор бермаслик ҳам яхши эмас. Ораста бўлиш, 
кийган кийими янги бўлмаса ҳам ювилган, дазмолланган, авратини (уятли жойларини) ѐпган, ўзига 
муносиб бўлгани маъқул. 
Қиз бола бичиш-тикишни яхши ўрганиши зарур. Келажакда оилада унча-мунча нарсаларни ўзи 
бичади, ўзи тикади. Аѐл чевар бўлса, моддий, маънавий тарафдан кўп фойдаси тегади. 
Пазандалик ҳам қиз боланинг борган жойида униб-ўсиб, оиласига чин аъзо бўлишида катта 
аҳамиятга эга. Бор нарсадан ширин таомлар тайѐрлай билиш уй бекасининг қандайлигини кўрсатади. 
Бу қобилият аѐл кишига – ой юзидаги хол каби – ярашиқлидир. Кўпинча ѐшлар орасидаги 
келишмовчиликларга, оилалар бузилиб кетишига айнан аѐлнинг уқувсизлиги, таом тайѐрлашга 
нўноқлиги, бепарволиги сабаб бўлади. Бундай келинлардан қайноналари “Келиним нон ѐпишниям 
билмайди. Овқатни эплаб пиширолмайди”, деб фиғони фалакка етиб шикоят қиладилар. Бу, аѐлнинг 
шаънига яхши гап эмас. Қиз бола қанчалик пазанда, уддабурон бўлса, эрининг ҳам, қайнота-
қайнонасининг ҳам меҳрини қозонади, олқишларига сазовор бўлади. 
Қизнинг ота-онаси қанчалик бой-бадавлат бўлсаям, кам харажат қилиб, ширин таомлар 
пиширишни ўргатишгани маъқул. Чунки, қиз ўртаҳол ѐки камбағалроқ оилага келин бўлиб тушиши 
мумкин. Ота-она мансаби қанча юқори, обрўйи баланд, мол-дунѐси бисѐр бўлмасин, қизларини 
турмушга тайѐрлашга эътиборли бўлишлари талаб этилади. Чунки уларнинг мансаблари, бойликлари 
билан қизлари бахтли бўлиб қолмайди. Бахтни пулга сотиб олиш иложи йўқ. 

---

30 
Ортиқча тилла тақинчоқлар, ялтир-юлтир кийимлар, меъѐридан кўп упа-элик суришга ўрганиш 
қиз болани бахтсиз қилиши турган гап. Бу такаббурликка, одамларни менсимасликка олиб боради. 
Қолаверса, ташқи гўзаллик инсонни одоб-ахлоқчалик зийнатлай олмайди. 
Ҳар бир қиз – Аллоҳ насиб этса – бир кун она бўлади. Шунинг учун қиз бола турмуш қуришдан 
олдин бола тарбиясини, чақалоқ парваришлаш қоидаларини тортинмасдан ўрганиши, билмаганини 
сўраб-суриштириши керак. Шу мавзуга оид момолар ўгитини, китобларни ўқиши фойдадан холи 
бўлмайди. Чунки, ѐш келинлар чақалоқ парваришлашни билмаганлари учун кўп хатоларга йўл 
қўядилар. Бу борада энг яқин маслаҳатчи қизнинг онасидир. Она қизига керакли йўл-йўриқ кўрсатиб, 
уни турмушга яхшилаб тайѐрлаб борса, мақсадга мувофиқ бўлади. 
Қиз бола ўзининг саломатлигига ҳам эътиборли бўлсин. Зеро, соғлом онадан соғлом бола 
дунѐга келади. Она маънан, жисмонан соғлом бўлса, баркамол авлодни вояга етказади. 
Қиз бола келин бўлиб тушганидан кейин ўзининг ижобий томонларини кўрсата билсин. Уйни 
саранжом-саришта тутиш, супуриш-сидириш, ҳамма ѐқни озода тутиш асосий фазилатдир. 
Турмуш ўртоғи ҳурматини жойига қўйиш келиннинг асосий вазифаси саналади. Ўзбек 
оилаларида эркак бошчилик қилади. Шундай экан, келин эри билан ҳуқуқ талашмаслиги, “Мен ҳам 
раҳбарман. Менинг ҳам сўзим ўтади” қабилида гапирмаслиги керак. Агар келиннинг эркакдан бирон 
жиҳати (ҳусни, ота-онасининг мансаб-мартабаси ѐки бойлиги) устун бўлса, шунда ҳам эрини асло 
камситмасин. Зеро, бу яхшиликка олиб бормайди. 
Баъзан кекса қайнота ѐки қайнона хуноби ошиб, ўзларини тутолмай қаттиқроқ гапириб 
юборсалар, келин уларнинг бетига сапчимасдан, оғир-вазмин бўлгани, бир гапдан қолгани маъқул. 
Келин доим шайтонга ҳай берса, ўзига яхши бўлади. Ғазаб отига минган одам бир оздан кейин 
ҳовуридан тушиб, қилмишига пушаймон бўлади, ҳатто узр сўрайди. Бунақа таранг вазиятда тилни 
тийган, асабини жиловлай олган одам ютади. 
Оқила келин “Қарс икки қўлдан чиқади” деган ҳикмат мағзини англаб етади. Оилада бўлиб 
турадиган баъзи келишмовчиликларга келиннинг ўзи ҳам сабаб бўлади. Асаблари мустаҳкам аѐл 
бундай пайтда ўзини тута олади. Айби бўлса, узр сўрайди, бошқалардан ўтса, кечиради. Шу зайл ҳаѐт 
бир маромда давом этади. 
Оилада бўладиган гап-сўзларни ота-онасига, қўни-қўшниларига етказиш яхшиликка олиб 
бормайди. Гап ташувчилик, иғво қилиш – жудаям ѐмон одат. Бу иллат оила тинчлигини бузади. 
Шунинг учун бу борада эҳтиѐт бўлиш, тилни беҳуда гаплардан тийиш керак. Тилини тийган, фойдасиз 
гап-сўзлардан, беҳуда ишлардан йироқ юрган одамнинг ҳаѐти осуда, кўнгли хотиржам бўлади. 
Ҳар бир ота-она қизининг бахтли бўлишини, борган жойида туп қўйиб палак ѐзишини, ўзидан 
кўпайишини истайди. Аммо бу ширин истакнинг ўзи камлик қилади. Ота-она қизлари кўзида ѐш 
кўрмаслиги учун унинг болалигидан шу ҳақида қайғурса, фарзандни яхши тарбиялаб, бахтга муносиб 
қилиб ўстирса, мурод-мақсадига етади
17
.