1 -b o b ’lumki, n yutonning birinchi qonuni asa, yoki ta ’sir qilayotgan kuchlar ersial sanoq sistemalarda u o ‘zining tekis harakatini saqlaydi. Ikkinchi sanoq sistemalar inersial deyiladi iday shubha y o ‘q al sanoq sistemalarida faqat t o ‘g ‘ri

v  =   v'

  +   V , 

(1.2)

Bu tenglam adan yana bir mart a hosila olib m oddiy nuqtaning tezlanishi 

har  ikkala  sanoq  sistemada  teng  ekanligini  aniqlaymiz:

a  =   a!,

 

yoki 

F   =   та  =   т а'  =   F ' .

 

(1.3)

Bundan  ko'rilayotgan  m oddiy  nuqtaga  ta ’sir  etuvchi  kuch  barcha  iner­

sial  sanoq  sistemalarda  birday  ekanligi  kelib  chiqadi  (N yuton  ikkinchi 

qonuni).  Shunga  o'xshash  mexanikaning  boshqa  qonunlarini  tekshirib 

ko'rish mumkin.  Demak,  umumiy holda klassik mexanika qonunlari  G a­

liley  almashtirishlari  (1.1) ga  nisbatan  ko‘rinisini  o'zgartirm aydi,  y a ’ni 

invariantdir.

X IX   asr  oxiriga  kelib  elektr  va  m agnetizm   qonunlari  to'liq   shakl- 

lanib,  Maksvell  tenglam alarida  bir  butun  holda  o ‘z  aksini  topdi.  Maks- 

vell  tenglam alariga  asoslangan  klassik  elektrodinamika,  m aydonlar  ha- 

cjidagi  birinchi  jid d iy   nazariya  b o ‘lib,  kuzatilgan  barcha  elektromagnit 

hodisalarini  tushuntiribgina  qolmay,  keyinchalik  tajribalarda  kuzatil­

gan  va  keng tatbig'n i  topgan  elektromagnit  to'lqinlarining  mavjudligini 

bashorat  qildi. 

Bu  qonunlarda  doim iy  bo'lgan   yorug'lik  tezligining 

(c  =   2, 997925  • 108m /s )   ishtirok  etishi  bilan  N yuton  mexanikasi  qo- 

nunlaridan  tubdan  farcj  qiladi.

Maksvell  nazariyasining rivojlanishi  bilan  b a ’zi  qiyinchiliklar paydo 

b o ‘la  boshladi.  Bu  nazariya  birinchi  qarashda  Galiley  nisbiylik  prinsipi 

bilan  jid d iy   ziddiyatda  edi.  К   sanoq  sistemada  tinch  turgan  zaryadni 

ko'ramiz. 

Bu  sanoq  sistemada  zaryad  tinch  turganligi  uchun  faqat

10

---

elektrostatik  m aydon  hosil  qiladi.  K '  sanoq  sistemadagi  kuzatuvchiga 

nisbatan  zaryad  V  tezlik  bilan  harakat  qiladi.  Shuning  uchun  bu  sanoq 

sistemada  zaryad  elektr  m aydon  bilan  bir  qatorda  magnit  m aydonni 

ham  hosil  qiladi.  Shunga  o'xshash  К   sanoq  sistemada  tinch  turgan 

o'zgarm as  magnit  o ‘z  atrofida faqat  magnit  m aydon hosil qiladi.  Uni  K ' 

sanoq  sistemada  turib  kuzatsak  berk  konturda  hosil  bo'ladigan  elektr 

yurutuvchi  kuch  magnit  m aydondan  tashqari  elektr  m aydon  m avjud 

ekanligidan  dalolat  beradi.  K o'rilgan  har  ikkala  misol  elektr  va  magnit 

m aydon  kuchlanganliklari  Galiley  almashtirishlariga  nisbatan  invari­

ant  emasligini  ko'rsatadi.  Boshqa tom ondan  elektrodinamika  qonunlari 

laboratoriya  va  harakatdagi  inersial  sanoq  sistemalarda  birday  o ‘rinli 

b o ‘ lishi  tajribalarda  aniqlangan.

Bu  yerda  bir-biri  bilan  uzviy  bog'langan  ikkita  m uam m o  paydo 

b o ‘ ladi.  Birinchisi,  yorug'lik  tezligi  bilan  b o g ‘ liq  b o ‘lib,  uning  tarqalish 

tezligi  izotropm i,  bir  inersial  sanoq  sistemadan  ikkinchisiga  o'tganda 

qanday  o'zgaradi?  Ikkinchisi,  Maksvell  tenglamalari  Galiley  almashti­

rishlariga  nisbatan  invariantmi?  Ikkila  m uam m oni  birlashtirib,  mex- 

anika qonunlari  uchun o ‘rinli bo'lgan  Galiley nisbiylik prinsipini elektro- 

magnit  qonunlariga  tatbiq  qilish  mumkinmi  degan  savol  paydo  b o ‘ladi?

Aniqlangan  holat  o ‘ta  jid d iy   b o ‘lib,  X IX   asr  oxirlarida  fiziklar  ol- 

diga  muhim  savol  q o'ydi. 

Bu  savolga  ja vob   ko‘ p  jihatdan  X X   asr- 

da  fizikaning  rivojlanish  yo'nalishini  aniqlab  berdi. 

Haqiqatan  ham 

quyidagilardan  birini  tanlash  kerak  edi:

1.  Maksvell  tenglamalari  Galiley  almashtirishlariga  nisbatan  invari­

ant  emas  deb  tan  olish  kerak.  U  holda  barcha  inersial  sanoq  siste- 

malardan  farq  qiladigan  sanoq  sistema  m avjud  b o ‘ lib,  faqat  unga 

nisbatan  Maksvell  tenglamalari  standart  ko'rinishga  ega  b o ‘ladi.

2.  Maksvell  tenglamalari  barcha  inersial  sanoq  sistemalarda  birday 

o ‘rinli  b o ‘ ladi  (ko'rinishga  ega)  deb  qabul  qilish  kerak.  Bu  holda 

Galiley  almashtirishlari  n o to ‘g ‘ ri  b o ‘ lib  chicjadi  va  barcha  inersial 

sanoq  sistemalarning  ekvivalentligini  boshqacha  tushinish  kerak.

Birinchi y o ‘ l efir nazariyasini  paydo  bo'lishiga olib  keldi.  Bu  nazari- 

yaga  ko‘ ra  tanlangan  inersial  sanoq  sistema  gipotetik  materiya  -  efir 

bilan  bog'langan.  Bu  materiyaning  na  rangi,  na  hidi  va  na  massasi  bor. 

U  butun  fazoni  to'ldirgan  b o ‘lib,  o ‘zini  hech  qanday  holatda  namoyon 

cjilmaydi.  Uning  birdan  bir  qismati  elektromagnit  t a ’sirni  uzatishdir. 

Efirning  bunday  g'a yrioddiy  xossasi  efir  nazariyasini  o ‘ta  sun’iy  qilib 

q o'ydi.  Shuning  uchun  bu  nazariya  uzocj  yashamadi.

11

---

---

Nafaqat  mexanikada,  balki  elektrodinamikada  ham  hodisalarning  hech 

qanday  xossasi  absolyut  tinchlik  tushinchasiga  t o ‘g ‘ ri  kelmaydi.  Bun­

dan  tashqari,  inersial  sanoq  sistemalarda  mexanika  qonunlari  invariant 

bo'lgani kabi elektrodinamika va optika qonunlari  ham invariant  b o ‘ lishi 

kerak degan g'oyani  ilgari  suradi.  Y orug'lik tarqaluvchi  gipotetik  muhit 

-  tushunchasiz  harakatdagi  jism lar  elektrodinamikasini  yaratdi.

A .  Eynshteyn bu g'oyani  asos qilib  Galiley nisbiylik prinsipiga yangi 

m a ’no  beradi.