1- mavzu: Morfemika

Yetakchi  va ko‘makchi fe’llar 
• 
Nutqimizda bittadan ortiq fe’ldan iborat bo‘lgan birliklar ham bor. Ular tarkibidagi 

---

 
114 
 
asosiy  ma’noni  ifodaslaydigan  fe’l  etakchi  fe’l  deyiladi:  o‘qib  chiqdi,  ko‘ra  boshladi, 
aytib  berib  tura  qol.  Etakchi  fe’lning  ma’nosini  izohslaydigan,  to‘ldiradigan  fe’l  esa 
ko‘makchi  fe’l  deyiladi:  o‘qib  chiqdi,  ko‘ra  boshladi,  sotib  yubordi,  berib  tur,  yiqila 
yozdi,  gapirib berib qo‘ya qol  va b.  
• 
  Etakchi  va  ko‘makchi  fe’lning  qo‘shilishidan  qo‘shma  fe’l,  yahni  yangi  so‘z 
hosil bo‘lmaydi, chunki ular birgalikda yangi bir lug‘aviy ma’noni  ifodalamaydi. Etakchi 
va  ko‘makchi  fe’lning  birikishidan  ko‘makchi  fe’lli  so‘z  qo‘shilmasi  hosil  bo‘ladi.   
Ayrim darsliklarda bu birikmalar harakat tarzi shakllari deb yuritiladi  
Harakat tarzi shakllari quyidagi ma’nolarni ifodaslaydi : 
1. 
harakatni bajarishga kirishish (o‘qiy boshladi);  
2. 
harakatni bajarishga imkoniyat (bajara oladi);  
3. 
harakatning  davomli  muddatda  ora-sira  bajarish  (borib  turibman,  ishlab  yotibdi, 
o‘qib yuribdi);  
4. 
harakatning kutilmaganda sodir bo‘lishi (ko‘rib qoldi);  
5. 
harakatni sinash maqsadida bajarish (tatib ko‘rdi);  
6. 
harakatlarni o‘z maqsadlarida bajarish (yozib oldi);  
7. 
harakatning boshqalar uchun bajarilishi (sotib berdi);  
8. 
harakatning uzoq davom etishi (sinab yuribman);  
9. 
harakatning favquloddaligi (ishonib o‘tiribman);  
10. 
harakatning to‘la bajarilishi (bajarib bo‘ldi, o‘qib chiqdi);  
11. 
harakatning tez, to‘siqsiz va oson bajarilishi (olib tashladik, boshlab     
           yubordik, yozib qo‘ydim);  
12. 
harakatni bajarmaslikni qathiy tahkidlash (bora ko‘rma);  
13. 
harakatning mahlum muddatgacha davom ettirilishi (tura turgin).  
14. 
harakatning yuz berishiga oz qolganlik mahnosi (yiqila yozdim). Bu shakl     
         ko‘p o‘rinlarda qo‘shib yoziladi 
• 
Ba’zan ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi tarkibidagi yetakchi fe’l uyushib kelishi 
ham mumkin: Yil sayin sovxozning yeri kengayib,  texnikasi   ko‘payib , odamlari  o‘sib  
bormoqda.  Ba’zan      ko‘makchi  fe’l  ham  birdan  ortiq  bo‘lishi  mumkin:  aytib  berib  tura 
qol (aytib – yetakchi fe’l,  berib tura qol – ko‘makchi fe’l).  
• 
     Ko‘makchi  fe’llar  yetakchi  fe’llarga  ravishdosh  yasovchi  –(i)b,  -a,  -y 
qo‘shimchalari  yordamida  bog‘lanadi.  Ayrim  ko‘makchi  fe’llar  yetakchi  fe’lga 
qo‘shimchasiz ham birikadi: yozdi-oldi, ketsin-qo‘ysin, ayt-qo‘y.  
• 
Etakchi  fe’llarga  so‘z  yasovchi  va  shakl  yasovchi    qo‘shimchalar,  ko‘makchi 
fe’llarga  esa  barcha  turdagi  (zamon,  shaxs-son,  nisbat,  vazifadosh  shakllarning 
qo‘shimchalari) qo‘shimchalar qo‘shila oladi: yozib olaman, ishlay  boshladik.  Nisbat va 
bo‘lishsizlik shakllari qo‘shimchalari yetakchi fe’lga ham, ko‘makchi fe’lga ham qo‘shila 
oladi: gapirtirmay qo‘yishmaydi.  
• 
  Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalarida o‘zlik nisbat qo‘shimchalari faqat yetakchi 
fe’lga qo‘shiladi, majhul daraja qo‘shimchasi ko‘pincha ko‘makchi fe’lga    
qo‘shiladi,  orttirma nisbat qo‘shimchasi asosan yetakchi fe’lga qo‘shiladi,    
birgalik nisbat qo‘shimchasi esa yetakchi fe’lga ham, ko‘makchi fe’lga ham    
qo‘shilaveradi . O‘zbek tilida faqat ko‘makchi fe’l bo‘lib keladigan fe’llar yo‘q.  
     Ayrim 
fe’llar  o‘z  asl  ma’nolaridan  tashqari,  ko‘makchi  fe’l  tarzida     
keladi. 
Bularni 
yetakchi 
fe’lga 
bog‘lanishi 
jihatidan 
quyidagi    
guruhlarga bo‘lish mumkin: 
1)  ravishdoshning  –(i)b  qo‘shimchali  turiga  birikadi:  yot,    o‘tir,  yur,  kel,  bo‘l,  bit,  chiq, 
yet, o‘t,  yubor, tashla, tush, o‘l,   qara, boq, qo‘y;    

---

 
115 
 
2) ravishdoshning –a,-y qo‘shimchali turiga birikadi: boshla, bil, yoz;   
3) ravishdoshning ham –(i)b, ham –a, -y qo‘shimchali turlariga birikadi: tur, bor, ol, ber, 
qol,  ko‘r,  ket.  (sol  ko‘makchi  fe’li  –(i)b,  -a  qo‘shimchasini    olgan  yetakchi  fe’lga  
bog‘lanadi.  Bu  ko‘makchi  fe’llarni  yana  ma’no  jihatidan  harakat  jarayonini  tasvirlovchi 
(boshla, kel, ket, yot, tur, yur, o‘tir, bor, ber, bo‘l, bit, bitir, chiq, yet, o‘t, ol, qo‘y, yubor, 
sol,  tush,tashla,  o‘l,  ko‘r,  yoz,  qol),  modal  ma’nolarni  ifodalovchi,  ya’ni  so‘zlovchining 
harakatga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatuvchi (bil, bo‘l, ol,qol, qo‘y, ko‘r, ber, qara, boq, 
tur,  yur,  o‘tir,  yoz),  yo‘nalish  ma’nosini  ifodalovchi  (ol,  ber)  kabi  guruhlarga  bo‘lish 
mumkin.