36-37-38-MAVZU: Alisher Navoiyning “Xamsa” turkumiga kiruvchi dostonlarida
ilgari surilgan ta’lim-tarbiyaga oid g‘oyalar. Alisher Navoiyning pand-nasihat
mazmunidagi asarlarida ifodalangan ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy qarashlar.
Gulxaniyning “Zarbulmasal” asari (6 soat)
Alisher Navoiy 1441 yilning 9 fevralida xirot shahrida G‘iyosiddin kichkina oilasida
dunyoga keldi. Bo‘lajak shoirning otasi temuriylar avlodidan yedi.
Ilm-fanga , ayniqsa, badiiy adabiyotga juda yerta ixlos qo‘ygan Navoiy Sa’diyning
«Guliston», «Bo‘ston» kitoblarini, ayniqsa, Farididdin Attorning «Mantiqut-tayr» (Qush
nutqi) asarini sevib o‘qir va yod olar yedi.
U faqat o‘zbek, fors tillaridagi asarlarnigina yemas, balki azarbayjon, turkmancha
bitilgan nodir qo‘lyozmalarni o‘qigan, u tillar nafosati bilan o‘z she’riyatini boyitishga
intilgan.
Alilsher Navoiy o‘zining juda ko‘p asarlarida bolalar tarbiyasiga oid fikrlarni
ilgari surdi. Ayniqsa, «Xamsa» ga kirgan «Hayratul-abror», «Farhod va Shirin», «Layli va
Majnun» kabi dostonlarining ba’zi boblarini bola tarbiyasi egallaganini ko‘ramiz. Bular
orasida «Hayratul-abror» (Yaxshi kishilarning hayratlanishi) dostonida falsafiy, ijtimoiy-
siyosiy va axloqiy-ta’limiy masalalarni qamrab olganligi bilan ajralib turadi. Shoir
bolalarni o‘qimishli, odobli, rostgo‘y, halol, pok, saxiy bo‘lishga ota-onani, o‘zidan
kattalrni hurmat qilishga, insofliva adolatli kishilar bo‘lib kamol topishga undaydi.
«Hayratul-abror» asarining bir necha boblari odob-axloq va ta’lim-tarbiya
masalasiga bag‘ishlangan. Navoiy bu dostonini oltinchi maqolatida odob va kamtarlikni
ulug‘lab, ta’lim-tarbiyaga doir qimmatli fikr va mulohazalarni bayon qilish bilan birga,
takabbur va odobsiz kishilarni qattiq qoralaydi. Shoir dostonini bu maqolatida bola
253
tarbiyasi, uni o‘stirish, o‘qitish va uni balog‘atga yetkazish to‘g‘risida hamda bu borada
ota-onalarning vazifalari haqida batafsil fikr yuritadi. Shoir yoshlarni ota-onani xizmatini
bajarishga, ularni hurmat qilishga, ularga nisbatan hamisha mexr-muhabbatli bo‘lishga
chaqiradi, ota-onani oy va quyosh deb ta’riflaydi.
«Farhod va Shirin» dostonida shoir chin sevgi va vafo, do‘stlik va sadoqat, mehnat
va ijodkorlik, vatanparvarlik hamda qahramonlik g‘oyalarini tarannum yetadi. Doston
yoshlar va bolalarga atab yozilmagan, lekin asarning ko‘pgina boblari bolalar va yoshlar
hayotiga, ularning tarbiyasiga bag‘ishlangandir. Shoir dostonda Farhodning bolalik
chog‘laridanoq ilm-hunarga, mehnatga bo‘lgan muhabbatini zo‘r mahorat va chuqur
samimiyat bilan tasvirlagan. Bu Navoiyning bola tarbiyasiga va uning bilim olishiga katta
ye’tibor bilan qaraganligini ko‘rsatadi.
«Mahbubul-qulub» uch qismdan iborat. Kitobning 1-qismi «Xaloyiq ahvoli va
afg‘oni va ahvolining kayfiyatida», ya’ni kishilarning ahvoli, fe’l-atvori va gap
so‘zlarining ahamiyati haqida bo‘lib, bunda Navoiy donishmand va murabbiy,
ulkanmadaniyat arbobi sifatida ilm-fan, san’at va adabiyotning ahamiyatini targ‘ib qiladi,
malakali, iqtidorli o‘qituvchilarni, olimlarni, shoirlarni, san’atkorlarni maqtaydi, ularni
hurmat qilishga va qadrlashga chaqiradi. O‘qish ham, o‘qitish ham og‘ir va ma’suliyatli
ish, u qunt, havas va mehnat talab qiladi, deb uqtiradi. Navoiy bu o‘rinda murabbiylarning
halol xizmatlarini alohida ta’kidlaydi.
Gulxaniy XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlaridan boshlab ijod yetgan va bu davr
o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos o‘rin tutgan yozuvchilardan biridir. Uning asl-ismi-sharifi
Muhammad sharif bo‘lib, Gulxaniy yesa uning adabiy talaxxusidir. Taxminlarga ko‘ra
XVIII asrning 70-yillarida hozirgi Xo‘jand viloyatining Darvoza qishlog‘ida dunyoga
keladi.
U o‘z ilmini oshirish maqsadida avval Namangan va so‘ngra Farg‘onaga keldi,
qiziqchiligi, hozirjavobligi va hajviy she’rlari bilan kishilar o‘rtasida tanila boshlaydi.
Ayniqsa, g‘ariblik turkumidagi ruboiy va to‘rtliklari bilan yel og‘ziga tushadi. Shoir
keyinchalik Qo‘qonga keladi va bu yerda ko‘p qiyinchiliklar bilan yashaydi. Tirikchilik
o‘tkazish uchun hammomda o‘t yoquvchi bo‘lib ishlaydi.
«Zarbulmasal» xalq ertaklari taxlitida yozilgan mukammal mazmunli o‘tkir saritik
asardir.
Gulxaniy o‘zining bu asarida xalqning mazmundor maqollari, hikmatli so‘zlari va
qoririq gaplaridan mohirlik bilan foydalanadi. U hukmdorlar va ularning laganbardorlarini,
saroy ahlining yaramas kirdikorlarini majoz yo‘li bilan o‘tkir satira ostiga oladi. Chunki u
mehnatkash xalqning og‘ir, mashaqqatli hayotini o‘z ko‘zi bilan ko‘rdi, saroy bazmlari,
keti uzilmas mayparastliklar, xalqni talash hisobiga bo‘lishini payqadi va bunday salbiy
ishlar uning ko‘zini ochdi. Natijada unda saroy aristokratiyasiga nasbatan nafrat hissi
tabora oshib bordi. Ammo shoir, shariatga ko‘ra, hukmron doiralardan noroziligini va
nafratini ochiq-oydin ifodalay olmas yedi. Shuning uchun majoziy shakldagi
«Zarbulmasal» asarini yozishga kirishdi. Asarda shoirning maqsadi, hayotga, uni o‘rab
olgan muhitga, hokim tabaqalarga bo‘lgan munosabati to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifoda yetilmay,
balki hayvonlar, qushlar va shunga o‘xshash majoziy obrazlarning tasviri orqali
ifodalanadi. Shoir shu zaylda o‘zi yashagan zamon uchun aniq va xarakterli voqea-
hodisalarni, ularga o‘zining munosabatini, qarashlarini tasvirlaydi.
Muallif o‘z masalalarida majlziy obrazlar orqali o‘sha davrda hukmron sinf
vakillarini fosh qiladi, mamlakatga xarobalik, xalqqa qashshoqlik keltirgan o‘zaro
urushlarga qarshi ommaning noroziligini ifodalaydi.
254
Gulxaniy o‘z zamonasida sodir bo‘layotgan talon-taroj, xalqni qiynash, ortiqcha
soliqlar solish kabi voqealarni ochiqdan-ochiq yoza olmas yedi. U buni faqat yertak yo‘li
bilan amalga oshirish mumkin ekanligini tushunadi.
Gulxaniy hayoti va ijodi. O‘zbek mumtoz adabiyotining yirik namoyondalaridan
biri Muhammad Sharif Gulxaniyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida to‘la ma‘lumotga
ega yemasmiz. 18 asrning oxiri, 19 asrning birinchi yarmida Qo‘qon adabiy muhitida
yashab ijod yetgan Gulxaniy nomi tazkira va tarixiy asarlarda zikr etilgan. Fazliy
Namangoniyning “Majmuat ush-shuaro” asarida aytilishicha asli tog‘li Qorategindan
Qo‘qonga kelib oila qurgan yekan.U taxminan 1770-80 yillar atrofida tug‘ilgan. Og‘ir
iqtisodiy qiyinchiliklarda kun kechirgan. Ba‘zi manbalar uning Namangon
madrasalarining birida tahsil olganligidan darak beradi. Aytishlariga qaraganda Gulxaniy
hammomda o‘t yoquvchi - gulohlik vazifasida ishlagan va shuning uchun Gulxaniy
taxallusini tanlagan deb nisbat berishgan.Fazliy buni Gulxaniyning “otashfe‘l”ligi va
«devonafe‘lligi”dan deb tushuntiradi. Shoir o‘ziga taxallus tanlashda keyingi ma‘noni
nazarda tutgan bo‘lishi yehtimolga yaqindir. Negaki, u ma‘lum vaqt navkarlik ham
qilgan, o‘z shijoati, g‘ayrati, paxlavonligi bilan ajralib turgan, urushlarda qatnashib jasorat
ko‘rsatib borgan, lekin uning xizmatlari xon tomonidan taqdirlanmagan.Shoirning hayoti
muhtojlikda, bir burda nonga zor, sipohiylik qilib rohai ko‘rmay, xasrat-nadomatda
o‘tadi.Bu fikrni shoirning “Ber” radifli she‘ri xam tasdiqlaydi. Bunda shoir o‘zining
qashshoq turmushidan noliydi:
Hazratim ochlikdan o‘ldim, egani non ber menga,
Kofir o‘lg‘ayman agar desamki, baxmon Ber menga.
Moshu bug‘doyu guruch berkim, shular menga kerak,
Hech aytmasman aqiqu, la‘lu marjon ber menga.
Egnimga yopiq berib,qornimni to‘yg‘az non bilan,
Senga billohkim demasman dinu imon Ber menga.
Navkaring ochlikdan o‘lsa, nega hayfing kelmagay,
Ey tabibi hoziqim, doriyu darmon Ber menga.
Nonu to‘n Ber , benavolik dardidan qutqar meni,
Men qachon aytdimki, Qorun ganjidek kon Ber menga...
Gulxaniyni yer yigitlar to‘pidan kamsitmagil,
Fo‘ta Ber, ot ber, to‘nu chakmon ber menga.
Vafoti noma‘lum bo‘lgan shoirni taxminan 1830-40 yillarda dunyodan o‘tganligini
taxmin qiladilar. Gulxaniy ijodiga nazar talaydigan bo‘lsak , u ikki tilda qalam tebratgan.
Fors – tojik tilidagi g‘azallariga J u r’ a t taxallusini qo‘llagan.
Gulxaniydan qolgan adabiy meros hajmi uncha katta yemas, lekin unga shon-
shuhrat keltirgan asari “Zarbulmasal”dir. Gulxaniy bu asarni Qo‘qon xoni Amir Umarxon
(1811) tavsiyasiga ko‘ra yozadi.
“Zarbulmasal” (maqollar keltirib so‘zlash, o‘xshashi va timsolini keltirib gapirish) –
majoziy mazmun beruvchi asar – masal bo‘lib unda turmush voqealari turlicha toifadagi,
turlicha fe‘l-atvorli kishilarning munosabatlari qushlar misolida (Yapaloqqush bilan
Boyo‘g‘li o‘rtasidagi qudachilik mojorolarini bayon qilish orqali) hikoya qilinadi. Qushlar
yesa o‘zaro zarbulmasal yo‘li bilan so‘zlashadilar, maqsadga yerishish uchun xar xil
maqol, matal, hikmat va chuqur mazmunli hikoyalarni keltiradilar.
“Zarbulmasal”da muhim ijtimoiy masalalarni majoziy obrazlarda yoritilishi.
”Zarbulmasal” jiddiy ijtimoiy mazmunni majoz yo‘li bilan badiiy ifodalovchi axloqiy-
didaktik va tanqidiy-hajviy yo‘nalishdagi asardir.Unda ijtimoiy hayot muammolari,
255
jamitda turli tabaqa-guruhlar o‘rtasidagi murakkab munosabatlar, insonlarning o‘zaro
muomalalari, urf-odatlar, xalq marosimlari haqida majoziy uslubda so‘z boradi.
Gulxaniy ijtimoiy hayotdagi voqea va hodisalarning insonlar tabiati va amaliy
faoliyatidagi olijanoblik va pastkashlik, adolat va zo‘ravonlik, saxovat va xasislik,
kamtarlik va manmanlik, qanoat va ochko‘zlik, xushmuomalalik va qo‘pollik, halimlik va
dag‘allik kabi fazilat va salbiy belgilarni badiiy mahorat bilan qushlar va hayvonlar tili va
harakatlariga, intilish va qilmishlariga ko‘chiradi va ular ishtirokidagi hayotiy lavhalarda
o‘z munosabatini bildiradi. Asar bilan tanishgan har bir o‘quvchi gap qushlar va hayvonlar
faoliyatlari va mojorolari haqida yemas, balki kishilik jamiyatidagi turli tabaqa-guruhlar
vakillari haqida borayotganini darhol anglab oladi. Asar ishtirokchilarining nutqlari xalq
maqollari, matal, hikmat va qoliplangan birikma-iboralaridan keng foydalanish asosida
qurilgan. Asar voqeasi qadimgi “Farg‘ona iqlimida” joylashgan “eski bir shahristonda”
yuz beradi.U yerda iste‘qomat qilayotgan Yapoloqqush o‘z o‘g‘li Kulangirsultonni
uylantirish taraddudiga tushadi, shu manzilda yashayotgan Boyo‘g‘li va Boyqushlar qizi
Kunushbonuga sovchi qilib Ko‘rqushni yuboradi.Bahs va tortishuvlardan so‘ng qiz
tarafga beriladigan qalin miqdori ming chordevor deb belgilanadi, nikoh marosimlari
o‘tkaziladi. Voqealar davomida bo‘lajak qudalar va ularning manfaatlarini ifodalovchi
ishtirokchilarning tabiatlari, falsafasi, ichki dunyosi va intilishlari bosqichma-bosqich
ochila boradi.”Zarbulmasal”da etakchi mazmun bilan mantiqan uzviy bog‘lanib ketgan
o‘ndan ortiq nasriy va nazmiy masal, qissa va hikoyatlar mavjud. Xususan “Maymun bilan
Najjor”, “Toshbaqa bilan Chayon” kabi masallari yuksak badiiy mahorat bilan
yozilgan.”Maymun bilan Najjor” masalida hayotiy lavha orqali “bilmagan, o‘rganmagan
va aqling yetmaydigan ishga hovliqib urinma, avval hunarni yaxshilab egalla, shunda pand
yemaysan” deb ugit berilsa, «Toshbaqa bilan Chayonda” hayotda do‘st tanlashda
nihoyatda yehtiyot bo‘lishlikka, yomonga aslo yaqinlashmaslikka da‘vat yetiladi.
“Zarbulmasal”dagi bu kabi axloqiy-ta‘limiy yo‘nalishdagi masallardan farqli o‘laroq
«Tuya bilan Bo‘taloq” masalida sof ijtimoiy mavzu badiiy intihosiga yetkazilgan. Unda
yerksiz Tuyaning och va suvsiz qolgan Bo‘talog‘ining yolvorib qilgan fig‘onu nolasiga
bergan g‘amgin javobi aniq yeshitiladi:
“Aydi onasi bolasiga boqib,
Ko‘zlarining yoshlari suvdek oqib:
Ko‘rki,-burunduq kishining qo‘lida,
Ul kishining ko‘zlari o‘z yo‘lida
Menda agar zarra kabi ixtiyor
Bo‘lsa yedi – bo‘lmas yedim zori bor!”
“Zarbulmasal” o‘zbek badiiy nasrining yeng yetuk namunalari qatorida faxrli o‘rin
olgan.Rang-barang tasviriy vositalardan, murakkab sajdan keng foydalanib yozilgan bu
asarning tili nihoyatda shirador, jozibali bo‘lib, asarning chin ma‘noda xalqchil ruh
egallashida juda katta xizmat qilgan. “Maymun bilan Najjor”, “Toshbaqa bilan Chayon”,
“Tuya bilan Bo‘taloq”masallarida real hayot haqiqatini ifodalanishi.
Do'stlaringiz bilan baham: |