|
Asosiy tushunchalar:
Odam va boshqa sutemizuvchilarda biologik jins jinsiy xromosomalar orqali ifodalanadi: erkaklarda XY va urgʻochilarda XX.
X xromosomada joylashgan genlar X xromosomaga birikkan deb ataladi. X xromosomaga birikkan genlar oʻziga xos irsiylanish xususiyatiga ega, chunki ularning soni erkak (XY) va urgʻochilarda (XX) turlichadir.
Odamdagi X xromosomaga birikkan genetik kasalliklar ayollardan koʻra erkaklarda koʻproq uchraydi, bu X xromosomaga birikkan holda irsiylanish bilan bogʻliq.
Insonlardagi xromosomalarning koʻpchiligi gomologik juftlar shaklida uchraydi. Bu gomologik juftlikdagi xromosomalar bir xil axborotni oʻz ichiga oladi, yaʼni ulardagi genlar bir xil tartibda joylashgan. Lekin ular bu genlarning turli xil variantlariga ega.
Sizdagi hamma xromosomalar gomologik juftlar koʻrinishidami? Bu savolga javob esa sizning (xromosoma nuqtayi nazaridan) erkak yoki ayol ekanligingizga bogʻliq.
Erkak jinsidagi insonlarda ikki xil jinsiy xromosoma bor, X va Y. 444444 ta autosoma xromosomalari (jinsiy boʻlmagan xromosomalar)dan farqli ravishda, X va Y xromosomalari bir xil genlarga ega emas va shuning uchun ular gomologik xromosomalar deb qaralmaydi.
X va Y xromosoma oʻrniga ayollarda ikkita X xromosoma uchraydi. Bu X xromosomalar haqiqiy gomologik juftlikni hosil qiladi.
Jinsiy xromosomalar har doim ham gomologik juft boʻlib kelmasligi tufayli ular oʻziga xos irsiylanish xususiyatiga ega genlarni oʻz ichiga oladi.
Odamdagi jinsiy xromosomalar
Odamdagi X va Y xromosomalar shaxsning biologik jinsini ifodalaydi, yaʼni XX ayol va XY erkakdir. Garchi Y xromosomaning X xromosomaga oʻxshashligi juda kam boʻlsa-da, ular meyoz jarayonida juftlasha oladi. Y xromosoma birmuncha kaltaroq boʻlib, kamroq genlarga ega. Sonlar bilan qiyoslaganda X xromosomada 800-900800−900800, minus, 900 ta oqsil kodlovchi, keng funksiyali genlar boʻlsa, Y xromosoma, aksincha, 60-7060−7060, minus, 70 ta oqsil kodlovchi genlarga ega va ularning yarmi faqat urugʻdonlar (spermatozoid hosil boʻluvchi organlar) ichida aktivdir^{1,2,3,4}Gen Y xromosomada emas, aksincha, X xromosomada joylashgan boʻlsa, u X xromosomaga birikkan gen deyiladi. X xromosomaga birikkan genlar jinsiy boʻlmagan xromosomalar (autosomalar)dagi genlarga qaraganda oʻziga xos irsiylanish xususiyatiga ega. Chunki bu genlar ayol hamda erkaklarda turli xil sondagi nusxalarga ega. Urgʻochilarda ikkita X xromosoma boʻlgani uchun ularda X xromosomaga birikkan genlarning ikkita nusxasi boʻladi. Masalan, meva pashshasi Drozofillada (XX urgʻochi va XY erkak jinsga ega) koʻzning oq rangini ifodalovchi gen X xromosomada joylashgan va urgʻochi pashshalarda ushbu genning ikkita nusxasi boʻladi. Agar genlar ikki xil: \text X^WXWstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript(dominant, normal qizil koʻzli) va \text X^wXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript (retsessiv, oq koʻzli) allellar shaklida boʻlsa, urgʻochi pashshalar uch xil genotip namoyon qilishi mumkin: \text X^WXWstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript\text X^WXWstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript (qizil koʻz), \text X^WXWstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript\text X^wXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript (qizil koʻz) va \text X^wXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript\text X^wXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript (oq koʻz).Erkak pashshalar urgʻochilariga qaraganda boshqacharoq genotiplarni namoyon qiladi. Ularda faqat bitta X (Y xromosoma bilan juftlashgan) xromosoma boʻlgani uchun har qanday X xromosomaga birikkan genning faqat bitta nusxasi boʻladi. Masalan, koʻz rangini oladigan boʻlsak, erkak pashshalar ikki xil genotipli boʻlishi mumkin: \text X^W\text YXWYstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript, start text, Y, end text (qizil koʻzli) va \text X^w\text YXwYstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript, start text, Y, end text (oq koʻzli). Erkak pashsha qabul qilib olgan har qanday X xromosomaga birikkan gen uning tashqi koʻrinishini belgilaydi, chunki unda bundan boshqa gen nusxasi yoʻq, hatto urgʻochi retsessiv allelga ega boʻlsa-da. Erkak pashshalar X xromosomaga birikkan genlar tarafdan geterozigota yoki gomozigota deyish oʻrniga, gemizigota organizm deb ataladi. Biz jinsga birikish qanday qilib irsiyatga taʼsir qilishini koʻrish uchun oq koʻzli urgʻochi pashsha (\text X^w\text X^wXwXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript, start text, X, end text, start superscript, w, end superscript) bilan qizil koʻzli erkak pashshani (\text X^W\text YXWYstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript, start text, Y, end text) oʻzaro chatishtiramiz. Agar bu genlar jinsiy boʻlmagan (autosoma) xromosomalarida boʻlganda edi, biz hamma avlodlar qizil koʻzli boʻladi deyishimiz mumkin edi, chunki qizil koʻzlar dominant. Quyida esa aslida nima boʻlishini koʻramiz:
Meva pashshalarida jinsga birikkan holatda irsiylanuvchi koʻz rangi tahlili tasvirlangan Pennet katakchasi. Qizil koʻzli, X^{w}Y genotipli erkak pashsha oq koʻzli, X^{w}X^{w} genotipli urgʻochi pashsha bilan chatishtirildi. Hamma urgʻochi nasllar dominant W allelini erkak (ota) pashshadan, retsessiv w allelini esa urgʻochi (ona) pashshadan olgan holda qizil koʻzli dominant genotipga ega boʻlishdi. Erkak nasllar esa w allelni urgʻochi (ona) pashshadan va Y xromosomani erkak (ota) pashshadan olgan holda oq koʻzli retsessiv gemizigota genotipga ega boʻldi.Biroq bu gen X xromosomaga bogʻliq boʻlgani va urgʻochi pashsha retsessiv genotipli (oq koʻzli) boʻlgani uchun barcha erkak nasllar oʻzidagi X xromosomasini urgʻochi (ona) pashshadan olgan holda oq koʻzli boʻladi (\text X^w\text YXwYstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript, start text, Y, end text). Urgʻochi nasllar esa qizil koʻzli boʻladi, chunki ular oʻzlaridagi ikkita X xromosomaning birini \text X^WXWstart text, X, end text, start superscript, W, end superscript erkak (ota) pashshadan, retsessiv genli \text X^wXwstart text, X, end text, start superscript, w, end superscript ni urgʻochi (ona) pashshadan oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
