1- кисм indd

биринчидан, барча ижтимоий меҳнат жараёнларида ташқи муҳитнинг 
роли тубдан ўзгарди. Агар аввалги босқичларда корхона фаолияти инсон 

---

59
2.1. Меҳнат иқтисодиёти фанининг моҳияти ва унинг таркибий йўналишлари
ресурсларини бошқаришни белгилаб берган бўлса, ҳозирда унга ташқи муҳит 
бевосита таъсир кўрсатмоқда; 
иккинчидан, шахснинг меҳнат иқтисодиёти тадқиқотининг объекти 
сифатидаги роли жидий равишда ортди. Унинг турли хусусиятлари фақат 
корхоналардагина эмас, балки кичик ишлаб чиқариш бўлинмаларида ҳам 
мустақил равишда ўзгара бошлади. 
Юқоридагилардан хулоса чиқарган ҳолда, «Меҳнат иқтисодиёт» фанининг 
предмети – инсоннинг меҳнат жараёнидаги мақсадга мувофиқ инновацион 
фаолияти, деган хулоса чиқаришимиз мумкин. Шу билан бирга, хорижлик 
тадқиқотчилар Р. Эренберг ва Р. Смитнинг «‘‘Меҳнат иқтисодиёти’’ – 
бу меҳнат соҳасида меҳнат бозорининг амал этиши», деган таърифи ҳам 
аҳамиятга моликдир.
Меҳнат
иқтисодиёти фанининг объекти – меҳнат, яъни инсоннинг 
моддий неъматлар яратиш ва хизматлар кўрсатишга йўналтирилган мақсадга 
мувофиқ инновацион фаолиятидир. Амалиётда меҳнат муаммолари чуқур 
ихтисослашган. Меҳнатда юқори натижаларга эришиш учун фақат иқтисодий 
мезонлардангина эмас, балки «рақамли иқтисодиёт» каби ижтимоий 
омиллардан кенг фойда ланиш зарур. Инновацион меҳнат шароитлари, 
меҳнатни ташкил этиш, моддий рағбатлантириш каби категориялар фақат 
иқтисодий хусусиятларга эмас, айни пайтда ижтимоий хусусиятларга ҳам 
эгадир. 
Ғарбдаги ривожланган давлатларда «Меҳнат иқтисодиёти» («labor 
economics») фанида позитив иқтисодий назарияга хос ёндашувлар кузатилади.
Бугунги инновацион ривожланиш даврида ўзини тутиш (хулқ) иқтисодиёти 
йўналиши ҳам шаклланди. Иқтисодий хулқ назариясига қўшган ҳиссаси учун 
америкалик Ричард Талер 2017 йилда иқтисод бўйича Нобель мукофотига 
сазовор бўлди. 
Ричард Талер (ингл. richard Thaler, 1945 йилда туғилган) – 
америкалик иқтисодчи, 2017 йилги иқтисод бўйича Нобель 
муковоти лауреати.
Асосий асари:
Новая поведенческая экономика. Почему люди нарушают 
правила традиционной экономики и как на этом заработать. – М.: 
Эксмо, 2017. – 368 с.
Хулқ иқтисодий назарияси – бу алоҳида шахслар ва хўжалик юритувчи 
субъектлар томонидан янги иқтисодий қарорлар қабул қилишга ижтимоий, 
когнитив ва ҳиссий омилларнинг таъсирини тадқиқ этиш йўналишидир. Ушбу 
янги иқтисодий назария асосчиси Ричард Талер буни такси ҳайдовчининг 
ўзини тутиш мисолида асослайди.

---

II-боб. Меҳнат иқтисодиёти – меҳнат ҳақидаги фан
60
Такси ҳайдовчиси ўз иш куни тартибини белгилар экан, оиласи ва ҳордиқ 
чиқариш учун ҳам вақт ажратади: таксичи ҳар куни ўзи олдиндан мўлжаллаган 
тушумни тўплагач, уйига қайтади. Одатда, такси ҳайдовчиси мижозлар кўп 
бўлиб, кўпроқ пул ишлаб топиш мумкинлигига қарамасдан, ўша мўлжаллаган 
тушумини тўплагач, ишини тўхтатади. Ҳолбуки, мижозлар кам бўлса, ўша 
тушумга эга бўлиш учун иш билан анча кўп вақт банд бўлишига тўғри 
келади. Ричард Талер бундай хулқдан «такси ҳайдовчиси ўзини иқтисодий 
манфаатдорликка мутаносиб равишда тутганида, у камроқ ишлаб, кўпроқ 
даромад топар эди», деган хулоса чиқарган.
«labor economics»да норматив иқтисодий назария – ўзаро манфаатли ва 
ихтиёрий (барча томон учун манфаатли) битимларнинг самарадорлигига асо-
сланадиган концепция ҳам таҳлил этилади. Ана шу икки назария ўртасидаги 
фарқни машҳур иқтисодчи олим Ж. Кейнснинг отаси Жон Невилл Кейнс (ингл. 
John Neville keynes; 1859–1949) ўзининг «Сиёсий иқтисодиётнинг предмети ва 
методи» («Scope and method of Political economy») асарида аниқ кўрсатиб бер-
ган. Яъни, позитив иқтисодий назария нима бўлиши мумкинлиги, норма-
тив иқтисодий назария эса нима бўлиши кераклиги тўғрисидаги тизимли 
билимлар жамланмасидир. Норматив иқтисодий назарияда нима бўлиши ке-
раклиги муайян қадрият, тамойил ва нормаларга асосланади. Масалан, меҳнат 
бозоридаги келишув қуйидаги ҳолларда мақбул деб топилади, агар:
а) икки томон ҳам манфаат кўрса;
б) кимдир манфаат кўрса, аммо иккинчи томон ҳеч нарса йўқотмаса;
в) кимдир манфаат кўрса, бошқа томон битимдан зарар кўрса, бироқ 
манфаат кўрган зиён кўрганнинг ҳамма зарарини тўласа (яъни «в» ҳолатидан 
«б» ҳолатига ўтилса).
Меҳнат иқтисодиётини ўрганишнинг давлатлар тажрибасини Германия 
тажрибаси яққол ифодалайди. Бу ерда «Меҳнат иқтисодиёти» фани уч 
таркибий қисмга ажратиб ўрганилади:
«Arbeiswissenshaft» – меҳнат тўғрисидаги фан;
«Personalwirtschaft» – персонал иқтисодиёти;
«Personalmanagement» – персонални бошқариш.
Саноати тараққий этган давлатларда ХХ асрнинг охирларида «Меҳнат 
иқтисодиёти» муаммолари янги институционал иқтисодий назария нуқтаи 
назаридан фаол тадқиқ этила бошланди. Натижада бу мамлакатларнинг 
айримларида «Индустриал муносабатлар» ёки «Меҳнат муносабатлари» 
дарсликлари пайдо бўлди. Уларда ижтимоий меҳнат муносабатлари, бу 
муносабатларнинг асосий субъектлари – ёлланма ходимлар ва иш берувчилар 
(ёки уларнинг вакиллари – касаба уюшмалари ва тадбиркорлар бирлашмалари) 
муносабатлари ҳамда мазкур муносабатларнинг институционал хусусиятлари 
тадқиқ этилган.

---

61
Иқтисодиёт йўналишидаги олий таълим муассасалари талабалари (бака-
лавр ва магистрлари)дан «Меҳнат иқтисодиёти» фанини эгаллаш билан: 
– 
«Меҳнат иқтисодиёти»нинг янги даврда гуманитар, умумкасбий ва 
махсус иқтисодий фанлар тизимидаги роли ва ўрни, «рақамли иқтисодиёт» 
амалга оширилаётган даврда ижтимоий иқтисодий ривожланишнинг янги 
концепциялари, асосий иқтисодий муаммолар, ушбу курснинг инновацион 
хулосалари ва тавсияларидан амалий фаолиятларида фойдаланиш йўллари 
тўғрисида тасаввурга эга бўлишлари;
– 
хозирги замон иқтисодий категориялари ва қонунларни, жаҳон иқти-
содий тафаккури машҳур намоёндаларининг меҳнат муаммолари ва меҳнат 
фаолияти моҳиятига нисбатан инновацион концепциялари ва ёндашувларини 
билишлари; 
– 
корхона, фирма ва ишлаб чиқаришнинг таркибий бўлинмалари меҳнат 
кўрсаткичларини «рақамли иқтисод» асосида режалаштириш ва прогноз 
қилиш услубиётларини эгаллашлари;
– 
персонални тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини оширишнинг ин-
новацион дастурларини тузишни, қўлланилаётган моддий ва маънавий рағ-
батлантиришнинг хозирги замонга мос келадиган усулларининг самарадор-
лигини аниқлай олишлари, ижтимоий шериклик шаклларини ва усулларини 
билишлари, меҳнат ҳисоботини олиб боришлари ва меҳнат бўйича янгича 
ҳисоботлар туза олишлари;
– 
олган билимларини иқтисодий қарорлар қабул қилишда «рақамли иқто-
сод»дан корхона фаолиятини қисқа муддатда ва истиқболда такомиллашти-
ришда, тегишли тавсиялар ишлаб чиқишда қўллай олишга қодир бўлишлари 
талаб этилади.