1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

Jahon aholisini balandlik mintaqasi bo„yicha joylanishi 
(foiz hisobida) 
Qit‟a, 
materiklar  
            Dengiz sathiga nisbatan balandlik, m 
 
200m 
gacha 
200-500  500-1000  1000-
1500 
1500-
2000 
2000m  dan 
balandda 
Yevropa 
68,8 
23,5 
7,2 
0,5 
- 
- 
 
Osiyo 
56,5 
23,5 
11,7 
4,9 
2,5 
0,9 
 
Afrika 
32,5 
24,1 
20,8 
13,8 
6,8 
2,0 
 
SH.Amerika 
46,9 
33,3 
7,9 
4,1 
4,0 
3,8 
 
J.Amerika 
42,3 
15,0 
22,8 
4,7 
4,2 
11,0 
 
Avstraliya  va 
Okeaniya 
72,9 
17,8 
8,4 
0,9 
- 
- 
Quriqlikda 
56,2 
24,0 
11,6 
4,4 
2,3 
1,5 
 
 
2. Aholining tabiiy o„sishi va migratsiyasi.
 Jahon aholsining son 
jihatdan o„sishining bosh omili aholining tabiiy ko„payishidir. Aholining 
tabiiy  ko„payish  darajasi  yil  davomida  jami  to„g„ilganlardan,  jami 
o„lganlarni ayirib tashlangandan keyingi qoldiq bilan ifodalanadi. Uning 
ko„rsatkichlari  bir  yilda  o„rtacha  har  1000  aholiga  qancha  to„g„ilish  va 
qancha  o„lish  holatlari  to„g„ri  kelishiga  qarab  aniqlanadi.  aholining 
tabiiy  ko„payish  jarayonigina  uning  to„xtovsiz  son  jihatdan  o„sib  va 
avlodlarning  almashib  turishini  ta‟minlaydi.  Garchi  tabiiy  ko„payish 
biologik  jarayon  bo„lsada,  uning  kechishi  va  keng  ko„lamda  jamiyatda 
qaror  topgan  xilma-xil  ijtimoiy-iqtisodiy  sharoit  (tirikchilik  vositalari 
bilan  ta‟minlanganlik  darajasi,  oila  va  nigoh,  bolalar  tarbiyasi,  urf 
odatlar, diniy aqidalar va boshqa) lar katta ahamiyat kasb etadi. 
Aholi  o„rtasida  to„g„ilishning  qay  darajada  bo„lishiga  siyosiy 
notinchliklar,  urushlar,  keng  tarqalgan  xavfli  kasalliklar  katta  salbiy 
ta„sir ko„rsatadi. 
Hozirgi  vaqtda  jahon  mamlakatlari  aholisining  tabiiy  ko„payish 
ko„rsatkichlariga ko„ra ikki guruhga ajratish mumkin:  
Aholi  birinchi  turi.  To„g„ilish,  o„lim,  tabiiy  ko„payish 
ko„rsatkichlarning  ancha  past  darajasi  ana  shu  guruhga  kiruvchi 

---

 
45 
mamlakatlarga  xosdir.  Bu  guruh  mamlakatlarini  demografik  tanglik 
mamlakatlari ham deyish mumkin. 
Odamda  aholining  takror  ko„payishi  uchun  oilalarda  o„rtacha 
kamida  2,5  bola  to„g„ilishi,  ya‟ni  mavjud  oilalarning  yarmi  2  nafar, 
qolgan esa 3 nafardan bolali bo„lishlari talab etiladi. yangidan dunyoga 
kelgan bu bolalarning 2 nafari ota va onalarning o„rnini qoplasa, qolgan 
0,5 nafar bepushtlar, baxsiz hodisa tufayli oila qura olmasdan o„tganlar 
o„rnini  to„ldiradi.  Bunday  demografik  holatda  aholining  oddiy  takror 
barpo bo„lishi deyiladi. 
Hozirgi vaqtda jahon aholisining 1/5 qismini o„zida  birlashtirgan, 
dunyoning rivojlangan mamlakatlari aksariyatida aholining tabiiy o„sish 
ko„rsatkichlari,  har  1000  kishiga  hisoblaganda,  Yaponiya,  AQSH, 
Kanada  +1-2  dan Avstraliya  va  Yangi  Zelandiya  +5-8  gacha  tebranadi. 
Demografik  tanglik,  ayniqsa,  Yevropa  mamlakatlarida  yaqqol  ko„zga 
tashlanmaoqda.  2001  yil  ma‟lumotlariga  ko„ra  ularga  har  1000  aholi 
hisobiga  o„rtacha  10  ta  to„g„ilish  va  11ta  o„lim  ko„rsatkichlari  to„g„ri 
kelmoqda, ya‟ni jami to„g„ilganlar hatto umumiy o„lganlar o„rnini ham 
qoplay olmayapti. 
Misol  tariqasida  Germaniyani  oladigan  bo„lsak,  mamlakatda 
to„g„ilish dunyoda eng past ko„rsatkichga ega. Oilaning o„rtacha me‟yori 
2,7 kishi. Har to„rt oilaning bittasi farzandsiz. Buning oqibatida keyingi 
vaqtlarda bu mamlakat aholisi kamayib borayapti. 
Umuman  rivojlangan  mamlakatlarda  aholi  tabiiy  ko„payishi 
kamligining sababi, jamiyat a‟zolarining o„rtasida o„ziga xos kam bolali 
bo„lishga  moyil  demografik  xulq-atvorning  shakllanganligidir.  Shu 
sababli  bu  guruh  mamlakatlarda  hozirgi  vaqtda  hech  bo„lmaganda 
mavjud aholi soni takror barpo qilishni ta‟minlash vazifasi yotadi. 
Aholi  ko„payishining  ikkinchi  turi  to„g„ilish  va  tabiiy 
ko„payishning  yuqori,  bir  qator  mamlakatlarda  esa  juda  yuqori, 
o„limning  aksincha  nisbatan  pastligi,  ushbu  guruhga  kiruvchi 
mamlakatlarning 
asosiy 
demografik 
belgisidir. 
Bu 
guruh 
mamlakatlarida,  tom  ma‟noda,  demografik  faollik  hukmrondir.  Aholi  
ko„payishining bu turi eng avvalo Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasining 
rivojlanayotgan mamlakatlariga xosdir. 
Ma‟lumki,  rivojlanayotgan  mamlakatlarning  asosiy  ko„pchiligi 
yaqinlargacha  o„z  boshidan  mustamlaka  yoki  yarim  mustamlakalarga 
xos  ijtimoiy  nohaqliklarni  o„tkazib  kelgan  edilar.  Ularning  ko„pchiligi 
asosan  mustaqil  rivojlanish  davrini  boshlab,  hozirgi  davr  tibbiyot-
sanitariya,  fan-texnika  kabi  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyot  yutuqlaridan 

---

 
46 
foydalanish  imkoniyatiga  ega  bo„ldilar.  Ularga  nisbatan  ijtimoiy 
yaxshilana  boshlandi,  turli  yuqumli  kasalliklarga  qarshi  kurashish 
imkoniyatlari  paydo  bo„ldi.  Bu  sharoitlar  ularda  to„g„ilishning  yuqori 
darajasi  saqlanib  qolgani  holda,  o„limning  keskin  kamayishiga  olib 
keldi. Bu esa o„z navbatida XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon 
aholisini  misli  ko„rilmagan  yuqori  sur‟atlarda  o„sishiga  olib  kelgan. 
Darhaqiqat  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  aholining  tabiiy  ko„payishi 
ko„rsatkichlari  ayniqsa,  XX  asrning  60-70  yillarida  o„zining  yuqori 
darajasiga  erishgan  edi.  O„sha  yillarda  bu  ko„rsatkich  har  1000  kishi 
hisobiga  o„rtacha  25-28  kishiga  teng  bo„lgan  edi.  Boshqacha  aytganda 
jahon  aholisi  aynan  rivojlanayotgan  mamlakatlar  hisobiga  har  yili 
o„rtacha 2,0 va undan ortiq foizda o„sishga erishgan edi.  
Tabiiy o„sish Afrika, Markaziy Amerika, Janubiy - g„arbiy Osiyo 
hamda  Markaziy  va  Janubiy  Osiyoda  yuqori  koeffitsiyentlarga  ega. 
Ushbu ko„rsatkich Yevropada nolga, Rossiyada esa minus 2-3 promiliga 
teng.  Rossiyada  immigratsiya  katta  miqdorga  ega  bo„lmaganda 
depolyatsiya  jarayoni,  ya‟ni  aholi  sonining  qisqarishi  undan  sezilarli 
bo„lardi.  So„ngi  yillarda  yer  yuzasi  aholisining  mutloq  soni  yiliga 
o„rtacha 85-90 mln. kishiga o„smoqda. 
Ammo  90-  yillardan  boshlab  demografik  faollik  mamlakatlarida 
ham aholining tabiiy ko„payishida yaqqol sekinlashuv alomatlari ko„rina 
boshlanadi. Jahon aholisining 2/3 da yaqinini tashkil qiladigan Osiyo va 
Afrika  mamlakatlarida  aholining  o„rtacha  yillik  o„sishi  darajasi  faqat 
1995-2001 yillar orasida 4 punktga, ya‟ni, Osiyoda 2,4 foizga kamayishi 
qayd  qilindi.  Ana  shular  tufayli  jahon  aholisining  yillik  o„sishi 
ko„rsatkichlari ham shu yillar orasida 1,5 dan 1,3 foizga pasaydi. 
Hozirgi  vaqtda  jahondagi  ko„pchilik  mamlakatlar  davlat 
demografik  siyosatini  yurgizib,  aholining  ko„payishini  boshqarishga 
intilmoqdalar.  Demografik  siyosat  ma‟muriy,  iqtisodiy,  targ„ibot  va 
boshqa  tadbirlar  bo„lib,  davlatlar  bo„lar  yordamida  aholining  tabiiy 
ko„payishiga  o„zi  hohlagan  yo„nalishda  (birinchi  galda  to„g„ilishga) 
ta‟sir  ko„rsatadi.  Demografik  siyosatning  yo„nalishi  dastavval 
mamlakatdagi 
demografik 
holatga 
bog„liq 
bo„ladi. 
Aholini 
ko„payishining    birinchi  turiga  kiruvchi  mamlakatlarda  demografik 
siyosat  ko„proq  to„g„ilishni  va  tabiiy  ko„payishni  oshirishga  qaratilgan 
bo„ladi.  Aholi  ko„payishining  ikkinchi  turi  xos  bo„lgan  ko„pchilik 
mamlakatlar  keyingi  o„n  yilliklarda  to„g„ilishni  va  aholining  tabiiy 
ko„payishini  qisqartirishga  qaratilgan  demografik  siyosat  yurgiza 
boshladilar.  Bu  sohada  dunyoning  ikkita  eng  katta  mamlakati  –  Xitoy 

---

 
47 
bilan Hindiston eng ko„ harakat qilmoqda desa bo„ladi. Hisobotda  har 
bir  oilada  1  ta,  Hindistonda  esa  2  ta  dan  ortiq  bola  to„g„ilishiga  yo„l 
bermaslikni ko„zda tutuvchi demografik siyosat olib borilmoqda.