0‘zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi erkin Egamberdiyev mikroiqtisodiyot

Xaridorlaming aniq turdagi tovarlarga munosabati belgisi bo‘yicha talab quyidagi turlarga ajratiladi:

• 
  salbiy talab (masalan, sabzavotlar tarkibida zaharli mod- dalaming bo‘lishi, kamyob tovarlarning sotilishi);
  
• 
  passiv talab (bunda turib qolgan tovarlarga talab yo'qoladi);
  
• 
  to‘la qiymatli talab (non, yog‘, sut kabi doimo talab qilinadigan mahsulotlar);
  
• 
  mavsumiy talab;
  
• 
  kamayib boruvchi talab. Kishilarning daromadi kamaygandagi talabi;
  
• 
  haddan tashqari oshib ketgan talab (bunday talab ishlab chiqaruvchilar ma’lum xildagi tovarlar narxini oshirsalar ham talabni qondirolmaydilar);
  
• 
  bir me’yorda turmaydigan talab;
  
• 
  yashirin talab (bu talab xilini haqiqiy imkoniyatlar bilan amalga oshirilgan imkoniyatlar orasidagi farq tashkil etadi).
  

Qondirilmagan talab hajmini, ayniqsa yashirin talab hajmini hisoblab chiqish va uni o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Chunki, shunga qarab kelajakdagi talab hajmi, tovarlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xomashyo resurslari aniqlanadi. Talabga baho bermasdan bozorni shu kundagi tovarlar va uni sotish bo‘yicha xizmat ishlari bilan to‘ldirish ishlarini boshqarish mumkin emas.

Tovarlarni xarid qilish hajmiga quyidagi omillar ta’sir etadi:

• 
  fiziologik;
  
• 
  ijtimoiy-ro‘zg‘or;
  
• 
  ishlab chiqarish omillari (mahsulot navi, turi, sifati);
  
• 
  iqtisodiy omillar (aholi daromadining darajasi, tovar narxi, inflatsiya);
  
• 
  ob-havo sharoitlari.
  

Turli xildagi mahsulotlarga talabning shakllanishi ularga bo‘lgan ehtiyojni o‘rganish va shakllanishiga asoslanadi. Ularni boshqarish davlat tomonidan ma’lum xil zaruriy dastaklar va rag‘batlantirish usullaridan foydalanish yo‘li bilan ijtimoiy-iqtisodiy siyosatga muvofiq olib boriladi.

Talabni boshqarish mobaynida bir qator omillarni hisobga olish zarur:

• 
  tovarlar narxi va ularning o‘zgarishi mumkinligi;
  
• 
  aholi pul daromadlarining o'zgarishi, ularni ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi taqsimlanishi;
  
• 
  import tovarlarni yetkazish;
  
• 
  oziq-ovqat mahsulotlarini uy sharoitida tayyorlash, saqlash va o‘z-o‘zini ta’minlash.
  

Ehtiyoj. Tovarlar va xizmat ishlariga bo‘lgan ehtiyoj ikki guruhga ajratiladi:

1. 
   guruh: Eng zaruriy buyumlar — oziq-ovqat, uy-joy, kiyim-ke- chak kabilarga bo‘lgan ehtiyoj. Ularga bo'lgan talab biologik ehtiyojdan, ayrirn xil tovarlar bo‘yicha esa umumiy - ijtimoiy va madaniy-maishiy, yashash sharoitlarga bo‘lgan talabdan kelib chiqadi.
   
2. 
   guruh: Uncha zarur bo'lmagan buyumlar — atir-upalar, nor- kalar, norkali shubalar, yaxta va boshqalarga bo‘lgan talab.
   

Bizning ehtiyojimizni moddiy buyumlar singari xizmat ishlari ham qondiradi. Masalan, yuristlar maslahatidan foydalanish, avto- mobillami ta’mirlash, soch oldirish va boshqalar. Odatda tovarlar va xizmat ishlariga bo‘lgan ehtiyojlar o'rtasida unchalik katta farq yo‘q. Umuman olganda moddiy ne’matlarga bo‘lgan ehtiyoj amaliyotda cheksiz, ya’ni tovarlar va xizmat ishlariga bo‘lgan moddiy ehtiyojni to‘liq qondirish mumkin emas. Demak, ma’lum vaqtlarda alohida shaxslar, tashkilotlar, xo'jaliklar, butun jamiyat o‘zining ko‘pgina ehtiyojlari qondirilmay qolganini sezadi. Kishilar ehtiyoji haqiqatan cheksiz, resurslar cheklanganligi tufayli jamiyatning barcha moddiy talablarini qondirish imkoniyati yo‘q. Kishilar qiladigan ish ehti- yojlarni yanada to‘laroq qondirishga qaratilishi zarur.

2. 
   Talab hajmi va uni belgilovchi omillar