1. Arra va uning turlari haqida ma’lumot. Arralash va arralardan foydalanish

Kamon arra

Yupqa, egiluvchan nuqtali qo'l arra, masalan, etak taxtalarini kesishda, duradgorlik ishlarida kichik, nuqta kesish uchun mo'ljallangan.

Qo’lda ishlaydigan dumaloq arra

Hech qanday elektr arra bu asbob kabi ko'p vazifalarni bajarishga qodir emas. Qo'lda ishlaydigan dumaloq arra sizga kesish, kesish va hokazolarni bajarishga imkon beradi, asbob yordamida qisman kesish, kesish va bo'sh joy yasash mumkin.

Siz qanday duradgorlik qilsangiz ham, arra pichog'i materialni to'g'ri burchak ostida kesib tashlaydi. Bu uskuna yordamida usta nafaqat kesuvchi pichoqni kerakli burchakka buribgina qolmay, balki pichoqni qiyshiq qilib kesishi mumkin.

Dumaloq arra

Bu arra qisqa taxtalarni arralashga qodir, lekin uning asosiy maqsadi uzun taxtalardan blankalarni tayyorlashdir. Jadval yuzasi ustida joylashgan disk usta pichoqqa yo'naltirgan materialni kesib tashlaydi.

Jigsav arra

Bu arra pichoqli arra deb ham ataladigan jigsaw, agar sizga murakkab kesish kerak bo'lsa, ajralmas hisoblanadi. Asbob ajoyib manevrlikka ega, bu deyarli har qanday murakkablikdagi chiziqlarni kesishga imkon beradi. To'g'ridan -to'g'ri va tor uchi tufayli jumboq egri chiziqlar, mayda teshiklar va figurali kesiklarni mukammal bajaradi.

Surguli arra

Bu asbob kesish va turli teshiklarni yasash, yog'och konstruksiyalarni yig'ish, tartibsizliklarni arralash, yopiq joylarda arralash va boshqa vazifalarni bajarish uchun ajralmas hisoblanadi.
Olmos arra

Bu asbob shisha, plitka, tosh va hokazo kabi materiallarni kesish uchun mo'ljallangan. Olmosli arra filigrni olish imkonini beradi, hatto nuqsonlarsiz ham kesiladi. Asbob xavfsiz va uzoq vaqt xizmat qiladi.

Tarmoqli arra

Bu arra egri chiziqlar bo'ylab kesish uchun mo'ljallangan. Tarmoqli arra ikkita g'ildirakdan iborat bo'lib, ularning orasiga tishli metall plastinka o'rnatilgan bo'lib, u g'ildiraklar ustida bitta vertikal tekislikda harakatlanadi va po'lat stol materialni nuqtaga yo'naltiradi. Asbob qalin yog'ochni yupqa taxtalarga kesib tashlashga yordam beradi, shuningdek, metall va boshqa materiallar bilan ishlashga qodir. Ushbu vositaning portativ modellari mavjud.
Elektr arra - bu qo'l arra, jigsaw va zanjirli arra orasidagi xoch. Elektr arra yoki pistonli arra asosiy afzalligi - foydalanish qulayligi. Ushbu vositadan foydalanib, siz har xil turdagi ishlarni bajarishingiz mumkin, shu jumladan kirish imkoniyati cheklangan joylarda. .
Pistonli arra turli sohalarda qo'llaniladi, chunki quyidagi materiallarni arralash uchun asbobdan foydalanish 5mumkin:

• 
  yog'och;
  
• 
  qora va rangli metallar;
  
• 
  tosh;
  
• 
  plastik.
  

Elektr arra har xil turdagi materiallarni arralash qobiliyatiga ega bo'lganligi sababli, u nafaqat kundalik hayotda, balki qurilishda, ayniqsa yog'ochdan uylar qurishda ham o'z qo'llanilishini topdi. Bog'dorchilik, elektrotexnika (kabelning barcha diametrlarini kesish mumkin) va boshqa sohalarda ham mashhur. Bunday temir aravachani chilangarlar, duradgorlar va duradgorlar faol hurmat qilishadi. Uning yordami bilan siz nafaqat to'g'ri kesiklar, balki murakkab egri chiziqli jingalak kesmalar ham qilishingiz mumkin
Yog’och tilish ramalarida (1-a rasm) bir nechta arra ramkaga belgilangan oraliqda o’rnatilgan bo’ladi va ramka yuqoriga-pastga harakatlanib yog’ochni tiladi. Bu usulda xodalar guruhlab tilinadi.
Lenta arrali jihozlarda (1-b rasm) lentasimon yupqa arra ikkita katta diametli shkivga tarang tortib qo’iladi. Shkivlar bir tomonga uzluksiz aylanishi natijasida harakatlanayotgan xodadan bitta taxta tilib olinadi. Keyin xoda yana dastlabki holatga qaytadi. Bunday usulda xodalar yakka tartibda tilinadi.
Xodalarning o’lchamlari va sifatiga qarab turli jihozlar tanlanadi. Masalan, AQSh va Kanadada xodalarning diametri 1,5-2 metr bo’ladi. Bunday xodalarning sifat zonalari turlicha bo’ladi, shu sababli u yerda asosan yakka tartibda tilish usulida tilinadi va lenta arrali jihozlar ishlatiladi. Tilish oraligi keng yog’och tilish ramalarida esa bunday xodalarni tilish ancha sekin kechadi. Finlandiya va Shvetsiyada esa xodalarning o’rtacha diametri 18-20 sm bo’ladi, bunday xodalarni razval usulida kichik va o’rta tilish oralig’iga ega bo’lgan yog’och tilish ramalarida tilish maqsadga muvofiq. Ularning ish unumi va tilish sifati ancha yuqori bo’ladi. Biroq, arra o’rnining kichik ekanligi sababli hozirgi kunda lenta arrali dastgohlar keng tarqalmoqda. Bunga lenta arrali jihozlarning takomillashib borayotgani sabab bo’lmoqda. Masalan, ingichka arralar qo’llanilmoqda, arralar ikki tomonga ham tiladigan jihozlar paydo bo’ldi, ularda xoda orqaga bo’sh qaytmaydi. Ba’zi mamlakatlarda ikkita lenta arra o’rnatilgan jihozlar, bunday jihozlardan tuzilgan liniyalar paydo bo’lgan. Ularda xodalarni guruhli usulda lenta arrali dastgohlarda tilish mumkin.
Dumaloq arrali jihozlar (1-d rasm) ingichka xodalarni tilish uchun mo’ljallangan. Yog’och tilish ramalari va lenta arrali yog’och tilish jihozlariga nisbatan ularning arra o’rni ancha katta bo’ladi, arralangan materiallarning o’lchamlari ham bir xil aniqlikda chiqmaydi. Dumaloq arraning qalinligi 4-5 mm bo’lib, tishlar qayrilishi hisobiga arra o’rni 6-8 mm bo’ladi. Yog’och tilish ramalarida ular 3-4 mm bo’ladi. Dumaloq arrali dastgohlarning asosiy afzalligi ularning konstruksiyasining soddaligi, harxining baland emasligi va ingichka xodalarni tilishdagi yuqori ish unumidir.
Frezalash-arralash liniyalari (1-e rasm) ketma-ket o’rnatilgan postloq shilish, randalash, frezalash va arralash jihozlaridan iborat bo’ladi. Bu jihozlarda asosiy mahsulot sifatida yonlari kesilgan taxtalar olinadi, gorbil va reykalar esa bir yo’la yog’och plitalari ishlab chiqarish uchun yuqori sifatli yog’och qirindisiga aylantiriladi. Yog’och qirindilari po’stloqdan holi bo’lishi uchun liniyaning boshida po’stloq shilish jihozi o’rnatiladi. Bunday jihozlar sero’rmon va yog’och qirindili plitalar ishlab chiqarish imkoniyati mavjud bo’lgan hududlarda qo’llaniladi.
Yog’och tilish sexida qanday asosiy jihoz o’rnatilganligiga qarab texnologik jarayon strukturasi o’zgaradi. Masalan, yog’och tilish ramasida xodalar razval usulida tilinsa bitta yog’och tilish ramasi qo’yiladi. Agar brusli-razval usuli qo’llanilayotgan bo’lsa, ikkita yog’och tilish ramasi o’rnatiladi. Birinchi yog’och tilish ramasi brus olish uchun, ikkinchisi brusni tilish uchun ishlatiladi. Birinchi piloramada brusdan keyin va ikkinchi piloramada brusning tekis yuzasidan keyin yonlari kesilmagan taxtalar chiqadi. Bu taxtalar oldin ko’ndalangiga qirqilib, uzunlikka keltiriladi, keyin yonlari kesiladi.

	a)
	b)
	d)

2-rasm. Yog’och tilish texnologik jarayonlarining sxemalari.

a) yog’och tilish ramasi asosidagi texnologik jarayon sxemasi: 1-birinchi qatordagi yog’och tilish ramasi; 2-ikkinchi qatordagi yog’och tilish ramasi; 3-taxtalarning yonlarini kesish dastgohi; 4-ko’ndalangiga qirqish dastgohi.
b) lenta arrali yog’och tilish jihozi asosidagi texnologik jarayon sxemasi: 1,2-lenta arrali yog’och tilish jihozi; 3-ko’ndalangiga qirqish dastgohi; 4-taxtalarning yonlarini kesish dastgohi; 5-chiqindilar uchun lyuk.
d) frezalash-arralash liniyasi asosidagi texnologik jarayon sxemasi: 1-frezalash-arralash liniyasi; 2-ko’ndalangiga qirqish dastgohi.

Lenta arrali jihozlarda katta xodalar tilinadi, shu sababli ish unumini oshirish uchun ularning ketma-ket joylashtirish ham mumkin. Sxemadagi 1 jihoz xodadan segmentlarni va taxtalarni tilib oladi, 2 jihoz esa ularni segmentni tilish uchun ishlatiladi. 3 jihozda yonlari kesilmagan taxtalar ko’ndalangiga qirqiladi. 4 jihozda taxtalarning yonlari kesiladi. Yog’ochning chekka qismlaridan chiqqan chiqindilar lyukka (5) kelib tushadi.

Frezalash-arralash liniyalarida ish juda oddiy sxema bo’yicha tashkil qilinadi. Bunda po’stloqdan tozalangan xoda avval randalash dastgohidan, keyin frezalar blokidan o’tadi. Frezalar blokida xodadan profilli brus olinadi va u arralar blokidan o’tadi. Shundan so’ng qistartiriladigan taxtalar ko’ndalangiga qirqish dastgohidan o’tkaziladi. Kalta taxtalar maydalash uchun lyuklarga jo’natiladi.
Yog’och tilish sexida ish o’rinlarining tashkil etilishida har bir mashinaning to’liq ishlatilishiga, bitta liniya sifatida bir xil ritmda ishlatilishiga e’tibor qilish kerak. Buning uchun har bir dastgoh materiallarni uzatadigan va mahsulotni olib ketadigan texnik vositalar bilan jihozlangan bo’lishi kerak. Bunday talabga javob berishi uchun jihozlar shaxmat tartibida ketma-ket joylashtirilishi va materiallarning o’lchamlariga mos zarur kenglikdagi saqlash maydonchalari bo’lishi lozim.
Jihozlarning ishlab chiqarish quvvatlaridan to’liq foydalanish uchun texnologik potoklar quyidagicha bo’lishi kerak:
- xom ashyoning o’lchamlari va sifatiga ko’ra – yirik, o’rtacha va mayda xodalarni tilish liniyalari; uzun va kalta xodalarni tilish liniyalari; standart va past sifatli xom ashyolarni tilish liniyalari;
- arralangan materiallarga ishlov berish darajasiga ko’ra – uzun yonlari kesilgan arralangan materiallar ishlab chiqarish liniyalari; yonlari kesilmagan taxtalar ishlab chiqarish liniyalari;
- arralangan materiallarni ishlab chiqarish usullariga ko’ra – xodalarni brusli-razval, razval va maxsus usullar bilan tiluvchi liniyalar.
Ko’rsatilgan omillar bo’yicha texnologik jarayon aniqlanadi, eng tejamkor jihozlar, yordamchi va tashish jihozlari tanlanadi.
Yog’och tilishdagi potok liniyalar turlicha bo’lishi mumkin. Biroq, tilish usullari va ishlab chiqariladigan mahsulotlarning turlariga ko’ra quyidagi asosiy ixtisoslashtirilgan jarayonlarni ajratib ko’rsatish mumkin:

• 
  xodalardan brusli-razval usulida uzun yonlari kesilgan taxtalar olish;
  
• 
  xodalardan razval usulida uzun yonlari kesilgan taxtalar olish;
  
• 
  past sifatli xodalardan razval usulida uzun yonlari kesilmagan taxtalar olish;
  
• 
  past sifatli xodalardan maxsus usullar bilan tilib ulardan butun va yelimlangan zagotovkalar olishda ishlatiladigan taxtalar olish;
  
• 
  maxsus arralangan materiallar (radial, tangensial va h.k.) ishlab chiqarish;
  
• 
  xodalarni aralash usullarda tilib turli darajada ishlov berilgan va turli maqsadlarda ishlatiladigan taxtalar olish.
  

Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida lenta arrali jihozlar keng ommalashib bormoqda. Bunga sabab, ularda kam qipiq hosil bo’lishi, kalta va yirik xodalarni yakka tartibda tilib sifatli taxtalar olish mumkinligi, jihozlarning juda qimmat emasligidir.
2. Xodalar va arralangan materiallar spetsifikatsiyasi
tahlili va tilish usulini asoslash

Yog‘ochsozlik sexidagi texnologik jarayonlar asosan dumaloq yog‘ochlarni tilib ulardan taxtalar, bruslar olishdan boshlanadi va ularga birlamchi mexanik ishlov berish bilan tugallanadi. Shu sababli mazkur malakaviy bitiruv ishida eng avvalo xodalar va arralangan materiallarning spetsifikatsiyasini aniqlab olish zarur.

Mazkur malakaviy bitiruv ishida nina bargli yog‘och turlaridan – qarag‘ay yog‘ochlarini tilish rejalashtirilgan. Yog‘ochlarning turiga, qattiqligiga qarab sexdagi jihozlarning ish rejimlari o‘zgarib turadi.
Hisob ishlarini bajarish uchun 2-variant bo‘yicha qarag‘ay yog‘ochining diametri 16-36 sm, uzunligi 6 m bo‘lgan 1-2 sortdagi xodalari olindi. Xodalarning diametr torayishi 1 sm/m ni tashkil etadi. Xodalarni yog‘och tilish ramasida brusli-razval va razval usullarida tilish rejalashtiriladi.
Arralar vaziyati ikki qismdan iborat bo‘ladi. YUqori qismida 1-tilish, ya’ni brus va chetlari kesilmagan yon taxtalar olish rejasi, pastki qismida esa 2-tilish, ya’ni brusning tekis yuzasidan olinadigan chetlari kesilgan o‘zakli. markaziy va yon taxtalar hamda chetlari kesilmagan yon taxtalar olish tilinadigan xodaning parametrlari keltiriladi.
SHaklning yuqorigi qatorida arralar vaziyati tartib raqami, tilinayotgan xodalar soni, xoda diametri, qavs ichida 95% chiqishga erishish uchun zarur xodalar soni va ushbu diametrdagi barcha xodalar soni, shuningdek, mazkur arralar vaziyati bo‘yicha foydalish chiqish ko‘rsatilgan.
Hisob ishlarida jadval ustunlarining nomlanishi quyidagicha:
Taxtalar soni. Kompyuter trenajyorida hisoblar yakunida, oxirgi qatorda 1-ustunda xodaning chekkasigacha yana qancha zahirada masofa qolganligi ko‘rsatib boriladi.
2-ustun: Taxtaning qalinligi va eni, mm. Uning qiymati taxtalar spetsifikatsiyasidan olinadi.
3-ustun: Taxta uchun yarim vaziyat bo‘yicha yog‘och sarfi, mm. Uning qiymati quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi.
O‘zakli taxta uchun:

(4)

Markaziy taxta uchun:

(5)

YOn taxta uchun:

(6)

bu erda: , va – mos ravishda o‘zakli, markaziy va yon taxtalar qalinligi bo‘yicha yog‘och sarfi, mm.

- taxtaning qalinligi, mm.

№1.