1 -mustaqil ish mavzusi Badiiy adabiyotda tur va janrlar masalasi. Reja: 1

1 -Mustaqil ish mavzusi

Badiiy adabiyotda tur va janrlar masalasi.

Reja:

1.Adabiy tur va janrlar haqida.

2. Epik tur va uning o‘ziga xos xususiyatilari.

3.Lirik tur haqida.

4.Dramatik tur haqida.

1Adabiyot  tarixi ayrim tur va janrlarning paydo bo`lishi va taraqqiyoti tarixidir. Bu  tur  va janrlarning  paydo  bo`lishi  va  taqdiri  tarixiy  taraqqiyot  taqozosi  bilan bog`liqdir. 

Adabiyotda  hayotni  badiiy  ifodalashning  uch  turi  mavjud:    -  epik;      -  lirik;    - dramatik. 

 Adabiyotni  bu  kabi  uch  turga  bo`lish  qadim  zamonlardan  ma’lum  bo`lib, hozirgacha  davom  etib  kelyapti.  Demak,  ana  shu  uch  tur  hayotni  ifodalash vazifalariga  to`la  muvofiq  keladi.  CHunki  ana  shu  uch  Shaklda  badiiy  adabiyot insonning  bir  daqiqalik  tuyg`u  va  kechinmalaridan  tortib,  butun  bir  tarixiy  davr voqeligini ifodalashgacha bo`lgan ulkan vazifani uddalay oladi. Hozirda  ham  adabiyot  hayotni  aks  ettirish  usuliga  ko`ra  uch  turga  bo`linadi. Har  bir  tur,  o`z  navbatida,  hayotni  ifodalash  vazifalariga  to`la  muvofiq  keladi. CHunki  ana  shu  uch  Shaklda  badiiy  adabiyot  insonning  bir  daqiqalik  tuyg`u  va kechinmalaridan  tortib,  butun  bir  tarixiy  davr  voqeligini  ifodalashgacha  bo`lgan  ulkan vazifani uddalay oladi. Hozirda  ham  adabiyot  hayotni  aks  ettirish  usuliga  ko`ra  uch  turga  bo`linadi. Har  bir  tur,  o`z  navbatida,  hayotni  ifodalash  Shakliga  qarab,  o`z  ichida  bir  necha janrga bo`linadi. Masalan, epik tur:  - epos, roman, roman-epopeya, qissa, hikoya, ocherk. 

Dramatik tur:  - tragediya, komediya, drama, tragikomediya. 

Lirik tur:  - umuman, kichik lirik Shakldagi barcha lirik she’r Shakllarini o`z ichiga oladi.  

Bundan  tashqari,  u  yoki  bu  turga  kiritish  mumkin  bo`lmagan  Shakllar  ham mavjud. Liro-epik tur ana shunday o`rtaliq turlardan sanaladi. 

 Liro-epik tur:  - she’riy roman, doston, ballada, masal. 

 Har  bir  janr  hayotiy  voqelikni  aks  ettirish  xarakteriga  ko`ra  o`z    ichida  bir necha  turga  bo`linadi:  tarixiy  roman,  maishiy  roman,  psixologik  roman,  falsafiy roman,  fantastik  roman,  sarguzasht  roman,  satirik  roman,  sotsial  roman  va  hokazo. Bu  kabi  tur  va  janr  xillari  ko`pincha  sof  holda  emas,  birbiriga  aralashgan  holda uchraydi. Badiiy  adabiyotning  bu  rangbarang  tur  va  janrlarga  bo`linishi  tasvir  ob’ekti  taqozosi bilan vujudga kelgandir.

EPIK  TUR.  Voqea va  xarakterlar  muallifdan  tashqarida  qilib beriladi.  Muallif esa,  hikoyachi  sifatida  bo`ladi.  Bu  turda  voqealar  keng  tasvirlanadi,  inson  va  uni qurShab  olgan  muhit  voqeligi  to`la  va  har  tomonlama  beriladi.  Bu  turda  hayotni ifodalashning  har  xil  usullaridan  foydalaniladi.  SHuning  uchun  ham  epik  turda voqelik keng qamrab olinadi. 

Epik tur  uchun xos bo`lgan yana bir xususiyat - voqealar bo`lib  o`tgan qilib  beriladi. Bu xususiyat muallifga voqealarni tasvirlabgina qolmasdan, izohlash, ularga munosabat  bildirishga  ham  imkon  yaratadi.  Hikoya  ko`pincha  uchinchi  Shaxsda  bo`ladi.  Masalan,  «Qutlug`  qon»,  «Anna  Karenina».  SHuningdek,  hikoya  birinchi Shaxs  tilidan  ham  berilishi  mumkin.  «Davr  mening  taqdirimda»,  «Qadrim», «Zamonamiz qahramoni». 

 Epik tur voqelikni qamrab olish kengligi jihatidan 3 ga bo`linadi: 

Yirik  epik  Shaklda  inson  hayotining  ma’lum  bir  davri  uni  ko`plab  boshqa Shaxsla taqdiri  bilan  bog`lab  beradi.  Bunga  quyidagilar  kiradi:  -  epos,  roman, roman-epopeya. 

 O`rta  epik  formada  inson  hayotining  ma’lum  bir  davri,  bir  necha  epizodi beriladi. Bunga quyidagilar kiradi: - qissa. 

Kichik epik formada inson hayotidan muhim bir epizod olinadi. Bunga hikoya, novella, ocherk kiritiladi. Adabiyot tarixi ayrim tur va janrlarning paydo bo`lishi va taraqqiyoti tarixidir. Bu  tur  v janrlarning   paydo  bo`lishi  va   taqdiri  tarixiy  taraqqiyot  taqozosi  bilan  bog`liqdir. Adabiyotda  hayotni  badiiy  ifodalashning  uch  turi  mavjud:    -  epik;      -  lirik;    - dramatik. Adabiyotni  bu  kabi  uch  turga  bo`lish  qadim  zamonlardan  ma’lum  bo`lib, hozirgacha  davom   etib  kelyapti.  Demak,  ana  shu  uch  tur  hayotni  ifodalash  vazifalariga  to`la  muvofiq  keladi.  CHunki  ana  shu  uch  Shaklda  badiiy  adabiyot  insonning  bir 

daqiqalik  tuyg`u  va  kechinmalaridan  tortib,  butun  bir  tarixiy  davrvoqeligini ifodalashgacha bo`lgan ulkan vazifani uddalay oladi. 

Hozirda  ham  adabiyot  hayotni  aks  ettirish  usuliga  ko`ra  uch  turga  bo`linadi. Har bir  tur,  o`z  navbatida,  hayotni  ifodalash  vazifalariga  to`la  muvofiq  keladi. CHunki ana  shu  uch  Shaklda  badiiy  adabiyot  insonning  bir  daqiqalik  tuyg`u  va kechinmalaridan  tortib,  butun  bir  tarixiy  davr  voqeligini  ifodalashgacha  bo`lgan ulkan vazifani uddalay oladi. Hozirda  ham  adabiyot  hayotni  aks  ettirish  usuliga  ko`ra  uch  turgabo`linadi. Har  bir  tur,  o`z  navbatida,  hayotni  ifodalash  Shakliga  qarab,  o`z  ichidabir  necha janrga bo`linadi. Masalan, epik tur: - epos, roman, roman-epopeya, qissa, hikoya, ocherk. 

Dramatik tur:  - tragediya, komediya, drama, tragikomediya. 

Lirik tur:  - umuman, kichik lirik Shakldagi barcha lirik she’r Shakllarini o`z ichiga oladi.  Bundan  tashqari,  u  yoki  bu  turga  kiritish  mumkin  bo`lmagan  Shakllar  ham mavjud. Liro-epik tur ana shunday o`rtaliq turlardan sanaladi. 

Liro-epik tur:  - she’riy roman, doston, ballada, masal. 

Har  bir  janr  hayotiy  voqelikni  aks  ettirish  xarakteriga  ko`ra  o`z    ichida  bir necha  turga  bo`linadi:  tarixiy  roman,  maishiy  roman,  psixologik  roman,  falsafiy romanfantastik  roman,  sarguzasht  roman,  satirik  roman,  sotsial  roman  va  hokazo. Bu  kabi  tur  va  janr  xillari  ko`pincha  sof  holda  emas,  bir-biriga  aralashgan  holda uchraydi. Badiiy  adabiyotning  bu  rangbarang  tur  va  janrlarga  bo`linishi  tasvir  ob’ekti  taqozosi bilan vujudga kelgandir. Biroq  san’atkorning  roman  yoki  lirika  janriga  murojaat  qilishi  sabablarini bevosita  hayot  voqeligiga  bog`lab  qo`ya  berish  adabiy  jarayonni  vulpgarlashtirish bo`ladi.  San’atkorning  u  yoki  bujanr  Shakllarga  murojaat  qilishi  uning  mahoratiga ham  bog`liqdir.  Ba’zi  san’atkorlar  buyuk  iste’dodga  ega  bo`ladilar  va  adabiyotningbarcha  tur  va  janrlarini  mukammal  egallaydilar.  SHuning  uchun  hayot  voqeligi taqozosi  bilan  istalgan  janrda  asaryarata  oladilar.  Masalan,  Pushkin,  Oybek  barcha janr Shakllarida ham muvaffaqiyat bilan ijod qilganlar. Ayrim san’atkorlar u yoki bu janr  Shaklida  alohida  qobiliyat  ko`rsata  oladilar.  Masalan,  I.Turgenev  barcha janrlarda ham  yozib ko`rgan, biroq roman va novellada katta mahorat ko`rsatib, shu janrlar  ijodchisi  bo`lib  qolgan.  A.Qahhor  va  S.Ahmad  asosan,  hikoyachilikda mashhurdirlar.  Hamza  esa  drama  va  lirikada,  K.Yashin  dramaturgiyada,  A.Qodiriy romanchilikda mahorat ko`rsatishgan. Muayyan janrturini har bir xalq adabiyoti, har bir san’atkor o`z tajribasi, milliy hamda o`ziga xos xususiyatlar bilan boyitadi. Badiiy adabiyotning bu kabi tur va janrlarga bo`linishi uzoq tarixi

y taraqqiyot natijasidir.  Eng  qadim  zamonlarda  san’at  sinkretik  bo`lgan.  U  o`zida  adabiyot  va  san’atning  barcha  turlariga   xos  xususiyatlarni  mujassamlagan.  Unda  san’atda  lirik, epik, dramatik, teatrlashgan, musiqaga xos xususiyatlar bir paytning o`zida namoyon bo`lgan.  Keyinchalik  bu  kabi  sinkretizm  (aralashlilik)  san’atidan  san’atning  ayrim sohalari, ayrim sohalardan esa uning tur va janrlari ajralib chiqa boshlagan. Biroq bu taraqqiyot  barcha  xalqlarda  ham  bir  xil  va  bir  tartibda  bo`lavermadi.  Bunga  har  bir xalqning  tarixiy xususiyatlari, Sharoiti va  milliy xususiyatlari taqozo  qildi. SHu bilan birga, davr taqozosi bilan u  yoki  bu  janr alohida  rivojlanadi.  SHuning uchun ham  u  yoki  bu  janr  namunalarini  tahlil  qilganda,  uni  davr  bilan  bog`liq  holda  o`rganish kerak.