1. Axborot va uning turlari, xossalari, uzatilishi, o’lchov birliklari

---

1.Axborot va uning turlari, xossalari, uzatilishi, o’lchov birliklari.
Insoniyatning tabiatni uzlashtirishdagi tajriba va bilimlarini tuplashi axborotni 
uzlashtirish bilan birgalikda kechadi. Aynan mana shu jarayon infosferaning paydo 
bo`lishiga olib keldi. Demak, infosferaning paydo bo`lishi axborotni urganish bilan 
bogliq ekan.
Axborot 
lotincha informatio suzidan olingan bo`lib, tushuntirish, biror narsani 
bayon qilish yoki biror narsa yoki xodisa xakida ma'lumot ma'nosini anglatadi.
 
1.Axborot tushunchasi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Inson yashaydigan dunyo turli moddiy va nomoddiy ob'yektlar, shuningdek, 
ular o’rtasidagi o’zaro aloqa va o’zaro ta'sirlardan, ya'ni jarayonlardan tashkil 
topgan.
Sezish a'zolari, turli asboblar va xokazolar yordamida qayd etiladigan tashki 
dunyo dalillari 
ma'lumotlar 
deb ataladi. Ma'lumotlar aniq vazifalarni xal etishda 
zarur va foydali deb topilsa — 
axborotga 
aylanadi. Demak, ma'lumotlarga u yoki 
bu sabablarga ko’ra foydalanilmayotgan yoki tyexnik vositalarda kayta 
AXBOROT 
Taqdim 
etilishidan 
qat’iy nazar 
shaxs, 
predmet, dalil, 
xodisalar 
haqidagi 
ma’lumotlar
. 
DAlil, voqea, 
xodisa kabi 
ob’yektlar 
xaqidagi bilim 
hamda 
tushunchalar 
yoki buyruqlar
, 
Ma’lum xos matnda 
aniq ma’noga ega 
tushunchalarni ichiga
olgan dalil, voqea, hodisa 
kabi ob’yektlar haqidagi 
bilimlar majmui. 
Turli 
ob’ektlarning 
o’zaro ishlashida 
ro’y beruvchi aks 
etishining aktiv 
xarakatlanishini 
ta’minlash uchun 
yaroqli natijalari.
Qiziqish 
uyg’otishi 
mumkin bo’lgan, 
saqlanishi va 
qayta ishlanishi 
lozim bo’lgan 
jami dalil va 
ma’lumotlar. 
Aks etilgan 
xilma xillik.

---

ishlanilayotgan, saqlanayotgan, uzatilayotgan belgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar 
sifatida karash mumkin. Agar bu ma'lumotlardan biror narsa tugrisidagi 
mavxumlikni kamaytirish uchun foydalanish imkoniyati tugilsa, ma'lumotlar 
axborotga 
aylanadi. 
Demak, 
amaliyotda 
foydali 
deb 
topilgan, 
ya'ni 
foydalanuvchining bilimlarini oshirgan ma'lumotlarnigina axborot deb atasa bo`ladi. 
Masalan, kogozga telefon rakamlarini ma'lum tartibda yozib, birovga 
ko’rsatsangiz, u buni biror axborot byermaydigan ma'lumot sifatida qabul qiladi. 
Birok ana shu xar bir telefon rakami karshisiga muayyan korxona yoki tashkilot 
nomi, uning faoliyat turi yozib kuyilsa, avvalgi ma'lumot axborotga aylanadi. 
Ma'lum vazifalarni xal etish natijasida yangi ma'lumotlar — bilimlar, ya'ni 
tizimlashtirilgan xakkoniy yoki sinovdan utgan xabarlar paydo bo`ladi.
Ular konunlar, nazariyalar xamda tasavvur va karashlarning boshka jamligi 
sifatida umumlashgan bo`lgan. Kyeyinchalik bu bilimlar uzga vazifalarni xal etish 
yoki oldingisini aniqlashtirish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlar tarkibiga kiradi. 
Inson uz xayotida tugilgan kunidan (ta'bir joiz bo`lsa, xatto ona kornida 
dastlabki paydo bo`lgan kunidan) boshlab doimo ma'lumotlar bilan ish ko’radi. 
Ularni uzining syezgi a'zolari orqali qabul qiladi.
Kundalik turmushimizda biz axborot dyeganda atrof- muxitdan (tabiatdan yoki 
jamiyatdan), sezgi a'zolarimiz orqali qabul qilib, anglab oladigan xar qanday 
ma'lumotni tushunamiz. Tabiatni kuzata turib, insonlar bilan mulokotda bo`lib, kitob 
va gazetalar o’qib, televizion kursatuvlar kurib, biz axborot olamiz. Matyematik 
olim axborotni yanada kengroq tushunadi. U axborot katoriga fikr yuritish orqali 
xulosa chikarish natijasida xosil bo`lgan bilimlarni xam kiritadi. Boshka soxa 
xodimlari xam axborotni uzlaricha talqin etadilar. Shunday qilib, turli soxalarda 
axborot turlicha tushunilar ekan. Lyekin axborotlarning umumiy tomonlari xam 
borki, u xam bo`lsa beshta muxim xossaga ega bo`lishligidir. Bo`lar axborotni 
yaratish, qabul qilish, saklash, ishlov berish va uzatish xossalaridir. 
Axborotdan 
foydalanish 
imkoniyati 
va 
samaradorligi 
uning 
ryepryezyentativligi, mazmundorligi, yetarliligi, aktualligi, uz vaktidaligi, aniqligi, 
ishonarliligi, barqarorligi kabi asosiy istye'mol 
sifat
kursatkichlari bilan bogliqdir: 
a) axborotning ryepryezyentativligi — ob'yekt xususiyatini adyekvat ifoda etish 
maksadlarida uni tug’ri tanlash va shakllantirish bilan bogliqdir. 
b) axborotning mazmundorligi — syemantik (mazmuniy) xajmini ifoda etadi. 
v) axborotning yetarliligi (tulaligi) — qaror qabul qilish uchun minimal, lyekin 
yetarli tarkibga (kursatkichlar jamlamasiga) ega ekanligini bildiradi. TuKri qaror 
qabul qilish uchun tulik bo`lmagan, ya'ni yetarli bo`lmagan, xuddi shuningdek, 
ortikcha bo`lgan axborot xam foydalanuvchining qabul qilgan qarorlari 
samaradorligini kamaytiradi. 
g) axborotning aktualligi (dolzarbligi) — axborotdan foydalanish vaktida uning 
boshkarish uchun kimmatliligi saklanib kolishi bilan byelgilanadi va uning 
xususiyatlari o’zgarish dinamikasi xamda ushbu axborot paydo bo`lgan vaktdan 
buyon utgan vakt oralig’iga bogliq bo`ladi. 
d) axborotning uz vaktidaligi — uning avvaldan byelgilab kuyilgan vazifani xal 
etish vakti bilan kyelishilgan vaktdan kyechikmasdan olinganligini bildiradi. 

---

e) axborotning aniqligi — olinayotgan axborotning ob'yekt, jarayon, xodisa va 
xokazolarning ryeal xolatiga yakinligi darajasi bilan byelgilanadi. 
j) axborotning ishonarliligi — axborotning ryeal mavjud ob'yektlarni zarur 
aniqlik bilan ifoda etish xususiyati bilan byelgilanadi. 
z) axborotning barqarorligi — axborotning asos qilib olingan ma'lumotlar 
aniqligini buzmasdan uzgarishlarga ta'sir qilishga kodirligini aks ettiradi. 
Informatika uchun axborotni qabul qilish, saklash, unga ishlov berish va 
uzatishda axborot tyexnologiyalari vositalaridan qanday foydalanish kyerakligi 
muammosi eng asosiy bo`lgani uchun axborotlarning tasnifi xam uziga xosdir. 
Jumladan, informatikada analogli va rakamli axborotlar ishlatiladi. Inson syezgi 
a'zolari analogli (uzluksiz) axborot bilan ish kurishga moslashgan bo`lsa, xisoblash 
texnikasi asosan rakamli (diskryet) axborot bilan ishlaydi. 
Bit
— axborotning eng kichik birligi bulib, 0 yoki 1 rakami byeradigan axborotni 
bildiradi. 
Bitning 
qiymatini 
uchirilgan-yoqilgan, 
yo`q-xa, 
yolgon-rost 
altyernativalari kabi talqin etish mumkin. 
Kompyutyer konkret bitlar bilan aloxida juda kam xollarda ish ko’radi. Odatda 
kompyuter sakkiz bitdan iborat 0 va 1 rakamlari kombinatsiyasi bilan ishlaydi. Bu 
kombinatsiyalar 
bayt
deb ataladi. 
Kompyutyerning barcha ishlari — bu, baytlar tuplamini boshkarishdir. Baytlar 
kompyuterga klaviatura yoki disklardan (yoki aloxida liniyalar orqali) kelib tushadi. 
Shundan sung dasturning buyrugi (opyeratorlari) buyicha baytlarga ishlov byeriladi. 
Ular vaktincha saklab turiladi yoki doimiy saklash uchun yozib kuyiladi. Zarur bulsa 
displey ekraniga yoki chop etish kurilmasidagi kogozga chikariladi. 
Baytlarning katta tuplamlari uchun kattarok ulchov birliklari ishlatiladi. 
1 Kbayt (kilobayt) q 1024 bayt 
1 Mbayt (myegabayt) q 1024 Kbayt q 108576 bayt 
1 Gbayt (gigabayt) q 1024 Mbayt 
Sakkiz razryadli baytdagi maksimal ikkilik son 1111• 1111ga tyeng. Agar uni unli 
sanok sistyemasiga utkazsak 255 xosil buladi. Demak, nol bilan birgalikda bir 
baytda 256 ta turli unli sonlarni yozish mumkin ekan.
Kompyutyer xotirasi — bu, maxsus elyektron yacheykalar tuplami bulib, ularning 
xar biri nol va birlar kombinatsiyasidan iborat bir bit axborotni saklay oladi. 
Yacheykalar 0,1,2,,,,3200,32001 va x.k. tartib rakamlari bilan nomyerlanadi. 
Yacheykaning nomyeri shu yacheykaga yozib kuyiladi va baytning adresi deyiladi. 
Shunga e'tibor byeringki, yacheyka (bayt) adresi va yacheykaga joylashgan axborot 
(bayt kiymati) bir xil narsa emas. Yacheyka adresi (nomeri) o’zgarmaydi, undagi 
axborot esa 0 dan 255 gacha o’zgarish mumkin.