1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

11. Шарқ адабиётида қасида жанри поэтикаси (тарихи, луғавий маъноси, бадиий хусусиятлари)
Qasida (ar. “maqsad", “niyat") - biror tarixiy shaxs yoki voqeaga
bag'ishlab yoziladigan katta hajmli baytli she’r shakli bo'lib, hajman 12
baytdan bir necha yuz baytgacha bo'lishi mumkin. G'azal singari a-a, b-a,
d-a, e-a..., ayrim hollarda masnaviy singari (dostonlar tarkibida kelganda)
qofiyalanadi. Qasida tuzilishiga ko'ra 2 xil bo'ladi:
1. Qasidai tom (to'liq qasida) - bunda qasida to'rt qismdan tarkib
topadi:
a) nasib - lirik kirish (tabiat tasviri);
b) gurizgoh - nasib bilan madhni bog'lovchi, 4-5 baytdan tashkil
topuvchi qism;
c) madh - asosiy qism;
d) qasd - mamduh (madh etilayotgan shaxs)ga niyat va istaklar
bildirilagan qism.
2. Qasidai mujarrada (to'liq bo'lmagan, chala qasida) - bunda faqat
madh keltiriladi.
Qasidalar mavzusiga ko'ra vasfiy (bahoriya, holiya, ishqiya, xamriya -
may bilan bog’liq), madh (madhiya, faxriya, hamd, na’t ), hajv, marsiya,
munojot va falsafiy (orifona yoki tasavvufiy) kabi turlarga bo'linadi. Turkiy
adabiyotdagi ilk qasida “Devonu lug'otit tu rk”da “qo'shug'” shaklida uchraydi.
Qasida haqidagi ilk nazariy ma’lumot "Funun ul-balog’a”da keltirilgan.
Turkiy adabiyotda eng ko'p qasida yozgan shoir sifatida Sakkokiy nomi
tilga olinadi. Uning “Devon”ida 13 ta qasida mavjud bo'lib, devondagi
dastlabki ikki qasida an’anaviy hamd va na’t yo'nalishida, qolgan qasidalar
Xoja Muhammad Porsoga (1 та), Xalil Sultonga (1 та), Mirzo Ulug'bekka
(5 та) va Arslonxoja Tarxonga (4 та) bag'ishlangan. Arslon Xoja tarxonga
bag'ishlangan qasidadan parcha:
Rabe’ keldi-yu qildi jahonni shod-и xurram,
Chu gul shohig'a yasodi chamanda taxt-u haram.
O'lukni tirguzuridan sabo yeli holi,
Og'zini ochsa, dami Isidin berurbarham.
Shamol hoi tilidin chamang'a ayturkim:
“Surur keldiyu ketdi g'am-u kudurat ham” -
Chamanning ahli yasondilar ol-u yashil Ha,
Magar chamanda bugun to'y boru yo bay ram.
Tarona boshladi bulbul, gul o'lturib sarhush,
Maqom tutti birov goh ziru, goh bam.
Eshitsa bulbul o'tin, gul kular, vale g'uncha
Tabassum etoru oxiro'zin tutar mahkam.
Hazorsimi qilur fosh bulbul uni bila,
Bu gulga xilvat evinda nedin erur mahram.
Uzotti tilni gul ollinda savsani ozod,
Agarchi bandi bikin erur alkinu abkam...
O'zbek mumtoz she’riyatining yirik vakili Alisher Navoiy ijodida ham
qasida janri alohida o'rin egallaydi. Uning turkiy tilda yaratilgan bitta
(“Hiloliya”) va forsiy tilda yozilgan 10 ta ("Sittai zaruariya” (6 ta) va “Fusuli
arba’" (4 ta) qasidasi bor.