|
3. Yoshli bolalarning aqliy rivojlanishi
Yoshdagi bola shakllanishda isixik riiojlanishiing uta ilmgini inobatga om-an
holda, ayrim nsixologlar (R.Zazzo) tugilganidan to yeauklnk. davrigachp bo‘lgan
psixik |1ii(>jla1gash;iining taxminan o‘rtalari, 3 yogpga to‘tri keladi, degan muloqa.zani
bildiradilar, Bu yo.shdan boshlab, bolalir predm.yetlarnm U|sui1ish olamiga qadam
qo‘yadilar. U endi katgalar bilai nutq orqali muomala~munosabatda bo‘la oladi va
sodda axloq qoidalarita amal silm boshladilar. Katgalar bilan bo‘ladigan muloqoti
xufayli bola p '1 ' |k)f ha yo t h akid a ko ‘p roq ma ’l u mo t ol adi . Nutq - bu
yo s hl ard a pyfaqat mulozqot,. balki bola tafakkurining rivojlaniiga va o‘zini-o‘:>i,
shuningdek, bilish jarayonlarini boshqarish vositasi bulib ham
k i z m a t q i l a d i .
Ilk davridagi bolalarning yetakchi faoliyat turi - nredmetlarni o‘rganish xisoblanadi.
Go‘daklik davridagi bolalarga nisbatan, ilk bolalik davridagi bolalar atrof
muhitdagi narsa va hodisalarga (gisbatan ko‘proq qiziqish bilan k,araydilar.
Agar, go‘dak bola qo‘liga ushlagan narsani oddiy harakatlar bilan ko‘zatsa, 2-3
yoshdagi bola s h u p r e d me t q i s ml a r i n i d i q q a t b i l a n o ‘r g a n g a n i d a n s o ‘ n g g i n a ,
o‘z amaliy
faoliyatida
ishlata
boshlaydi.
Bolani
dastlab,
ayni
shu p r e d m e t l a r n i n g q o ‘ l l a n i s h v a z i f a s i , m o h i y a t i q i z i q t i r i b , u
o ‘ z savoliga
javob
olish
maqsadida
ko‘pincha
kattalarga
chBu
nyama?»
degan savol bilan murojaat qiladilar. 3 yoshlar arafasida nredmetlarning
vazifalarini to‘la o‘zlashtirgan bolalar, o‘z o‘yinlarida,
shu
predmetlardan
maqsadsiz foydalanib qolmay, balki o‘larni o‘z vazifalariga ko‘ra ishlatadilar ham.
Bolaning nugqi u 1,5 yoshga qadar yetgungacha birmuncha sekinlik bilan
rivojlanadi. Bu davr ichida u 30-40 ta so‘zdan, to 100 tagacha so‘zni o‘zlashtiradi, lekin
o‘larni
amaliyotda
juda
kam
qo‘llaydi.
1,5
yoshdan
boshlab
esa,
uning nutqi jadal rivojlana boshlaydi. Endi bola predmetlarning nomlarini
aytishlarini
so‘rabgina
qolmay,
balki
bo‘
so‘zlarni
o‘zi t a l a f f u z e t i s h g a h a m h a r a k a t q i l a d i . N o ‘ t q i n i n g r i v o j l a n i s h d
arajasi jadallashadi. 2 yoshlarning oxirlariga borib, bola 300 tagacha, 3 yoshlarning
oxirlariga borib esa, 500 dan to 1500 tagacha so‘zni o‘z nutqida ishlata oladi,
Shuningdek, so‘zlarni ham aniq talaffo‘z etib, jumlalarni to‘gri tuza oladilar.
3.3. 1-3 yoshli bolalarning aqliy rivojlanishi
Shuni alohida ko‘reatish joizki, 1,6 - 3 yoshlar nutqning rivojlanishi uchun senzitiv
davr hisoblanadi, Bu davr aqliy rivojlanishning asosini, idrok va tafakkur
harakatlarining yangi ko‘rinishlarini tashkil etadi. 1 yoshli bola predmetlarni izchil,
sistemali ravishda ko‘rib chiqa olmaydi. U asosan predmetning qandaydir bir ko‘zga
tashlanib turadigan belgisiga o‘z e’tiborini qaratadi va predmetlarni shu belgilariga ko‘ra
taniydi. Keyinchalik y a n g i i d r o k h a r a k a t l a r i n i n g e g a l l a n i s h i b o l a n i n g
p r e d me t l i h a r a k a t l a r s h s h b a j a r i s h d a n k o ‘ z b i l a n c h a ma l a b , h a r a k a t
q i l i s h i g a o‘tishda
namoyon
bo‘ladi, endi
u
predmetning
bo‘laklarini
ushlab kurmasdan, balki chamalab idrok eta oladi. 2,5-3 yoshli bola katgalarning
kursatgan namunasi, rangi, shakli va katgaligiga ko‘ra, aynan shunday predmetlarni
chamalab, idrok etgan qoda,a to‘g‘ri topa oladi. Bolalar avval shakliga, so‘ngra
kaggaligiga va undan keyjngina rangiga qarab ajrata oladilar. Bu jarayonda bola bir xil
xususiyatga ega
bulgan
juda
ko‘p
predmetlar
mavjudligini
tushuna
boshlaydi. Lekin, bola
rasm
chizishni boshlagani
davrida
predmetlarning rangini e’tiborga olmaydi va uziga yoqadigan ranglardan foyda
lanadi. Tadqiqotlarning kursatishicha 2,5-3 yoshli bola 5-6 ta shaklni (doira, kvadrag,
uchburchak, to‘griburchak, ko‘nburchak) va 8 xil rangni {qizil, qovoq sariq, sariq, yashil,
ko‘k, siyohrang, oq, qora) idrok etishi mumkin. Rang va shakllarning maqsadga
muvofiq ishlatilipsh jihatidan turli xil narsalarda turlicha namoyon bo‘lishi sababli,
bu yoshdagi bolalar ularni idrok etganlari bilan ularning nomlarini aniq bilishlari va
o‘z nutqlarida ishlata olishlari birmuncha qiyinroq. Katgalarning bu yoshdagi
bolalardan ana shu rang va shakllarni eslab qolishini talab etishlari
birmuncha noto‘gridir, buning uchun mos davr 4-5 yoshlar xisoblanadi.
Bola 3 yoshigacha o‘zlashtirgan so‘zlar asosan predmet va xarakatlarnish* nomlarini
bildiradi. Nomlar asosan uning v az if a sini angl at adi , bun da p r ed me t yo k i
h ar ak atn ing t agnq i ko‘rinishi o‘zgarsa ham uning nomi o‘zgarmaydi.
Shuning
uchun
ham bola
predmetlargoshg
nomlarini
ishlatilishini
funksiyalariga boglagan holda tez o‘zlashtiradi.
Ilk bolalyk davrining boshlariga kelib, bolada birinchi tafakkur
operatsiyalari
yuzaga keladi. Buni bola biror predmetni o l i s h t a h a r a k a t q i l a o l g a n i d a n s u n g ,
uni sinchiklab o‘rganipshda ko‘rishimiz mumkin. Ularning tafakkurlari, asosan,
ko‘rgazmali -harakatln bo‘lib, u atrof olamdagi turli bogliqliklarni o‘rganishga xizmat
qiladi. o‘zidan uzoqroq turgan koptokni biroi-bir uzuiroq narsa bilan itarib
yuborish mumkinligini ko‘rgan bola,
'-
endi mustaqil ravishda divan tagiga kirib
ketgan koptokni" tayoqcha yordamida olish mumkinligini tafakkur eta oladi. Bu
davrdagi bolalar tafakkurida umumlashtirish katta o‘rin tutadi.
Umumlayaxtirishda
nutq
muhim ahamiyag kasb etadi. Masalan, soag deyilishi bilan
bola qo‘l. soatini yoki devordagi osma soatai ham tushunishi mumkin, Lekin, ular
turlicha
bo‘lganligi
bois,
ularda
Do'stlaringiz bilan baham: | 
