1- maruza Kirish. Ekologiya kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va tarixi, fanni o‘rganish usullari. Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari. Populyatsiyalar va ekotizimlar ekologiyasi. Reja

 

Turlararo  raqobatlili

Populyatsiyalar  va  ularning  individlari  orasida  oziqa  (ovqat),  yorug`lik, 

issiqlik, maydon yoki yotoq joylari uchun doimo kurash bo`lib turadi. U yoki bu joyda yashaydigan 

ikkita  tur  bir  xil  trofik  (oziqa)  darajada  bo`lsa  (bir  xil  ovqatlansa),  ular  orasidagi  oziqlanish  uchun 

kurash  (konkurentsiya)  kuchli  bo`ladi,  natijada  bir  tur  ikkinchi  turni  asta-sekin  siqib  chiqarishi 

mumkin. Masalan, o`zimizda ekilgan bedazorlarda bir necha yil begona o`tlarga qarshi kurashilmasa, 

sekin  -  asta  begona  o`tlar  bedani  siqib  chiqaradi,  uning  o`sishiga  to`sqinlik  qiladi.  Yoki  ekilgan 

g`o`za  begona  o`tlardan  tozalanmasa  ular  orasida  yorug`lik,  namlik,  oziqa  uchun  kurash  bo`lib, 

g`o`zaning  o`sishi,  rivojlanishi  va  hosildorligini  keskin  kamaytirib  yuboradi. 

Gauze

ning  1934  yilda 

infuzoriyalar  bilan  olib  borgan  tajribalarga  murojaat  qilsak,  ya`ni  ikkita  infuzoriya  turi  bir  xil 

sharoitda  parvarish  qilinganda  bir  turi  (Paramecium  aurelia)  raqobatbardosh  bo`lib,  ikkinchi  turdan 

(Paramecium Saudadum) asta-sekin ustun kela boshlagan va oxirgi turning soni kamayib 20 kundan 

keyin mutlaqo yo`qolib ketgan. 

 

Gauze  asoslagan  bu  printsip,  ya`ni  konkurent  (raqobatlik)  yo`qolish  printsipi  keyinchalik 

hayvonlarda  o`tkazilgan  boshqa  xil  tajribalarda  ham  o`z  isbotini  topdi.  Xuddi  shunday  konkurentlik 

belgilari yuqorida keltirilgan misolimizdagidek o`simliklar populyatsiyalarida ham uchraydi. 

Raqobatlik oqibatlari turli xil bo`ladi. Turlararo raqobatlilik shu ikki tur o`rtasidagi muvofiqlikni 

tiklaydi  yoki  ular  orasidagi  kurash  keskin  borsa,  unda  bir  populyatsiya  turlarini  ikkinchi  bir  po-

populyatsiya  turlari  bilan  almashtirishga  olib  kelishi  mumkin  yoki  bir  tur  yo`qolib  uning  urnini 

ikkinchisi  egallaydi  yoki  bo`lmasa  raqobatda  bo`lgan  turlarning  biri  boshqa  yashash  joyiga  ko`chishi 

yoki boshqa xil oziqa bilan oziqlanishiga o`tishi mumkin. O`simliklar o`rtasidagi raqobatlilik darajasini 

Dj. L. Xarper (1961, 1962, 1963) Sebarganing ikki turi misolida o`rganib isbotlab berdi. 

Trifolium repens tez o`sib maksimal barg hosil kiluvchi tur, ikkinchisi trifolium fragiferumning 

barg dastasi uzun bo`lib, uning barglari asosan poyaning uchida joylashadi. Shu sababli ham bu tur tez 

o`suvchi T.repens ga nisbatan yuqori yarusni oson egallab oladi va quyoshdan to`liq foydalanadi. 

Ikki tur aralashtirib ekilganda har biri ikkinchisining o`sishiga to`sqinlik qiladi, biroq ikkala tur 

ham hayot tsiklini tugallab urug` hosil qilishga ulguradilar. Lekin maydonda har ikkala turning zichligi 

past darajada bo`ladi. 

Ko`rinib  turibdiki,  ikki  tur  orasida  raqobatlik  kurash  keskin  bo`lib  tursa  ham  ular  morfologik 

belgilari  va  maksimal  o`sish  davrlaridagi  farq  qiluvchi  xususiyatlari  bilan  bemalol  birga  yashash 

imkoniyatiga egadirlar. 

Xarper

 1961 yilda ana shu tajribalarga asoslanib ushbu xulosaga keladi: 

Ikki tur orasida quyidagi mexanizmlar mavjud bo`lgan taqdirda ular birga yashash imkoniyatiga 

ega bo`ladilar: 

1) Har xil oziqa bilan oziqlansalar (misol, dukkaklilar va dukkakli bo`lmagan turlar): 

2) Hayvonlarning eyishiga turlarning har xil sezgirlik darajasi mavjud bo`lganda: 

3) Har xil toksik moddalarga turlarning turlicha ta`sirchanligi kuzatilganda: 

4) Yorug`lik, suv va shu kabi omillarga turlarning ijobiy ta`siri mavjud bo`lganda. 

Cheklovchi omillar 

Cheklovchi  omil  tirik  va  notirik  organizmlarning  ekotizmini  o'z  ichiga  oladi.Cheklovchi  omil 

aloqada  bo'luvchi  bir  nechapopulyatsiyaga  ta'sir  eta  oladi.  Biroz  yomg'ir  yog'ishi  ham  o'tloqdagi 

o'simliklarni  o'sishini  cheklay  oladi.  O'simliklar  urug'ni  sichqonlar  yeydi,  bu  oziqlanish  jarayoni 

cheklovchi omilga aylanishi mumkin.

1

 

1

Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (10-16- betlar). 

Populations 

Suppose you meet an ecologist who studies how a herd ofbison moves from place to place and how 

the  female  bison  in  theherd  care  for  their  young.  This  ecologist  is  studying  the  membersof  a 

population. A