1. Atsetilenlar haqida umumiy tushuncha Izomeriyasi va nomlanishi Tabiatda tarqalishi. Olinishi

CnH2n-2 + 1,5n-0,5 O2 → nCO2 + n-1H­2

CnH2n-2 + 1,5n-0,5 O2 → nCO2 + n-1H­2

Atsetilen yonganda juda katta issiqlik ajralib chiqadi:

2HCCH + 5О2  4СО2 + 2Н2О + Q.

C2H2 – yumshoq sharoitda oksidlanganda dialdegid so`ng dikarbon kislotasini hosil qiladi.

Yonish reaksiyalari

1. Dimerlanishi ( katalizator CuCl ):

1. Dimerlanishi ( katalizator CuCl ):

CH≡CH + HC≡CH → CH2=CH–C≡CH.

vinilatsetilen

2. polimerlanishi

nСН2=СН–С≡СН nСН2=СН–СН=СН2

butadiyen – 1,3

(–СН2–СН=СН–СН2–)n.

sintetik kauchuk

Polimerlanish reaksiyalari

3. Trimerlanishi (Zelinskiy reaksiyasi 1927-yil):

3. Trimerlanishi (Zelinskiy reaksiyasi 1927-yil):

3С2Н2 С6Н6,

3СН3–С≡СН .

1,3,5 - trimetilbenzol

СН3

СН3

СН3

Polimerlanish reaksiyalari

3 bog` chekkada bo`lgan alkinlar, 3 bog` tutgan C atomiga birikkan H atomi harakatchan bo`lib metallarga almashinish xossasiga ega shu sababdan alkinlar qisman kislotalik xossasini namoyon qiladi.

3 bog` chekkada bo`lgan alkinlar, 3 bog` tutgan C atomiga birikkan H atomi harakatchan bo`lib metallarga almashinish xossasiga ega shu sababdan alkinlar qisman kislotalik xossasini namoyon qiladi.

RC≡C–H + NaNH2 → RC≡C–Na + NH3↑

• HC ≡ CH + CuCl → HCl + Cu – C ≡ C – Cu ↓ qizg`ish qo`ng`ir
• H3C – C ≡ CH + Ag2O → CH – C ≡ C – Ag ↓ + H2O
• HC ≡ CH + Ag2O → H2O + Ag – C ≡ C – Ag ↓ och sariq
• H3C – C ≡ CH + Na → C – C ≡ C – Na + H2
• H3C – C ≡ C – CH3 + Ag2O → x

O’rin olish reaksiyalari

O’rin olish reaksiyalari

Hosil bo'lgan asetilenidlarga kislotalar ta'sir ettirilsa, qaytadan alkinlar hosil bo'ladi.

Hosil bo`lgan birikmalar asetilinidlar yoki karbidlar deyilib, og`ir metallarning asetilinidlari quruq holda zarba ta`sirida portlaydi, shu sababdan ular nam holda saqlanadi.

Masalan: Cu va Mg asetilinidlar

nam holda saqlanadi.

ATSETILENga sifat reaksiyalar

1. Bromli suvni rangsizlantiradi:

HCCH HCBr=CBrH HCBr2CBr2H.

2. KMnO4 ning suvli eritmasini rangsizlantiradi:

HCCH + 3[O] + H2O 2HCOOH.

3. Rangli atsetilenid cho’kmalar hosil qiladi

( uchbog’ zanjirning boshida bo’lgan alikinlarga sifat reaksiya)

HCCH + 2[Ag(NH3)2]OH AgCCAg↓ + 4NH3↑ + 2H2O

V A K I L L A R I

C2H2 – tozasi rangsiz, ozgina efir xidga ega, havodan yengil,

H2O va organik erituvchilarda kam eriydigan gaz.

C miqdori ko`pligi uchun tutab yonadi.

Agar alangaga qo’shimcha havo berilsa (puflansa) u tutamasdan to’liq yonadi.

C2H2 havo bilan (3% dan 9% gacha) havfli portlovchi aralashmalar hosil qiladi. Asetilen urilganda ham portlashi mumkin, shuning uchun uni aseton eritmasi holida g’ovak materiallarga shimdirilib, ballonlarda saqlanadi va tashiladi.

C2H2 yonganda 30000C gacha t0 hosil qilgani uchun aftogen payvandlash va

metallarni qirqishda ishlatiladi.

Toza asitilen va etilen aralashmasi – posilen nomi bilan tibbiyotda

ba`zi operatsiyalarda narkoz sifatida ishlatiladi.

I S H L A T I L I S H I

1) Tetraxloretan, trixloretilen, dixloretilen – atsetilenning xlorlanishidan olinadi, asosan erituvchi sifatida foydalaniladi.

2) Akrilonitril – atsetilenning HCN bilan birikishidan olinadi, poliakrilonitril olishda ishlatiladi.

3) Akrilamid – atsetilenning CO va NH3 bilan kondensatlanish reaksiyasidan olinadi, poliakrilamid olishda ishlatiladi.

4) TGF ( tetragidrofuran ) – atsetilenning formaldegid bilan kondensatlanish mahsulotini gidrogenlash va degidratlash orqali olinadi, erituvchi sifatida hamda poliuretan birikmalar olishda ishlatiladi.

5) Vinilxlorid – atsetilenning HCl bilan birikishidan olinadi, polivinilxlorid ( PVX ) olishda ishlatiladi.

I S H L A T I L I S H I

6) Vinilatsetat – atsetilenning sirka kislota bilan kondensatlanishidan olinadi, polivinilatsetat olishda ishlatiladi.

7) Atsetaldegid – atsetilenning gidratlanish mahsuloti, sirka kislota, atseton va boshqa ko’plab organik birikmalarni sintez qilishda asosiy homashyo sifatida qo’llaniladi.

8) Butilenglikol – atsetilenning formaldegid bilan kondensatlanish mahsulotini gidrogenlash orqali olinadi, plastifikatorlar, poliefirlar hamda poliuretan mahsulotlar olishda ishlatiladi.

9) Vinilatsetilen – atsetilenning dimerlanish mahsuloti, polimer moddalar olishda ishlatiladi.

10) Xloropren – vinilatsetilenning HCl bilan birikish reaksiyasi orqali olinadi, xloropren kauchuk olishda ishlatiladi.

E’tiboringiz

uchun

rahmat!!!

Kimyo fani o’qituvchisi: N. SALIMOV