1-§. Zoologiya fani va uning vazifalari

Savol va topshiriqlar.
1. Sutemizuvchilarning hazm qilish sistemasi qanday qismlardan iborat?
2. Sutemizuvchilar qanday qilib nafas oladi?
3. Qon aylanish sistemasi qanday tuzilgan?
4. Ayirish sistemasi qanday tuzilgan?
5. Sutemizuvchilar bosh miyasi qanday tuzilgan?
6. Sutemizuvchilarning qaysi sezgi organlari rivojlangan?

52-§.Sutemizuvchilarning ko‘payishi, rivojlanishi va kelib chiqishi
Ko‘payishi. Ko‘pchilik sutemizuvchilarning tuxum hujayralari juda kichik, sariqligi kam bo‘ladi. Tuxum hujayralari tuxumdonda yetiladi; u yerdan tuxum yo‘liga tushib, urug‘lanadi. Odatda sutemizuvchilar embrioni xaltaga o‘xshash maxsus organ – bachadon ichida rivojlanadi. Urug‘langan tuxum hujayra tuxum yo‘lida rivojlana boshlaydi. Embrion bachadonga tushgach, uning devoriga yopishib oladi. Tuban sutemizuvchilarning bachadoni bo‘lmaydi; ularning urug‘langan tuxumi tashqi muhitda rivojlanadi.
Rivojlanishi. Bachadonda rivojlanayotgan embrion homila deyiladi. Homila yo‘ldosh orqali bachadon devori bilan bog‘langan. Bachadon qon tomirlari kindik orqali yo‘ldoshga keladigan qon tomirlariga zich tegib turadi (101-rasm). Oziq moddalar va kislorod yo‘ldosh orqali ona qonidan homila qoniga o‘tadi; moddalar almashinuvining keraksiz mahsulotlari homila qonidan ona qoniga chiqarib yuboriladi. Homilaning ona qornida rivojlanish davri homiladorlik deyiladi. Homiladorlik bir necha haftadan bir yilgacha, ba’zan undan ham ko‘proq davom etadi. Homiladorlik muddati va homila soni hayvonlarning yashash tarziga bog‘liq. Daraxtlar kovagi,in va boshqa pana joylarda bolalaydigan hayvonlarning homiladorlik davri qisqa bo‘lib, ular o‘ndan ortiq ko‘zi yumuq bola tug‘adi. Ochiq joylarda bolalaydigan, harakatchan hayvonlarda homiladorlik davri uzoq davom etadi; ular yirik, ancha rivojlangan 1–2 ta bola tug‘adi; bolalari bir necha soatdan so‘ng onasi orqasidan ergasha digan bo‘ladi. Sichqonlar yiliga 5–8 marta, shoxli mollar bir marta bolalaydi.
Bolalarni sut bilan boqish. Sutemizuvchilar bolasini sut bilan boqadi. Sut urg‘ochi hayvonning ko‘krak yoki qorin qismida joylashgan sut bezlarida hosil bo‘ladi. Bezlar yo‘li so‘rg‘ichlar uchiga ochiladi. So‘rg‘ichlar soni hayvonlarning serpushtligiga bog‘liq. Masalan, 3–8 tadan bola tug‘adigan itlarning 8 ta, 1–4 tadan bola tug‘adigan echkilarning 2 ta so‘rg‘ichi bo‘ladi. Sut tarkibida hayvonlar bolasi rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan barcha moddalar: suv, yog‘lar, uglevodlar, oqsillar, vitaminlar va mineral tuzlar bo‘ladi.