1- mavzu: Morfemika



Download 2,94 Mb.
Pdf ko'rish
bet255/576
Sana30.12.2021
Hajmi2,94 Mb.
#97132
1   ...   251   252   253   254   255   256   257   258   ...   576
Bog'liq
ona tili va adabiyot

Harakat  nomi.  Ish-harakatning  atamasi  bo‘lib,  gapda  otga  xos  vazifalarni 
bajarishga mos bo‘lgan fe’l shakli harakat nomi deyiladi: Ilm-fanga intilish insonning eng 
oliy  ma’naviy  harakatlaridandir.  CHavandoz  bu  gaplarni  Ertoevga  aytishini  ham, 
aytmaslikni  ham  bilmay  turgandi  (O.YOqubov).  Mustaqilligimiz  tufayli  xalq  va  Vatan 
tarixi,  boy  ilmiy  va  adabiy  merosga  xolisona  yondashishning  guvohi  va  shohidi 
bo‘lmoqdamiz 
(Rahim 
Vohidov) 
gaplaridagi 
intilish, 
aytishni, 
aytmaslikni, 
yondashishning  fe’l  shakllari  harakatning  atamasi  (nomi)  bo‘lib,  gapda  otga  xos  ega, 
to‘ldiruvchi, qaratuvchi vazifalarini bajargan. 
Harakat nomi quyidagi shakl yasovchi affikslar bilan yasaladi: 
1)  fe’l  negiziga  –sh  (-ish)  qo‘shish  bilan  (unlidan  so‘ng  –sh,  undoshdan  so‘ng  –
ish): o‘qish, yozish, ishlash, chiqish kabi; 
Harakat  nomining  –sh  (-ish)  affiksi  bilan  yasalgan  shakli  otga  yaqin  turadi, 
shuning uchun ham bu shaklda harakat nomi otga ko‘chishga moyil bo‘ladi. 
2) fe’l negiziga –v (-uv) qo‘shish bilan (unlidan so‘ng –v, undoshdan so‘ng –uv): 
ishlov, bag‘ishlov, boruv, keluv kabi; 
Bu affiks bilan yasalgan harakat nomi hozirgi o‘zbek tilida kam ishlatiladi; 
3) fe’l negiziga -moq qo‘shish bilan: o‘smoq, ulg‘aymoq, o‘rganmoq kabi. 
Harakat  nomining  -moq  affiksi  bilan  yasalgan  shakli  fe’lga  juda  yaqin  turadi, 
chunki har qanday fe’lning bosh shakli  yo buyruq-istak mayli shaklida esla, shosh kabi; 
yoki eslamoq, shoshmoq kabi harakat nomi shaklida olinadi. 
Harakat  nomi  leksik-semantik  jihatdan  harakat  tushunchasini  anglatadi.  SHu 
jihatdan harakat nomi fe’lga xos grammatik xususiyatlarga ega: 
1)  o‘timli-o‘timsizlik  ma’nosini  ifodalaydi:  o‘rganish,  ko‘rmoq  -  o‘timli  harakat 
nomi; yugurish, ishonmoq - o‘timsiz harakat nomi; 
2)  nisbat  ma’nosiga  ega:  yutmoq  -  aniq  nisbat,  yasanmoq  -  o‘zlik  nisbat, 
baholanmoq - majhullik nisbati, qiziqtirmoq - orttirma nisbat; 
3) harakat nomining bo‘lishsiz shakli faqat –maslik affiksi bilan yasaladi: aytish – 
bo‘lishli harakat nomi, aytmaslik – bo‘lishsiz harakat nomi. 
4)  harakat  nomi  zamon  ma’nosiga  ega  emas.  Lekin  ma’lum  bir  qulay  sharoitda 
unda hozirgi-kelasi zamon ma’nosi aks etadi: Oilada farzand tarbiyasiga har tomonlama 
e’tibor bermoq lozim (O.Karimova). 
5) boshqa fe’l shakllari singari harakat nomi boshqarish xususiyatiga ega. 
SHuningdek,  ish-harakatning  nomini  bildirish  jihatdan  harakat  nomi  otga  xos 
bo‘lgan grammatik xususiyatlarga ham ega, ya’ni: 
1) harakat nomi son, egalik va kelishik affikslarini oladi; 
2)  harakat  nomi  ot  singari  ega,  qaratqich  aniqlovchi,  to‘ldiruvchi  ko‘makchili 
shaklda  hol  va  kesim  vazifalarini  bajaradi:  Zumradning  tikishi  –  go‘zal,  ipakni  turlashi 


 
137 
 
ham  mohirona  (O.).  Bilim  va  tushunishga  intil  kunu  tun  (YUsuf  Xos  Xojib).  Rais 
Jo‘raboev  bilan  jiddiy  tortishuvdan  so‘ng  juda  qattiq  asabiylashdi  (SH.R.).  O‘zini  olim, 
fozilman  deb  maqtanish,  shu  bilan  g‘ururlanish  jaholatning  bir  ko‘rinishidir  («Oz-oz 
o‘rganib dono bo‘lur»). 
 6- ilova 

Download 2,94 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   251   252   253   254   255   256   257   258   ...   576




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish