01 умичт ўқув қул

16 
Urug’ massasining
 
zichligi
– qattiq zarrachalarning hajmining urug’ 
massasining umumiy hajmiga o’zaro nisbatidir. 
Sochiluvchan mahsulotlarning zichligi va hajmiy massasi bir-biridan farq qiladi. 
Ma‘lum bir hajmda moyli urug’lar bir xil joylashmaydi. Ularning joylashishi 
urug’larning o’zaro bir-biriga nisbatan joylashishiga bog’liq. Shu sababdan ham 
moyli urug’larning hajmiy massasi bir xil emas; u urug’ning qanday sig’imga 
joylashishiga, uyumning balandligiga va urug’ning o’lchamiga bog’liq. 
Qurilmalarni hisoblash asosan xom ashyolarning hajmiy massasiga asoslaniladi, 
ba’zi hollarda zichligi ham qo’llaniladi. 
Tarkibida moyi ko’p bo’lgan kungaboqar urug’ining zichligi 680-700 kg/m
3
bo’lib, bu ko’rsatkich urug’ning namligi o’zgarganda ham o’zgarmaydi. 
Paxta chigitining zichligi uning naviga bog’liq, past navli chigitning zichligi 
yuqori navli chigitning zichligidan kichik. Bundan tashqari, namligi oshishi bilan 
paxta chigitining zichligi kamayadi. Chigitning qoldiq momiq miqdori zichlikga 
unchalik ta‘sir etmaydi. Paxta chigitining o’rtacha zichligi 1071...908 kg/m
3
, soyaniki 
1166 kg/m
3
.
Moyli urug’larning g’ovakligi
ularning saqlash davrida kechadigan barcha 
fiziologik hamda fizikaviy jarayonlarni o’tishiga ta‘sir etadi. Moyli urug’larning 
g’ovakligi deganda, urug’lar orasidagi havo bo’shlig’ining hajmi tushuniladi. 
Urug’ning g’ovakdorligi oralig’idagi hajmning urug’ massasini egallagan umumiy 
hajmga nisbati bilan belgilanadi va quyidagi tenglama bilan aniqlanadi:
100
⋅
−
=
W
V
W
S
, % (1.1) 
bu yerda: 
W
– urug’ massasi egallagan umumiy hajmi, sm
3
; 
V
– urug’ning haqiqiy egallagan hajmi, sm
3
. 
Moyli urug’larning g’ovakligi o’rtacha 0,4 ni tashkil etib turli urug’larda 
turlicha. Urug’lar g’ovakligi shakli, o’lchamlari, urug’ sirti, hamda aralashmalar 
miqdori va turi, urug’ massasi va namligiga bog’liqdir. Yirik urug’larning g’ovakligi 
mayda urug’larga nisbatan yuqori.

---

17 
Urug’ namligi oshganda g’ovakligi kamayadi. Namligi yuqori bo’lgan urug’ 
massasi zichlanadi va bir biriga yopishib qoladi. 
Ba‘zi moyli urug’larning g’ovakligi (%) va hajmiy massasini qiymati (kg/m
3
):