1- maruza Kirish. Ekologiya kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va tarixi, fanni o‘rganish usullari. Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari. Populyatsiyalar va ekotizimlar ekologiyasi. Reja

3.1  jadval 

Muhitning ekologik omillarini tasniflash 

t/r 

Omillar guruhi 

Omillarning xususiyatlari 

 

I. Abiotik  turkumlar 

1. 

 

2. 

 

 

3. 

 

4. 

 

Iqlimiy 

 

Edafogen 

(―edafos‖-tuproq) 

 

Orografik 

 

Kimyoviy  

Yorug‘lik, harorat, namlik, havo harakati, bosim. 

 

Mexaniq tarkib, namlik, sigimiy havo o‘tkazuvchanlik, zichlik. 

 

Relef, dengiz sathidan balandligi. Šiyalik ekspo-zitsiyasi. 

Havoning  gazli  tarkibi,  suvning  tuz  tarkibi,  tuproq  eritmalarining 

tarkibi va kislotaligi. 

 

II. Biotik turkumlar 

1. 

 

2. 

3. 

 

4. 

Fitogen 

 

Zoogen 

Mikrobogen 

 

Antropogen 

O‘simlikka mansub organizmlar. 

 

Hayvonlar. 

Viruslar, eng oddiy bakteriyalar, rikketsiyalar (kasallik  paydo qiluvchi 

bakteriyalar). 

Inson faoliyati. 

Omillarning boshqa tasniflari ham mavjud. Masalan, davriylik belgisiga ko‘ra omillar davriy 

va nodavriy, paydo bo‘lishiga ko‘ra-kosmik, geologik, biologik, tavsifiga ko‘ra – axborot, energetik, 

moddiy va boshqalardan iborat bo‘ladi.  

Har xil ekologik omillar bir-biriga bog‘liq bo‘ladi. Bitta omilning o‘zgarishi  boshqa omilning 

o‘zgarishiga olib keladi bu hodisa ekologik omillarning o‘zaro ta‗siri deb nom olgan. 

Abiotik iklim omillarining eng muximi harorat va namlik. Ularning o‘zaro ta‗siri ikkita asosiy: 

dengiz  va  kontinental  iklim  turi  bilan  shakllanadi.  Dengiz  iklimi  kontinentalga  nisbatan,namlik  va 

xaroratning shiddatsiz uzgarib  turish xususiyatiga ega. Barchamizning uz tajribamizdan ma‗lumki, 

namlik yukori bulganda, baland va past harorat  mu‗tadilga nisbatan  inson o‘zini yomon his etadi. 

Omillarning o‘zaro ta‗sirida bitta omilning boshqasiga kisman almashtirish o‘ziga xos shaklga 

ega. Bitta  omilning ta‗siri pasayib, boshqa omilning ta‗siri kuchayish hodisasi kompensatsiya effekti 

deb nom olgan. Masalan, ma‗lumki, Peruning kator tumanlarida yillab  yogingarchiliklar bulmaydi. 

O‘simliklar  yetishmagan  namlikni  xavo  orkali  tuplab  kompensatsiya  kiladi.  Xar  kanday  muhit 

sharoiti  kisman  boshqasiga  urin  almashtirish  mumkin,  ya‗ni  bitta  va  usha  tashqi  effektning  ichki 

ekologik xodislar sababi turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, doimiy yam-yashil janubiy o‘simliklar 

ko‘prok  kontinentalli  iklimda  urmonlarning  yukori  ximoya  yaruslarida  usishga  moslashgan.  Bu 

xoltda iklim omili biotik omil bilan urin almashtiradi. Birok bitta ekologik omilni boshkasi butunlay 

urnini bosolmaydi.