1. Atom tuzilishi to‘g‘risidagi tasavvurlarning rivojlanishi. Atom tuzilishi. Rezerford tajribasi va

tutgan orni

Atom, yadro va elementar zarralar fizikasi-atom, yadro va elementar zarralarning tuzilishi, xossalari va o`zaro aylanishlari haqidagi fan hisoblanadi.

XX asrga kelib klassik fizikaning tuzilishi yakunlandi. Lekin uning qo`llanish chegarasining cheklanganligi ma`lum bo`lib qoldi. U faqat makroolam va megaolamlardagi jismlar, ya`ni o`lchamlari katta jismlarni xarakterlashi ma`lum bo`ldi. Mikroolamdagi zarralar uchun esa qo`llab bo`lmasligi ko`rinib qoldi.

Bu esa fizik protsess va hodisalarning klassifikatsion belgilari sifatida ularning tezliklari (energiyalari) va o`lchamliklarini olish mumkinligini ko`rsatadi.

Tezliklar bo`yicha fizik protsesslar quyidagicha klassifikatsiya qilinadi:

1. 
   Agar zarralarning tezliklari yorug`likning vakuumdagi tezligi tartibida, ya`ni ularning kinetik energiyalari zarralarning tinchlikdagi energiyalari bilan taqqoslanadigan darajada bo`lsa, bu protsesslar relyativistik protsesslarga tegishli bo`ladi.
   
2. 
   Agar zarralarning tezliklari s dan yoki kinetik energiyalari esa
   

tinchlikdagi energiyadan kichik bo`lsa, bu protsesslar norelyativistik protsesslarga tegishli bo`ladi.

Har bir klassifikatsion belgiga biror fundamental doimiy mos keladi. Yuqoridagi belgiga

esa yorug`likning vakuumdagi tezligi mos keladi.Chegaraviy hol c   da relyativistik

mexanikadan klassik mexanikaga o`tiladi. Ushbu dalil moslik printsipining xususiy ko`rinishlaridan biridir.

Fizik hodisalarni ularga xos o`lchamliklar bo`yicha quyidagicha klassifikatsiya qilish mumkin:

1. 
   Xarakterli o`lcham 100 mln yorug`lik yilidan katta bo`lsa, megaolam bilan ish ko`rilayotgan bo`ladi.
   
2. 
   Atrof muhitni o`rab turgan jismlar oddiy ko`z bilan baholanishi mumkin bo`lgan o`lchamliklarga ega bo`ladilar. Ular makroskopik fizikaning predmeti bo`lgan makroolamni tashkil etadi.
   
3. 
   Agar xarakterli o`lcham 10<sup>-8</sup> m dan kichik bo`lsa, unga mos keluvchi hodisa mikroolamga tegishli bo`ladi. bunday hodisalarni kvant fizika o`rganadi.
   

Bu klassifikatsion belgiga Plank doimiysi mos keladi.

Atom, yadro va elementar zarralar yorug`likning vakuumdagi tezligiga yaqin tezlik bilan harakatlanadilar. Shu sababli ularning harakati relyativistik mexanika qonunlariga bo`ysunadi. Shuning uchun atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlar katta ahamiyatga ega bo`ladi.

Zarraning tezligi yorug`likning vakuumdagi tezligidan juda kichik tezlikda harakatlangan vaqtida ega bo`lishi mumkin bo`lgan massaga zarraning tinchlikdagi massasi deyiladi. U t₀ harfi bilan belgilanadi. Ushbu massaga Eynshteyn formulasiga muvofiq e₀=m₀c² tinchlikdagi energiya mos keladi.

Zarraning harakati tufayli oladigan massasiga t relyativistik massa deyiladi. U tinchlikdagi massa bilan quyidagicha bog`langan:

m  ^m0 .

bu erda

  ^v -zarraning nisbiy tezligi. U holda zarraning to`liq energiyasi quyidagicha

c

aniqlanadi:
m c²

E ^⁰ 

E_{0 .}

Zarraning to`liq energiyasi uning kinetik va tinchlikdagi energiyalari bilan quyidagicha bog`langan:

E  T  E₀ .

Zarraning kinetik energiyasi quyidagicha hisoblanadi:

T  m c² ( 1)  E ( 1)  m c² ( ¹

1) .

0 0 0
Zarraning relyativistik impul`si quyidagicha topiladi:

_{p } m₀c

 m₀c .

Vizual materiallar

2.