1- ma`ruza Tokli himoyalar. Mtx, sxemalari, ishlash toki va sabr vaqti, sabr vaqti tokka bog‘lik mtx tokli

1- Ma`ruza
Tokli himoyalar. MTX, sxemalari, ishlash toki va sabr vaqti, sabr vaqti tokka bog‘lik MTX
Tokli himoyalar
Tokli himoya uchun ta’sir etuvchi kattalik himoya o’rnatilgan joydan o’tuvchi tok hisoblanadi.
Eng birinchi va oddiy tokli himoya eruvchan saqlagichlar yordamida bajarilgan. Kuchlanishi 1 kV gacha bo’lgan tarmoqlarda ular xozir ham qo’llaniladi.
Tokli himoyalarning ikki turi bo’lib, birinchisi – tokli kesim (TK) va ikkinchisi – maksimal tokli himoya (MTH).
Maksimal tokli himoya
MTH bir tomondan ta’minlangan elektr ta’minot tizimidan asosiy himoya turi hisoblanadi. Ikki tomonidan ta’minlanadigan hamda murakkab sxemali tizimlarda MTH yordamchi himoya sifatida ishlatiladi. MTH ning tanlovchanligi babr vaqti yordamida amalga oshiriladi.
B
ir tomonlama ta’minlanadigagn tarmoqlardagi har bir liniyaning boshida manba tarafdan boshlab MTH o’rnatiladi.
S abr vaqtini bunday tanlash pog’analik prinsipi deb ataladi.
t – sabr vaqtining pog’anasi deyiladi.
t=0,50,6 sek oraliq olinadi.
Sabr vaqti tokka bog’liq, bog’lik bo’lmagan yoki qisman bog’liq bo’lishi mumkin.( 11.2-rasm)
MTH sxemalari.
O
perativ zanjirlarning manbaiga qarab MTH ikki guruxga bo’linadi:
1) O’zgarmas tokli
2) O’zgaruvchan tokli


1. O’zgarmas tokli uch fazali sxemalar.
Ximoya qilinayotgan liniyadagi qisqa tutashuv turiga qarab bir yoki bir necha rele (KA) ishga tushadi va vaqt relesi KT ning cho’lg’amidan tok o’tadi.
KT kontaktlarini quvvatini oshirish uchun oraliq relesi KL o’rnatilgan. KL ning kontaktlari ko’rsatish relesi KN va o’chirgichning blok – kontaktlari Q orqali o’chiruvchi solenoidning zanjirini tutashtiradi, bu degani – Q o’chirgich o’chadi, keyin blok kontakt Q himoya zanjirini uzadi.
M TH ning afzalligi sxemalarning soddaligida, hamda oson sozlash mumkinligidadir.
MTH sxemalari sodda va ularni sozlash ham oson. Bu MTH ning asosiy afzalligi hisoblanadi.
MTH ning kamchiligi manba yaqinidagi qisqa tutashuv toklarini katta sabr vaqt bilan o’chirishidan iborat.
Sabr vaqti tokka bog’liq MTH.
B
u sxemada ishga tushiruvchi organlar funksiyasini, tanlovchanlikni induksion tipidagi rele RT – 80 bajaradi, vaqt relesi, ko’rsatish relelari ishlatilmaydi.
Sxemadagi relelar soni kam bo’lgani bilan, borlarini sozlash qiyinroq.
I_n=I_a+I_v+I_s=3I₀
Bu turdagi 3 fazali MTH sxemalari qisqa tutashuvning barchasiga ta’siran javob beradi, ammo neytrali izolyasiyalangan tarmoqlarda 2 faza erga tutashsa tanlovchanligi susayadi.
2. Ikki fazali sxemalar.
Bu sxemalar TT qo’yilmagan fazadan boshqa hamma qisqa tutashuvlarga ta’siran javor beradi.
a
) Sabr vaqti tokka bog’liq MTH
S
xema nol sim bilan yig’iladi, KA₃ rele faza toklarining yig’indisiga ulanadi, natijada sezgirlik koeffisienti oshadi.
b) Sabr vaqti tokka bog’liq bo’lmagan MTH
Nol’ sim bilan yig’ilgan ikki fazali sxemalar uch fazali sxemalardan arzonroq. Yulduz-uchburchak yoki uchburchak-yulduz usulida ulangan transformatorlardan keyingi ayrim ikki fazali qisqa tutashuvlarda ximoyaning sezgirligi to’liq yulduz usuliga nisbatan ikki martta kam.
3. TT ning ikkilamchi cho’lg’amlari uchburchak shaklida, relelar esa yulduz usulida ulangan uch fazali sxema.

Bu sxema qisqa tutashuvning hamma turlariga ta’siran javob beradi.

Sxema koeffisienti K_sx qisqa tutashuv turiga qarab o’zgaradi.
4. Ikki fazali bitta releli sxema.
B
u sxema fazalararo qisqa tutashuvlardan ximoyada ishlatiladi.
Sxemaning koeffisienti K_sx qisqa tutashuvning turiga bog’liq. Cho’lg’amlari yulduz – uchburchak usulida ulangan transformatorlardan keyin bo’ladigan ikki fazali qisqa tutashuvlarni sxema sezmasligi mumkin. Sxema arzon va sodda.
MTH da ximoyaning ish toki I_ish.maks ni aniqlash.

a) parallel liniyalarda:

Liniya L1 (L2) o’chirilganda L2 (L1) liniyada yuklama ikki martta ortadi.

b) Zahiradagi manbani avtomatik ulaydigan (AVR li) sxemalarda

v ) bir necha motorli liniyalarda:

Avtomatik qayta ulash (APV) qo’llanilgan liniyalarda elektr mottorlarning o’z – o’zidan ishga tushishlarini hisobga olish zarur.
Buning uchun koeffisient K_smz – aniqlanadi.

bu erda:
– ishga tushirish toklari yig’indisi.
– transformatorninig nominal toki.
– motorlarning qarshiliklari yig’indisi,
– transformatorning nominal quvvati.
Sabr vaqtini tanlash.
Sabr vaqti pog’ona prinsipiga asosan tanlanadi. Tanlov manbadan eng uzoq joylashgan elementdan boshlanadi, manbaga yaqinlashgan sari sabr vaqti pog’onasi Δt qo’shib boriladi.


aslida , dan iborat
ya’ni bu erda:
– bo’lishi mumkin xatolik vaqti.
– himoyaning ishlash vaqti.
– o’chiruvchi asbobning ishlash vaqti.


PUE ga asosan
Δt=0.350.6 cek (toka bog’liq bo’lmagan xoll uchun).
Δt=0.61 cek (bog’liq bo’lgan xol uchun).
Nazorat savollari:
1. Tokli himoyalarning turlari qanday ?
2. Maksimal tokli himoyasi ishlash tokini aniqlang.
3. Ximoyaning sabr vaqtini toping.
4. MTH sxemalari qo’rsating.