1-Амалий машғулот Ўлчов бирликлари ва ўлчашлар. Ўлчаш хатоликларини баҳолаш усуллари

1-Амалий машғулот
Ўлчов бирликлари ва ўлчашлар. Ўлчаш хатоликларини баҳолаш усуллари
Ўлчаш – тажриба йўли билан моддий объектларнинг ихтиёрий миқдорий тавсифларини олиш.
Ўлчаш жараёни ўзида махсус техник воситалар ёрдамида тажриба орқали физик катталикларнинг қийматларини топиш жараёнини намоён этади.
Ўлчаш натижаси – бу катталикни ўлчаш натижасида, масалан уни ўлчов бирлиги билан солиштириш орқали топилган сон қиймати. Ўлчашнинг асосий тенгламаси қуйидаги кўринишга эга:
(4.1)
бу ерда Қ – ўлчанаётган физик катталик; қ – ўлчов бирлиги; Р – ўлчаш натижаси ёки ўлчанаётган катталикнинг сон қиймати.
Ўлчаш воситалари ва принципларини белгиловчи қоидалар тўпламига ўлчаш усули дейилади.
Ўлчаш воситалари ўлчаш жараёнидаги имкониятларидан келиб чиққан ҳолда элементар ва мажмуавий турларга бўлинади.
Элементар ўлчаш воситаларига қуйидагилар киради:
Ўлчаш ўзгартиргичи. Ўлчаш информацияси сигналини узатиш, қайта ишлаш ёки сақлаш учун қулай кўринишда ишлаб чиқишга мўлжалланган, лекин чиқишидаги сигнални кузатувчи бевосита қабул қила олмайдиган ўлчаш воситасига ўлчаш ўзгартиргичи дейилади.
Солиштириш қурилмаси – бу “катта”, “кичик” ёки “тақрибан тенг” каби жавобларни олиш учун катталиклар ўртасидаги нисбатни аниқловчи қурилма.
Ўлчов – бу берилган ўлчамдаги физик катталикни белгилашга мўлжалланган ўлчаш воситаси.
Элементар ўлчаш воситаларидан ташкил топган мажмуавий ўлчаш воситаларига қуйидагилар киради:
Ўлчаш асбоби. Ўлчаш информацияси сигналини кузатувчи бевосита қабул қилишига қулай шаклда чиқарувчи ўлчаш воситаси ўлчаш асбоби деб аталади.
Ўлчаш асбобидан фойдаланиб кузатувчи ўлчанаётган катталикнинг сон қийматини ўқиши ёки ҳисоблаши мумкин. Ўлчаш асбоблари аналогли ва рақамли бўлади. Аналогли ўлчаш асбобидаги кўрсатиш ўлчанаётган катталикнинг ўзгаришини узлуксиз функцияси ҳисобланади. Рақамли ўлчаш асбобида кўрсатиш ўлчаш информацияси сигналини дискрет ўзгартириш натижаси ҳисобланувчи рақамли шаклда берилади.
Ўлчаш асбоблари кўрсатувчи ва қайд қилувчи турларга бўлинади. Кўрсатувчиларида – қиймат шкала ёки рақамли таблода акс эттирилади. Қайд қилувчиларида эса кўрсатилаётган қийматлар диаграммали қоғозга рақамли ёки узлуксиз шаклда босилади ёки информация шаклида хотира қурилмасида сақланади. Ўлчаш асбобларида ўлчанаётган катталикни вақт ёки бошқа мустақил ўзгарувчи бўйича интеграллаш каби турли ўзгартиришларни амалга ошириш мумкин.
Ўлчаш системаси (тизими) – бу автоматик бошқариш тизимларида автоматик тарзда ишлов бериш ва фойдаланиш учун қулай шаклдаги ўлчаш информациялари сигналларини ишлаб чиқишга мўлжалланган ўлчаш воситалари тўплами (ўлчов, ўлчаш асбоблари, ўлчаш ўзгартиргичлари ва ўзаро алоқа каналлари орқали боғланган ёрдамчи воситалар).
Мавжуд ўлчаш усулларини қуйидаги 3.1-расмдагидек таснифлаш мумкин.