1 – Амалий машғулот. Нефтни қайта ишлаш ва яримфабрикатларни тозалаш

Мойнинг ювувчи хоссалари. Ички ёнув двигатели ишлаганда 
поршенларда лак қатламлари, бошқа деталларда қўнғир ёки қора рангли 
мазсимон ёпишма қатламлар ҳосил бўлади. Агар мойга махсус (ювувчи) 
присадка киритилса, мойнинг лак ва бошқа ёпишма қатламлар ҳосил қилишга 
мойиллиги кескин камаяди. 
Углеводород ёнилғилари ва мотор мойлари ишлатиладиган двигателлар 
баъзи деталларининг юзаларида (поршен ва цилиндр ён юзаларида, поршен 
ҳалқаси ариқчалари ва ички деворлари сиртида, шестернялар ва бошқа 
деталларда) металл сирти билан мустаҳкам ёпишган плёнка ҳосил бўлади. 
Плёнка қалинлиги бир неча ўндан то 200...300 мкм гача бўлади. Плёнка ранги 
оч жигаррангдан (юпқа қатламларда) қорагача ўзгаради. 
Лак қопламасига ўхшашлигидан бундай плёнкалар лакли қатламлар ёки
лаклар деб номланади. Лаклар ҳарорат 300 
0
С дан юқори бўлганда ҳосил 
бўлади.
Лак қатламлари двигател қизиб кетишига, сўхтани металл юзасига 
ёпиштириб унинг тўпланишига сабаб бўлади. Лакда ишқаланиш юзаларининг 
ейилишини интенсивловчи сўхта заррачалари, чанг, ейилиш маҳсулотлари ва 
бошқалар тўпланади. Поршен ҳалқалари ариқчаларида йиғилиб, бу масса ҳалқа 
қўзғалувчанлигининг йўқолишига олиб келади. 
Таркибида олтингугурт миқдори кўп бўлган ёнилғидан фойдаланиш лак 
ҳосил бўлишига кучли таъсир қилади; бунда ҳосил бўладиган лаклар металл 

---

59 
билан мустаҳкам боғланган бўлади. Лак билан бирга ҳосил бўладиган органик 
олтингугуртли бирикмалар ҳалқа куйишига ва ишқаланиш жуфтликларининг 
коррозион ейилишига ёрдам беради. 
Мойнинг оксидланиш маҳсулотларини ва ифлосликларни чўкмаган 
ҳолатда ушлаб, двигател деталларининг тозалигини таъминлаш қобилияти
ювувчи хосса дейилади. ''Ювувчи'' термини шартли, чунки бу присадкалар 
қатламлар ҳосил бўлишига қаршилик қилади, лекин сўзнинг тўғри маъносида 
''ювувчи'' таъсир ўтказмайди – йиғилиб бўлган қатламларни йўқотмайди. 
Ювувчи хоссалар қанчалик кучли бўлса, двигател цилиндр-поршен гуруҳи 
деталларида шунчалик кам сўхта ва лаклар тўпланади ва шунчалик кўп 
ифлосликлар мойда турғун ҳолатида бўлади; улар қизиган деталларда ўтириб 
қолмасдан мой билан бирга циркуляция қилади. 
Мотор мойининг ювувчи хоссалари ПЗВ приборида баҳоланади. Бу 
прибор картердаги мой ва поршен юзаларидаги берилган ҳароратни ушлаб 
туриш учун электр қиздиргичлари билан жиҳозланган кичик габаритли бир 
цилиндрли қурилма кўринишида бўлади. Синовдан сўнг прибор бўлакларга 
ажратилади ва поршен ён томонидаги лак миқдори бўйича мойнинг ювувчи 
хоссаларини баҳолашади – етти балли рангли шкала бўйича баҳоланади. Агар 
поршен тоза бўлса мой 0 балл олади, агар лак билан жуда ифлосланган бўлса 6 
балл олади.