1-amaliy mashg’ulot Donli ekinlarining guruhlari

---

1-amaliy mashg’ulot 

Donli ekinlarining guruhlari.  

Talabalarga  xo’jalikda  ekiladigan  umumiy  donli  ekinlarning  morfologik 

xususiyatlari, sistematikasi bo’yicha amaliy ko’nikmalar va bilimlar berish. 

Kerakli jihozlar va o’quv qo’llanmalari: donli ekinlarning jadvallar, rangli 

rasmlar, darslik, uslubiy qo’llanmalar.  

 

Donli o’simliklar inson uchun asosiy oziq  - ovqat  mahsuloti - don beradilar. 

Qishloq xo’jaligi ekinlari orasida donli o’simliklar asosiy o’rinni egallaydi. Bularga 

bug’doy,  arpa,  javdar,  tritikale,  suli,  tariq,  makkajo’hori,  jo’hori,  sholi  kiradi.  Bu 

guruh  o’simliklar  asosan  oziq-ovqat,  yem-xashak,  texnikaviy  va  agrotexnikaviy 

ahamiyatga ega. Ekin maydoni jihatidan ham bu ekinlar yer yuzida hamma qishloq 

xo’jalik ekinlari orasida birinchi o’rinni egallaydi va butun ekin maydonining 70% 

ni bu ekinlar tashkil qiladi. 

O’zbekistonda  donli  ekinlar  sug’orilmaydigan  bahorikor  va  asosan 

sug’oriladigan  yerlarda  ekiladi.  2003  yilda  O’zbekistonda  donli  ekinlarning 

ekin maydoni 1300 ming ga ni tashkil qildi. 

O’zbekistonda don yetishtirishni jadal suratda  ko’paytirish ko’zda tutilgan. 

Bu  vazifani  bajarishning  asosiy  omili  -  sug’oriladigan  yerlarda  intensiv 

texnologiyani  qo’llash,  donli  ekinlarning  hosildorligini  oshirishdan  iborat.  Donli 

o’simliklarning hammasi qo’ng’ir-boshoqsimonlar (Poaceae) oilasiga mansubdir. 

Bu oila eng katta botanik oilalardan biri bo’lib, unga sakkizta donli ekinlar avlodi, 

tur, kenja tur, tur xillari kiradi. Donli o’simliklar juda ko’p xil shakllarga ega bo’lishi 

bilan bir qatorda ular ko’p umumiy morfologik va biologik xususiyatlarga ega, shu 

sababli  ularni  umumiy  xususiyatlaridan  boshlab  keyinchalik  esa  har  bir  avlod  va 

turlarini o’rganish maqsadga muvofiq deb bilamiz 

Donli o’simliklar guruhlari 

Donli  o’simliklar  morfologik  belgilari  va  biologik  xususiyatlari  va  xo’jalik 

belgilari bo’yicha ikki guruhga bo’linadi. 

1. Haqiqiy donli o’simliklar 

Bu  guruhga  bug’doy,  arpa,  javdar,  tritikale  va  suli  o’simliklari  kiradi.  Bu 

o’simliklar  quyidagi  xususiyatlar  bilan  farq  qiladi.  Bu  o’simliklar  kuzgi  va  

bahorgi  shakllarga  ega.  Bularning  asosiy  belgilari  donida  Uzunasiga  ketgan 

egatchasi  bo’ladi.  Maysa  har  xil  bo’lishda  bir  necha  boshoq  yoki  mo’rtak 

ildizchalarga ega bo’ladi.  To’pguli    boshoq  yoki  ro’vak  bo’ladi.  Bular  Uzun 

kunli o’simlik bo’lib sovuqqa chidamli, ya’ni issiqlikka kam talabchan, lekin tuproq 

namiga talabchan hisoblanadi. 

2. Tariqsimon donli o’simliklar 

Bu  guruhga  makkajo’hori,  jo’hori,  sholi  va  tariq  kiradi.  Bulardan  tashqari 

boshqa oilaga (Polygonaceae) mansub bo’lsa ham ishlatilishi bo’yicha marjumak 

o’simligi  ham  kiradi.  Bularning  asosiy  belgilari  quyidagilar.  Donida  Uzunasiga 

ketgan egatchasi bo’lmaydi. Unib chiqish davrida faqat bitta boshlangach mo’rtak 

ildizchasi  paydo  bo’ladi.  Gul  to’plami  ro’vak  yoki  so’ta  bo’ladi.  Bularning 

hammasi    bahorgi  ekin  bo’lib,  issiqlikka  talabchan,  sovo’qqa  chidamsiz, 

qurg’oqchilikka (sholidan tashqari) chidamli, qisqa kunli o’simlik hisoblanadi. 

---

Birinchi  va  ikkinchi  guruh  donli  o’simliklarning  asosiy  xususiyatlari  1-

jadvalda keltirilgan. 

1- jadval 

Birinchi va ikkinchi guruh donli o’simliklarning morfologik va 

biologik xususiyatlari 

1-guruh o’simliklar 

2-guruh o’simliklar 

1.Donning 

qorin 

tomonida 

Uzunasiga ketgan ariqchasi bor. 

2.Maysa  hosil  bo’lish  davrida  bir 

nechta  mo’rtak  ildizchalar  paydo 

bo’ladi 

Z.Boshoqlarda  pastki  gullari  yaxshi 

rivojlangan bo’ladi.  

4.Poyasi bo’sh g’ovak bo’ladi. 

5.Kuzgi va bahorgi shakllarga ega 

6.Uzun kunli o’simliklar. 

7Haroratga 

kam 

talabchan 

o’simliklar 

8.Typpoq namiga talabchan.  

9.Boshlang’ich  rivojlanish  davrida 

(maysalanish to’planish) tez o’sadi. 

1.Donning 

qorin 

tomonida 

Uzunasiga ketgan ariqchasi yo’q. 

2.Maysa  hosil  bo’lish  davrida  bitta 

mo’rtak 

ildizcha 

paydo 

bo’ladi 

Z.Boshoqchada 

yuqoridagi 

gullar 

yaxshi rivojlangan bo’ladi.  

4.Poyasi po’kak bilan to’lgan bo’ladi. 

5.Faqat bahorgi shakllarga ega. 

6.Qisqa 

kunli 

o’simliklar. 

7.Issiqliklikka talabchan o’simliklar. 

8.Tuproq  namiga  (sholidan  tashqari) 

kamroq talabchan. 

9.  Boshoq  rivojlanish  davrida  sekin 

o’sadi.