1. Bioxilma-xillikning mazmun mohiyati. Bioxilma-xillik saqlash uchun maxsus chora taqbirlar haqida

REFERAT
MAVZU: BIOLOGIK XILMA-XILLIKNI SAQLASH MUAMMOLARI


REJA:
1. Bioxilma-xillikning mazmun mohiyati.


2. Bioxilma-xillik saqlash uchun maxsus chora taqbirlar haqida.
Asosiy atama va tushunchalar:
Tabiatni muhofaza qilish, biologik xilma-xillik, ekologik ta’lim, ekologik tarbiya, ekologik madaniyat, landshaft, “Qizil kitob”, endem tur, fauna, flora, populyatsiya, qo‘riqxona, rezervat.
Maqsadi: Yoshlarga biologik xilma-xillikni saqlab qolish muammolari haqida
ma’lumot berish, atrof muhitni muhofaza qilishga o‘rgatish va shular orqali ekologik madaniyatli shaxsni shakllantirish.
Vazifalari:
1. Biologik xilma-xillik bo‘yicha tushuncha hosil qilish;
2. Biologik xilma-xillikni saqlab qolish muammolariga oid ma’lumotlar berish;
3. Tadbir orqali tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha yoshlarda ko‘nikma hosil qilish.

Bioxilma-xillik oʻzi nima? – degan savolga koʻpchilik mujmal qilib bu “tabiat” yoki “yovvoyi hayvonlar” deb javob beradi. Ammo Bioxilma-xillik ancha keng tushuncha boʻlib, u hayotning barcha turlarini va sayyoramizda mavjud tabiiy tizimlarni oʻz ichiga oladi.

Biologik xilma-xillik ta'rifi bilan siz shubhalanishga muvaffaq bo'ldingiz. Va bu xilma-xillik o'zgaruvchanlik bilan bir xil emas. Turli xillikni turli xil organizmlarda mavjud bo'lgan turli xil turlari deb ta'riflash mumkin. Biroq, o'zgaruvchanlik - bu organizmlar o'zgarishi yoki vaqt o'tishi bilan ekotizimdagi boshqa organizmlarga ta'sir qilishi mumkin. Biz ko'rsatayotgan kontseptsiya u biologik xilma-xillik vaqt o'tishi bilan va joydan joyga o'zgarishi mumkin bo'lgan hamma narsani o'z ichiga oladi.

Turli xillik ichida biz ba'zi bir ko'rsatkichlarni topamiz, masalan, ma'lum bir hududda mavjud bo'lgan turlarning soni va ularning atrof-muhitning qolgan qismiga ta'siri. Namuna olish har qanday hududda amalga oshirilganda, ushbu hududda mavjud bo'lgan umumiy turlarning sonini tahlil qilishga harakat qilinadi. Shu bilan birga, xilma-xillik har bir tur o'rtasida mavjud bo'lgan tenglikni tahlil qilishga harakat qiladi. Bu, ma'lum bir ekotizimda yashaydigan turlar orasida mavjud bo'lgan nisbati va nisbiy mo'lligi darajasi.

Biologik xilma-xillik va xilma-xillik tushunchalarini mana shunday ajratamiz. Bioxilma-xillik faqat hududdagi jami turlarning sonini va ularning boshqa tirik organizmlar va abiotik vositalar bilan o'zaro ta'siri vaqtidagi evolyutsiyasini tahlil qiladi.

Biologik xilma-xillikning ahamiyati

Bioxilma-xillik turgʻun tushuncha emas. U tabiat barcha biologik qismlarining oʻzaro bogʻliqligi va bir-birini taqozo etishini tan oladi. Koʻpincha mazkur tushunchaning uch darajasi farqlanadi: turlarning biologik rang-barangligi – barcha oʻsimliklar va hayvonlarning, shu jumladan, turli bakteriyalar va mikroorganizmlarning rang-barangligi; genetik rang-baranglik – turlardagi genetik materialning rangbarangligi va ularning oʻrtasidagi bioxilma-xillik; ekologik tizimlarning rang-barangligi – ekologik tizimlarning boyligi (masalan, togʻ oʻrmonlari, choʻllar yoki savannalar, sahrolar va dengizlar va h.k.). Bu uch daraja jamuljam holda bioxilma-xillikni tashkil etadi. Shu sababli, mazkur darajalarning har birini asrash umuman bioxilma-xillikni asrash uchun muhimdir.
Bioxilma-xillik hamma joyda suv ekotizimlarida ham, quruqlikdagi ekotizimlarda ham uchraydi. Ular havo ekotizimlarida ham mavjud. U mikroskopik bakteriyalardan tortib eng murakkab o'simlik va hayvonlarga qadar barcha tirik organizmlarni o'z ichiga oladi. Turlarning katta zaxiralari mavjud bo'lsa-da, ular hali ham to'liq emas, chunki biologik xilma-xillikning barcha tarkibiy qismlarining kengligi va tarqalishi mavjud.

Miqdorini aniqlash uchun turning yo'q bo'lib ketish tezligi hisob-kitoblari taxmin qilinadi. Ushbu miqdorlar asoslanadi vaqt o'tishi bilan bioxilma-xillik evolyutsiyasi to'g'risida olgan bilimimiz. Ma'lumki, inson quruqlikda ham, suvda ham biologik xilma-xillikka turli xil salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bu erda muhim tushunchani hisobga olish kerak va bu ekotizim xizmatlari yoki ekotizim xizmatlari. Ushbu ekotizim xizmatlari odamlar ushbu ekotizimlardan olishlari mumkin bo'lgan imtiyozlardir. Masalan, biologik xilma-xillik ushbu ekotizimlarning ishlashida muhim rol o'ynaydi, ular ko'rsatadigan ko'plab xizmatlar.

Ekotizim xizmatlarining ayrim misollari: O'simliklar tomonidan atmosferadan CO2 singishi, oziq moddalar aylanishi, suv aylanishi, tuproq shakllanishi, invaziv turlarga qarshilik, o'simliklarning changlanishi, iqlimni tartibga solish, zararkunandalar va ifloslanishni nazorat qilish va boshqalar. Shuni ham hisobga olish kerakki, ekotizim xizmatlari nafaqat ekotizimning o'zida, balki mavjud turlarning soni va ularning nisbatan ko'pligi bilan ham muhimdir. Ushbu ko'rsatkichlar umumiy bioxilma-xillik orqali tahlil qilinadi.

Biologik xilma-xillikni yo'qotish haqida tashvish

Hozirgacha global miqyosdagi ekologik muammolardan biri bu biologik xilma-xillikni yo'qotishdir. Nima uchun bu tashvishli narsa ekanligi haqida hayron bo'lganlar ko'p. Va biologik xilma-xillik bizga inson hayoti uchun juda ko'p foydali imtiyozlarni beradi. Eng foydali »- bu xomashyo ta'minoti. Biroq, ushbu biologik xilma-xillikni yo'qotish inson farovonligiga boshqa salbiy ta'sir ko'rsatadi. Ulardan ba'zilari quyidagilar:

Oziq-ovqat xavfsizligi pasaygan

Tabiiy ofatlarga qarshi zaiflik
Energiya xavfsizligi
Toza va ichimlik suvidan foydalanish imkoniyati
Xom ashyolardan foydalanish
Erkakning sog'lig'iga bo'lgan muhabbat
Ijtimoiy munosabatlardagi muammolar
Tanlash erkinligi
Garchi biz buni anglamasak ham, bugungi jamiyatning qarama-qarshi maqsadlari bor, ular orasida biz ularning ko'pchiligini bioxilma-xillikka bog'liq deb bilamiz. Inson har safar ko'rsatadigan xizmatlarini yaxshilash uchun ekotizimni o'zgartirganda, uning harakati va o'zaro ta'siri ko'pincha bir xil ekotizimdagi boshqa xizmatlar uchun salbiy tomonlarga ega. Bunga misol, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko'paytirish bo'yicha choralar ko'pincha boshqa maqsadlar uchun suvning kam bo'lishiga olib keladi.

Insonning ba'zi manbalarni yaxshilashga qaratilgan harakati natijasida boshqalari zarar ko'rdi. Baliq ovlash, suv ta'minoti va ba'zi tabiiy ofatlardan himoya qilish misolini ko'ramiz. Ushbu salbiy muammolarning barchasi ushbu xizmatlarni qisqa muddatli imtiyozlar uchun yo'qotishda turli xil uzoq muddatli oqibatlarga olib keladi. Bozorlarda sotib olgan va sotadigan mahsulotlardan farqli o'laroq, ko'plab ekotizim xizmatlari bilan savdo qilish mumkin emas. Masalan, fotosintez jarayonida o'simliklar karbonat angidridni o'zlashtirishi oson narxga tushmaydi. Biroq, bu juda zarur, chunki iqlim o'zgarishi kabi global miqyosda ekologik muammolarni keltirib chiqaradigan issiqlikni ushlab turish quvvatiga ega gazlar miqdori ortib bormoqda.

Bioxilma-xillikka boshqacha koʻz bilan qarash ham mumkin. Chunonchi, biz “biosfera”da, yaʼni sayyoramizning jonli qismida yashaymiz, deb aytish mumkin. Biosfera – juda faol substansiya, lekin oʻzining turli biologik qismlarining boyligi tufayli, u hayotni asrash nuqtayi nazaridan juda barqarordir. Biosfera faqat biologik hayotning boyligi tufayli sirtdan koʻrsatilgan taʼsirlar (shoklar, qoʻzgʻatishlar)ga dosh beradi.

Bunda aralashuvlar tabiiy (masalan, quyosh faolligidagi tafovut) yoki odamlar qoʻli bilan amalga oshirilgan (oʻrmonlarni kesish, qurilish yoʻli bilan vayron qilish va h.k.) boʻlishi mumkin. Yerda hayotning rang-barangligi qancha kamaysa, biosferaning sirtdan aralashuvlarga taʼsirchanligi shuncha ortadi. Bioxilma-xillik qancha kam boʻlsa, sayyoramizning uzoq muddatli istiqbolda yashab qolish imkoniyatlari shuncha oz boʻladi.

Bioxilma-xillik mamlakatimizda xalqning iqtisodiy, estetik, sogʻliqni saqlashga oid va madaniy farovonligining muhim manbai hisoblanadi. Ammo butun dunyoda bioxilma-xillik kamayib borayotgani, chunonchi, noyob genlar, turlar va ekologik tizimlar yoʻq boʻlib ketayotgani yurtimizga ham tahdid solmoqda.

Buning sababi bitta – odamlar. Odamlar shunday bir sharoitlarni yaratdilarki, ularda yoʻq boʻlib ketgan turlar miqdori 65 million yil oldingi dinozavrlar davridan boshlab butun tarix mobaynida yoʻq boʻlib ketgan turlar miqdoridan ham koʻproqdir.

Agar bioxilma-xillik yoʻqolishining hozirgi tezligi saqlanib qolsa, odamlarning tabiiy yashash joylarini buzish, ifloslash, iqlimni oʻzgartirish borasidagi harakatlari natijasida sayyoramizdagi turlarning yarmi 100-yildan ham kamroq vaqt ichida yoʻq boʻlib ketadi.

Masalan, soʻnggi 40 yil davomida baliq ovlash yiliga 20 mln. tonnadan 135 mln. tonnaga oshdi. Baliq zaxiralarining 75 foizi yoʻqolib ketdi. Shunga qaramasdan Yer yuzida yashovchi insonlarning har beshinchisining ovqatlanish ratsioniga baliq kiradi.

Bioxilma-xillikka odamlar taʼsirining bosh omillari biologik resurslar isteʼmolining oʻsib borayotgani, insonning ishlab chiqarish faoliyati, qishloq xoʻjaligi hamda odamlar yashaydigan joylar kengayib borayotganidir.

Bu odamlar rivojlanish jarayonlarini, oʻz isteʼmoli, savdo-sotiq va hokazolarni butunlay toʻxtatishi kerak, degan maʼnoni anglatadimi?

Yoʻq, anglatmaydi. Ammo, insonning hayot faoliyati va mavjudligi uchun neʼmatlar ishlab chiqarish jarayonida Bioxilmaxillikka ziyon-zahmat yetkazmaslik va uni kelajak avlodlar uchun saqlab qolish yoʻllarini topish ustida barcha odamlar bosh qotirishlari lozim.

Bioxilma-xillikning ahamiyati nima?

Bioxilmaxillik – odamlar hayoti uchun muhim resurslar manbai. Bioxilmaxillikning yovvoyi va xonaki (madaniylashtirilgan) komponentlaridan biz oziq-ovqat, kiyim-kechak, ovqat pishirish va uy qurish, mebel yasash uchun yogʻoch, tibbiyot, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish uchun materiallar olamiz.

Bioxilmaxillikdan olinadigan foydani ikki qismga ajratish mumkin.

Biologik xizmatlar: Oʻzbekiston asosan qishloq xoʻjalik mamlakati. Ammo qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarish toʻlaligicha tabiat sifatiga bogʻliq. Bioxilma-xillik maqbul sifatni quvvatlash boʻyicha xizmatlar koʻrsatadi. Biologik turlar rang-barangligi qancha kam boʻlsa, ular shuncha kam xizmatlar koʻrsatadi va qishloq xoʻjalik ishlab chiqarishi hamda qishloqlardagi hayot uchun tabiiy resurslar sifati shuncha past boʻladi.

Mahsulotlardan toʻgʻridan-toʻgʻri foydalanish: Mamlakatimizda Bioxilma-xillik mahsulotlaridan foydalanish yonilgʻi sifatida ishlatish uchun yogʻoch yigʻish, ovchilik, oziq-ovqat sifatida ishlatiladigan oʻsimliklarni, dorivor giyohlarni terish va hokazolar orqali amalga oshiriladi. Bioxilma-xillik mahsulotlaridan foydalanish koʻpincha nooqilona amalga oshiriladi. Yaʼni, tabiat tiklashga qodir boʻlgan darajadan koʻproq yigʻiladi.

Yurtimizda ham yildan-yilga bioxilma-xillik yoʻqolib bormoqda. Buning asosiy sababi bioxilma-xillik mavjud tabiiy joylar asosan qishloq xoʻjaligining kengayishi hisobiga buzilib ketyapti.

Bunday muammolarning oldini olish, aholining ekologik madaniyatini yana-da yuksaltirish, yoshlarda tabiatga ehtirom tuygʻusini kuchaytirish, biologik xilma-xillikni asrashga yoʻnaltirilgan loyihalarda jamoatchilikning faolligini yana-da oshirish dolzarb vazifadir.

Tabiatni asrash maqsadlariga erishish uchun barcha miqyoslarda harakat qilish kerak. Chunonchi, masalan, faqat ilmiy yoki tabiatni muhofaza qilish faoliyatini ilgarilatib, buning barobarida moddiy-texnik bazani kuchaytirmaslik yoki qonunchilik bazasini yaxshilamaslik mumkin emas.

4 yil davomida BMTTD va O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining Global Ekologik Fond moliyaviy ko‘magida amalga oshirilayotgan “Global ahamiyatga ega bioxilma-xillik uchun muhim asosiy tog‘li hududlarda tabiiy resurslardan barqaror foydalanish va o‘rmonlarni boshqarish” qo‘shma loyihasi bioxilma-xillikni asrash va undan barqaror foydalanish sohasida mavjud qonunchilikni yaxshilashga qaratilgan bir qator normativ-huquqiy hujjatlar ustida ishladi.

Ushbu ishlarning natijalari bilan biz davra suhbati davomida O‘zbekiston Respublikasi O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston Ekologiya partiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, qo‘riqlanadigan tabiat hududlari va boshqa hamkor davlat organlari rahbariyatlari bilan o‘rtoqlashdik.

Bajarilgan ishlar doirasida:

- 2019-yilda O‘zbekistonda ilk qo‘riqlanadigan hudud – Hisor davlat tog‘-archa qo‘riqxonasi tuzilishiga asos bo‘lgan hujjatlar ishlab chiqildi;

- Qo‘riqlanadigan hududlarni tashkil qilish tartibi, shuningdek ular to‘g‘risidagi namunaviy nizom tasdiqlandi;

- Qo‘riqxonalarda ilmiy-tadqiqot ishlari va tabiiy jarayonlar monitoringi tartibi belgilandi;

- O‘zbekiston Respublikasidagi barcha qo‘riqlanadigan tabiat hududlarini tashkil qilinishi va faoliyat yuritishining asosiy jihatlarini qamrab oluvchi qo‘riqlanadigan tabiat hududlari to‘g‘risidagi qonunning yangi tahriri loyihasi tayyorlandi;

- Ugom-Chotqol tabiiy milliy bog‘ini hududlashtirish va Surxondaryo viloyatida yangi qo‘riqlanadigan tabiat hududini yaratish bo‘yicha takliflar ishlab chiqildi va davlat organlariga taqdim etildi;

- O‘zbekiston tarixida birinchi marta biz tomonimizdan ilvirsni asrash bo‘yicha transchegaraviy anglashuv memorandumi tayyorlandi, u 2021-yilda O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikiston hukumatlari tomonidan qabul qilindi va tasdiqlandi;

- O‘zbekiston hukumati tomonidan O‘zbekiston Respublikasida ilvirsni asrash bo‘yicha harakatlar rejasi tasdiqlandi.

Davra suhbati davomida bizning Loyihamiz faoliyati hamkor davlat idoralari tomonidan yuqori baholandi. 2022-yil mobaynida davlat hamkorlari bilan yanada yaqin hamkorlik qilish, muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar to'g'risidagi qonunning yangi tahrirdagi loyihasini asosiy manfaatdor shaxslar bilan kelishish va uni tasdiqlash uchun Oliy Majlisga o'tkazish jarayoni nihoyasiga yetkazilishi kutilmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” 2019-yil 17-yanvardagi PF-5635-son Farmonini va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining “1992-yilda Rio-de-Janeyroda imzolangan Biologik xilma-xillik to‘g‘risidagi konvensiyaga O‘zbekiston Respublikasining qo‘shilishi to‘g‘risida” 1995-yil 6-maydagi 82-I-son qarorini ijro etish yuzasidan, shuningdek, biologik xilma-xillikni saqlash va undan barqaror foydalanishni ta’minlash, muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarni rivojlantirish va kengaytirish, tabiiy ekologik tizimlarning tanazzulga uchrashi sur’atlarini pasaytirish, hayvonlar va o‘simliklarning kamyob va yo‘qolib borayotgan turlarini qayta tiklash, bioxilma-xillikni saqlab qolish sohasidagi xalqaro munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:

1. Quyidagilar:
a) 2019 — 2028-yillar davrida O‘zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlash strategiyasi (keyingi o‘rinlarda Strategiya deb ataladi) 1-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. Strategiya quyidagi ustuvor vazifalar amalga oshirilishini nazarda tutadi:
muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar maydonlarini mamlakat hududining 12 foiziga yetkazish;
Orol dengizining qurigan tubida o‘rmonzorlashtirish ishlarini olib borish va uning maydonini 1,2 million gektarga yetkazish;
Buxoro ixtisoslashtirilgan “Jayron” pitomnigida jayronlar bosh sonini 1000 ga yetkazish;
davlat qo‘riqxonalaridagi etalon ekotizimlarda bioxilma-xillik komponentlari uchun monitoring olib borishning markaziy bo‘g‘inli yagona tizimini yaratish;
zamonaviy geoaxborot texnologiyalari (GIS-texnologiyalar) asosida bioxilma-xillikning davlat monitoringi va davlat kadastri yagona axborot ma’lumotlar bazasini yaratish;
har yili 2 mln gektar maydonda tabiiy yaylovlar va pichanzorlardagi o‘simliklarni geobotanik tekshiruvdan o‘tkazish;
bioxilma-xillikni saqlab qolish masalalarini iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga integratsiyalash;
b) 2019 — 2028-yillar davrida biologik xilma-xillikni saqlash strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha Harakatlar rejasi (keyingi o‘rinlarda Harakatlar rejasi deb ataladi) 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
2. Tasdiqlangan Strategiya va uni amalga oshirish bo‘yicha Harakatlar rejasi hayotga joriy etilishini muvofiqlashtirish va nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasiga yuklansin.
3. Vazirliklar va idoralar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari:
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi bilan birgalikda tarmoqlarni rivojlantirish strategiyalarini ishlab chiqishda ushbu qarorda nazarda tutilgan tadbirlarning keyinchalik tegishli yilga O‘zbekiston Respublikasi Investitsiya dasturiga kiritish taklif qilinayotgan loyihalar bilan o‘zaro bog‘liqligini ta’minlasinlar;
har yili yil yakuni bo‘yicha Harakatlar rejasida nazarda tutilgan tadbirlarning bajarilishi holati to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasiga axborot kiritsinlar.
4. O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining 3-ilovaga muvofiq ayrim qarorlari o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin.
5. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining birinchi o‘rinbosari — transport vaziri A.J. Ramatov va O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi raisi B.T .Qo‘chqorov zimmasiga yuklansin.