1- мавзу. Хуфёна иқтисодиётнинг таркиби, сабаблари ва оқибатлари

1.3. Хуфёна иқтисодиётнинг ривожланиш сабаблари ва омиллари.
Хуфёна иқтисодиёт ривожланиши, биринчи навбатда, давлат томонидан иқтисодиёт тартибга солинишига жавобан пайдо бўлган муносабат сифатида қабул қилиниши керак. Тартибга солиш жараёни чекловларсиз бўлмайди, чекловларни пухта ўйламай жорий этиш уларга амал қилмасликни юзага келтиради, айниқса, бунинг оқибатида бирон наф кўриш мумкин бўлса. Хуфёна иқтисодиётнинг кўп турлари (масалан, солиқ тўлашдан бош тортиш) давлат томонидан тартибга солиш жараёнидаги камчиликлар сабабли юзага келади, масалан бошқарувнинг бюрократлаштирилганлиги, солиқ ставкалари юқорилиги ва ҳ.к. Хуфёна иқтисодиётининг ривожланиши, бир томондан, давлатнинг аралашуви ҳақиқатига муносабатдир. Чекловларсиз тартибга солиш мумкин эмас ва асоссиз чекловлар уларнинг бузилишига олиб келади, айниқса бу фойдали бўлса. Хуфёна иқтисодиётининг кўплаб турлари (масалан, солиқ тўлашдан бўйин товлаш) кўп жиҳатдан давлат томонидан тартибга солишнинг камчиликлари билан изоҳланади:
- менежментнинг бюрократизацияси, солиқларнинг ҳаддан ташқари кўплиги ва бошқалар. Бироқ, ҳатто энг яхши марказлаштирилган бошқарув тизими ҳам хуфёна иқтисодиёт ҳажмини камайтириши мумкин, аммо уни бартараф эта олмайди. Ва энг кам солиқ бўлган тақдирда хам, солиқ тўловчиларнинг бир қисми мажбурий равишда тўлашдан бўйин товлашади.
-бошқа томондан, замонавий хуфёна иқтисодиёти нафақат бозор эркинлигини чеклашга уринишлар натижасида, балки бозор муносабатларининг ўзига хос хусусияти туфайли ҳам пайдо бўлди. Бозор иқтисодиёти фойда олиш, даромадларни тақсимлаш асосида қурилган. Диний этика ва ижтимоий ўзини тутишнинг бошқа шакллари фойда учун бўлган ташналикни қондириши мумкин, аммо уни бартараф эта олмайди. Шунинг учун, "жекпотни" уриш учун имконият пайдо бўлганда, одамлар (ёки одамлар гуруҳлари) кўпинча ўзларининг шахсий манфаатларига эришиш учун узоқ муддатли ижтимоий манфаатлардан воз кечадилар. Ҳар қандай ҳолатда ҳам фойда олишга чанқоқлик "иккинчи" ва "қора" хуфёна иқтисодиётига хосдир.
Хуфёна иқтисодиётнинг вужудга келиш ва ривожланиш сабаблари ва омиллари хилма-хил бўлиб, уларнинг асосийлари қуйидагилардан иборат:
1.Антропологик омиллар, яъни инсоннинг қарама-қарши табиати, ундаги яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги кураш хусусиятлари.
2.Иқтисодий омиллар: давлатнинг солиқ сиёсатидаги камчиликлар, бозорнинг товар ва хизматлар билан тўйинмаганлиги; иқтисодиёт тармоқлари ва соҳалари ўртасидаги мувозанат ва баланснинг мавжуд эмаслиги;иқтисодиётнинг циклик тебранишлари, аҳоли харид қобилиятининг пастлиги; трансакция харажатларининг юқорилиги;
3.Ҳуқуқий омиллар: қонунчилик базасининг такомиллашмаганлиги,иқтисодий жиноятчиликка қарши кураш механизмининг мукаммал эмаслиги; ҳуқуқни ҳимоя қилиш органлари фаолиятининг самарасизлиги;
4.Ижтимоий-сиёсий омиллар: ижтимоий-сиёсий вазият, давлатга ишонч даражаси; жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий муаммоларнинг ҳал этилиши даражаси; аҳолининг ижтимоий-психологик кайфияти; давлатнинг хусусий мулк ва секторга муносабати;
5.Ижтимоий омиллар: аҳолининг табақаланиши даражаси; ишсизлик даражаси; кам таъминланган аҳоли қатламларининг кўлами; меҳнат мигрантларининг кўплиги; меҳнат муносабатлари, меҳнат шароитлари, иш ҳақи тизими; ижтимоий кафолатлар, пенсия таъминоти;
6.Маъмурий омиллар: давлат бошқаруви тизимидаги камчиликлар; бюрократия, давлат хизматчиларининг компетентлик ва масъулиятлилик даражаси; тадбиркорликларга маъмурий босим, хомийлик қилишга мажбурлаш даражаси ва бошқалар
Шаклланган хуфёна иқтисодиётининг яна бир қанча омиллари гуруҳлари мавжуд. Сабаблар ва шароитлар иқтисодий соҳада хуфёна фаолиятини шакллантириш жараёнида бошқача рол ўйнайди. Aгар сабаблар аслида уни юзага келтирса, унда шароитлар бу ҳодисани келтириб чиқармайди, балки авлод жараёнларига таъсир қилади ва уни аниқлашда иштирок этади. Хуфёна иқтисодиёти давлат ва иқтисодиёт мавжуд бўлган ҳар қандай жамиятда мавжуд. Иқтисодий соҳада ноқонуний хатти-ҳаракатларнинг сабабларини икки даражада кўриб чиқиш мумкин:
• маълум бир иқтисодий тизимнинг муҳим хусусиятлари билан боғлиқ фундаментал сабаблар: бозор, буйруқ-маъмурий, ўтиш даври;
• асосан олиб борилаётган ижтимоий-иқтисодий сиёсат билан боғлиқ аниқ сабаблар.
Иқтисодий тизимнинг чуқур хусусиятлари билан боғлиқ асосий сабаблар ва шароитлар билан бир қаторда, хуфёна иқтисодий фаолиятнинг сабаблари мажмуи алоҳида мамлакатлар, саноат, бозор, корхоналарнинг иқтисодий ҳолатининг янада аниқ шароитлари билан боғлиқ. Энг муҳим сабабларга қуйидагилар киради:
1) молия-кредит тизимини ривожланишидаги номувофиқликлар;
2) иқтисодиётни бартеризация қилиш;
3) иқтисодиётдаги таркибий номутаносибликлар;
4) иқтисодиётдаги монополизм;
5) аҳолининг ижтимоий табақаланиши;
6) ажратилган аннуитет миқдорининг ошиши;
7) корхоналарнинг молиявий аҳволи ёмонлашиши.