1- кисм indd

I-БОБ. МЕҲНАТ ВА УНИНГ ЖАМИЯТ
ТАРАҚҚИЁТИДА ТУТГАН ЎРНИ
1.1. Меҳнат тўғрисида назарий
тасаввурлар тизими
Меҳнат – инсоннинг муайян эҳтиёжларини қондира оладиган ва ўзига 
керак бўладиган моддий ёки маънавий неъматларни ишлаб чиқариш (яратиш) 
бўйича онгли, мақсадли ва таъқиқланмаган фаолиятидир. 
Бозор муносабатларининг илк кўринишлари пайдо бўлиши натижасида 
натурал хўжалик юритиш тизимида амал қилган иқтисодий ғоялар ва меҳнатга 
оид қарашлар ҳам янгича маъно-мазмун касб эта бошлади. Мазкур жараёнлар 
асосан XVI асрда Европада меркантилизм таълимотининг вужудга келиши 
билан боғлиқ. Ушбу мактаб мафкурачилари У. Стаффорд, Г. Скаруффи, Б. 
Диванзетти ва Т. Маннлар бойлик тўплаш, олтин, кумуш ва қимматбаҳо 
буюмларга эгалик қилиш ғоясини илгари суриб, давлатнинг бойлиги 
уларнинг миқдори билан белгиланади, унга меҳнат орқали эришилади, дея 
таъкидлашган.
Меркантилистик таълимотни мантиқий жиҳатдан давом эттирган 
Жон Ло (1671–1729) асосий эътиборни олтин-кумушларга эмас, балки 
пул муомаласига қаратар экан, иқтисодий равнақнинг калити пулнинг 
мўллигида, унинг кўплиги эса кўп одамларни иш билан банд этади, деб 
тушунтиради.
Классик иқтисодий мактабнинг вужудга келиши англиялик олим 
Вилям Петти (1623–1687) номи билан боғлиқ. XVII асрга келиб Англияда 
мануфактуранинг ривожланиши натижасида меҳнат муносабатларининг 
янгича талқини вужудга келди. Бу вақтда «ёлланма меҳнат», «ёлланма ишчи 
кучи» тушунчалари муомалага киритилиб, бу атамалар, асосан, ерлари тортиб 
олинган ва мануфактурага жалб қилинган деҳқон ҳамда ҳунармандларга 
нисбатан ишлатилган. В. Петти меҳнат эксплуатациясини ёқлаб, иш ҳақини 
чеклаш ва ишчиларга минимум иш ҳақи тўлаш ғоясини илгари сурди. У ишчи 
кучини эмас, балки меҳнатни товар ҳисоблаб, меҳнат бойликнинг отаси, ер эса 
унинг онасидир, дея таъкидлаган. Петти меҳнатни атрофлича таҳлил қилиб, 
ҳар бир аниқ меҳнат аниқ нарсани, истеъмол қийматини яратади, дейди. У 
меҳнатнинг табиий баҳоси иш ҳақидир ва унинг энг юқори баҳоси ишчилар 

---

19
1.1. Меҳнат тўғрисида назарий тасаввурлар тизими
ҳаёти учун зарур бўлган маблағлар миқдоридан иборат, деб тушунтиради 
ҳамда ҳар бир хизматчи яшаш, меҳнат қилиш ва кўпайиш учун керакли 
нарсани олса бас, деган хулосага келади. В. Петти таълимотида инсон ва 
меҳнат омилига нисбатан қуйи даражали қараш мавжуд эди.
В. Петтидан фарқли ўлароқ, француз таълимотчиси Пьер Баугилбер 
(1646–1714) ишлаб чиқаришда ишчи кучи ва меҳнат омилини биринчи 
даражага қўйди. У қийматнинг меҳнат назариясига асос солиб, «бозор 
баҳоси» ва «ҳақиқий баҳо» тушунчаларини изоҳлаш билан бирга, фарқлаб ҳам 
берди. Унинг изоҳига кўра, ҳақиқий баҳо меҳнат сарфи билан белгиланади. 
П. Баугилбер «шахсий манфаат» тамойилини илгари сурар экан, ишлаб 
чиқаришда ишчи кучининг манфаатларини хам унутмасликни, уни албатта 
ҳисобга олиш кераклигини таъкидлайди.
Физиократизм таълимотининг асосчиси, француз олими Франсуа Кенэ 
(1694–1774) иқтисодиётга «соф маҳсулот» тушунчасини киритиб, у фақат 
қишлоқ хўжалигида, деҳқончиликда яратилади, деган фикрни илгари суради. 
Соф маҳсулот назариясига асосланган ҳолда Ф. Кенэ ишловчилар (жами иш 
билан бандлар)ни унумли ва унумсиз синфларга ажратади. Ушбу таснифга 
кўра, унумлилар синфига фақат қишлоқ хўжалигида, деҳқончиликда банд 
бўлганлар киритилиб, бошқа тармоқ ходимлари (саноатчилар, ҳунармандлар, 
савдогарлар) унумсиз меҳнат вакиллари саналган.
Классик иқтисодий мактаб таълимотининг юқори чўққисига етишида 
британиялик олимлар Адам Смит
 (1723–1790) ва Давид Рикардо (1772–1823)
ларнинг ҳиссаси беқиёсдир. А. Смит тадқиқотларининг туб моҳиятини инсон 
манфаати ва унинг турмуш даражаси масалалари ташкил этган. У бу борадаги 
ўз иқтисодий қарашларини «Халқлар бойлиги» асарида илгари сурган. Унга 
кўра, жамият бойлиги ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат туфайли пайдо 
бўлади. А. Смит барча соҳада меҳнатни бойликнинг асоси, деб билади. 
Унинг таъкидлашича, иқтисодий тараққиётнинг муҳим омили – бу меҳнат 
тақсимотидир. Мазкур тушунчани у тўғноғич ишлаб чиқариш мисолида 
таҳлил қилиб, мануфактурада иш тақсимотининг амал қилиши натижасида 
унумдорликнинг ошишини илмий-иқтисодий асослаб берган. А. Смит 
хулосасига кўра, тақсимот туфайли ишчиларнинг чаққонлиги ва моҳирлиги 
ошади, бир турдаги ишдан бошқасига ўтиш учун вақт сарфи қисқаради, 
машиналар ихтиро қилишга имкон туғилади ҳамда маҳсулот сифати ошиб 
боради.
Олимнинг таъкидлашича, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми аҳолининг 
фойдали меҳнат билан шуғулланаётган қисми ҳамда унумдорлик даражаси 
билан белгиланади. А. Смит мамлакат миллий бойлигини кўпайтиришнинг 
асосий омиллари сифатида аҳоли сони, фойдали иш билан шуғулланувчилар 
миқдори, меҳнат тақсимоти ва унумдорликнинг ўсишини алоҳида эътироф 

---

I-боб. Меҳнат ва унинг жамият тараққиётида тутган ўрни
20
этади. Ушбу иқтисодий нуқтаи назарлар замонавий фанда ҳам маъқулланиб, 
ўз амалий тасдиғини топган.
Д. Рикардонинг иқтисодий қарашларида меҳнатга ҳақ тўлаш масалалари 
устуворлик қилади. У меҳнатни рағбатлантириш тўғрисида сўз юритар 
экан, унинг аҳамиятини ноннинг нархи ва ишчиларнинг иш ҳақи мисолида 
исботлаб беради. Унинг фикрича, бу иккаласи мос равишда ўзгариши лозим, 
акс ҳолда ишчилар оч қолади. Шунингдек, у хизматчи ўз юмуши билан иш 
ҳақи сифатида оладиган миқдордан кўпроқ қиймат яратади, шу боис унинг 
меҳнатини рағбатлантириш керак, дейди.
Француз олими Жан Батист Сэй (1767–1832) ишлаб чиқаришнинг уч 
омили назарияси билан машҳур бўлиб, уларнинг биринчиси сифатида 
меҳнатни келтиради. Унинг айтишича, меҳнат омили ишчилар учун иш 
ҳақини юзага келтиради. Ж. Сэй эксплуатацияга қарши чиқиб, ишчилар 
манфаатини ҳимоя қилади ва уларнинг иқтисодиётдаги ўрнига юқори баҳо 
беради. Шу билан бирга, у меҳнат ва капитал ўртасидаги уйғунликни илмий 
асослаб берди.
Меҳнатга оид таълимотларнинг замонавий кўриниш олиши ҳамда 
уларнинг такомиллашувида инглиз иқтисодчиси Жон Мейнард Кейнснинг 
(1884–1946) иқтисодий ғоя ва қарашлари муҳим роль ўйнади. У иқтисодиётга 
давлат аралашувининг заруриятини асослар экан, максимал даражада иш 
билан бандлик ва иқтисодий ўсишни фақат ҳокимиятнинг иқтисодиётга 
фаол аралашуви орқали таъминлаш мумкин, деб таъкидлайди. У «Иш билан 
бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси» асарида тўла бандликни 
таъминлаш учун миллий даромадларни солиқлар орқали тартибга солишни 
таклиф этади. У иш ҳақи микдорини пасайтириб, ишсизликнинг олдини олиш 
мумкин, деган ғояни илгари суради.
Демак, хулоса қилиб айтишимиз мумкинки, бугунги бозор иқтисодиёти 
шароитига айрим жиҳатлари билан нисбатан мос келадиган инсон ва меҳнат 
омилига оид ғоялар мумтоз иқтисодий таълимотда ўз аксини топган экан. 
Классик иқтисодий мактаб намоёндалари томонидан илгари сурилган 
ғоялар меҳнат, иш билан бандлик, ишсизлик каби тушунчаларнинг фанда ва 
иқтисодий амалиётда алоҳида категория сифатида талқин этилишига асос 
бўлди.
Бироқ, бу таълимотни ўрганиш шуни кўрсатадики, уларнинг ғояларида 
меҳнат омилига ресурс ёки потенциал сифатида ёндашилмаган. Мазкур 
таълимот ғояларида меҳнат омили фақатгина ишчи кучи сифатида каралган 
ва мануфактура ишлаб чиқариши нуқтаи назаридан тадқиқ этилган. Бунда 
ишчи кучи фақат микродаражада, яъни корхона миқёсида ўрганилган, 
холос. Меҳнаткашларга эса чекланган тор доирада муносабат билдирилиб, 
ушбу омилнинг салоҳияти ва имкониятлари тўла очиб берилмаган. 

---

21
1.1. Меҳнат тўғрисида назарий тасаввурлар тизими
Классик назариётчилар ишчи кучининг ҳудудий, минтақавий ёки миллий 
иқтисодиётдаги иштироки ва аҳамиятини тадқиқ этишмаган.
Кейинчалик бозор муносабатларининг ривожланиб, ёввойи кўринишдан 
маданийлашган кўринишга ўтиши натижасида иқтисодий қарашларда меҳнат 
омилининг юқори имконият ва салоҳият сифатидаги аҳамияти тўла тадқиқ 
этила бошланди. Бунинг учун классик таълимот намоёндаларнинг ғоялари 
маълум даражада илмий-иқтисодий асос бўлиб хизмат қилди.
Бугунга келиб, замонавий меҳнат муносабатлари амалга оширилаётган 
даврда, меҳнат фақат мақсадга мувофиқ фаолият бўлиши мумкин. Бу эса 
инсон томонидан фойдали натижага эришишга интилиш зарурлигини 
англатади (1.1-расм).