5
AMALIY MASHG‘ULОTLAR MAVZULARI
1-mavzu:
ADABIY – NAZARIY TUSHUNCHALARNI O‘RGATISH.
Reja
1. O‘quvchi uchun ta’sirlanishga оlib kеladigan estеtik katеgоriya-
larni o‘zlashtirish, bilish katta ahamiyat kasb etishi.
2. Adabiy ta’lim uchun nazariy tushunchalarni o‘rganish maqsad
emas, badiiy asarni chuqur tahlil etish darajasiga erishish vоsitasi.
3. Nazariy ma’lumоtlar o‘rganiladigan badiiy asarning ilmiy kaliti
sifatida.
4. Adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rgatishda adabiy tanqidiy matе-
riallardan fоydalanish.
Mavzuning birinchi rejasida o‘quvchi uchun ta’sirlanishga оlib kе-
ladigan estеtik katеgоriyalarni o‘zlashtirish, bilish katta ahamiyat kasb
etishi haqida fikr yuritiladi. Shaxs ma’naviyatini shakllantirish vositasi-
adabiy ta’limda hissiyotga ta’sir etish, tuyg‘ular tarbiyasi asosiy masala
hisoblansa-da, o‘quvchilarning nimadan? nima uchun? ta’sirlanganligini
bilish ham muhim ahamiyatga ega. O‘quvchi uchun ta’sirlanishgina yetarli
bo‘lmay, ta’sirlanishga olib kelgan estetik kategoriyalarni o‘zlashtirish, bi-
lish katta o‘rin tutadi. Nazariy tushunchalarni maktabda o‘rganish ayni shu
zaruriyatdan kelib chiqqan, shubhasiz .
Mavzuning ikkinchi rejasida adabiy ta’lim uchun nazariy tushun-
chalarni o‘rganish maqsad emas, badiiy asarni chuqur tahlil etish daraja-
siga erishish vоsitasi ekanligi haqida suhbatlashiladi. Badiiy adabiyot-
ning tasvir obyekti bo‘lgan Olloh, Olam, Ruhiyat, Olamiyat ekanligi va
ularning qay darajada mukammal aks ettirilishi sabablari hamda yo‘llari
haqida bahs yuritish umumta’lim maktabi adabiyot nazariyasining ham va-
zifasidir. Adabiy ta’lim uchun nazariy tushunchalarni o‘rganish maqsad
emas, balki badiiy asarni chuqur tahlil etish darajasiga erishish vositasidir.
Nazariy tushunchalarni singdirishda ilmiylik, izchillik, tizimlilik singari
tamoyillarga qat’iy amal qilish zarur. Darvoqe, maktab adabiyotshunosligi
mavhum nazariyaga aylantirilmasligi, balki aniq amaliy yo‘nalishga, tatbi-
qiy xarakterga ega bo‘lishi kerak.
Turkiy metodika o‘quvchilarga nazariy ma’lumotlar berish borasida
juda boy tajribaga ega. O‘qituvchi o‘z tajribasida ana shu tajribalarni mus-
taqil o‘zlashtirib, tatbiq etishga harakat qilishi lozim. Adabiy-nazariy tu-
shunchalarni o‘rgatishda milliy adabiyotshunoslikka tayanish zarur.
Mavzuning uchinchi rejasida nazariy ma’lumоtlar o‘rganiladigan
6
badiiy asarning ilmiy kaliti sifatida ekanligi muhokama qilinadi. O‘quv-
chilarga adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rgatishda dasturga qat’iy amal qi-
lish zarur. Ayni paytda, vaziyat taqozosiga ko‘ra dasturda ko‘zda tutilma-
gan nazariy ma’lumotlarni berishni ham rejalashtirish mumkim. Umum-
ta’lim maktabi adabiyot o‘qituvchilari metod birlashmasi o‘quv dasturi va
o‘zlarining tajribalariga tayangan holda V-sinfdan IX sinfgacha qanday na-
zariy ma’lumotlarni o‘rgatish kerakligini ko‘rsatuvchi maxsus jadval ish-
lab chiqishlari foydalidir.
Nazariy ma’lumotlar o‘rganiladigan badiiy asarning ilmiy kaliti hi-
soblanadi. Ular asar o‘rganilishidan oldin ham, o‘rganilish jarayonida ham
asar tahlilidan keyin ham berilishi mumkin. Nazariy ma’lumotlarning ba-
diiy asar o‘rganilishidan oldin yohud keyin berilishini aniq vaziyatdan ke-
lib chiqib, o‘qituvchining o‘zi belgilashi lozim. Adabiyot o‘qituvchisi tu-
yuq, muashshah, ruboiy, to‘rtlik va boshqa bir qator janrlar haqida nazariy
ma’lumot bermay turib, bu xil asarlarni tahlil eta olmaydi, chunki bu xilda-
gi asarlar jozibasi matnning janr xususiyati bilan bog‘liq tomoniga yashi-
ringan bo‘lishi va yashiringan narsa topilgunga qadar mazkur asarlarni tah-
lil etishga urinish foydasizdir. Nazariy ma’lumotlarni o‘rganishda xususiy
faktlardan umumiy hodisani o‘zlashtirishga yoki umumiydan xususiy ji-
hatlar haqida ma’lumotlarni o‘rganishga qarab ish ko‘rishning prinsipial
ahamiyati bor. Badiiy adabiyot yaxlit estetik hodisa bo‘lganligi uchun ham
uning nazariy jihatlari yaxlit holda o‘rganilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Yuqori sinflarda ko‘proq murakkab nazariy masalalar, tushunchalar xusu-
sida bahs yuritish mumkin.
Mavzuning to‘rtinchi rejasida adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rga-
tishda adabiy tanqidiy matеriallardan fоydalanish haqida fikr yuritiladi.
Adabiyot darslarida ayrim ilmiy, ilmiy-ommabop jurnallarda, jumladan,
“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”, “Ma’rifat”, “Yozuvchi” va boshqa ga-
zetalarda “Til va adabiyot ta’limi”, “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnallarida
e’lon qilingan adabiy-tanqidiy va ilmiy maqola va materiallardan, foydala-
nishning imkonlari ko‘p. Tanqidchilarning maqolalari, adabiy qaydlar
o‘quvchilar uchun mazmun va metodik jihatdan badiiy matnni tahlil qilish-
ning namunasi bo‘lib xizmat qiladi
Do'stlaringiz bilan baham: 
