0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

2.3. “Avesto” — O‘zbekiston tarixi bo‘yicha eng qadimgi manba
sifatida
Qadimda o‘lkamizda yashagan aholining ma’naviy va madaniy 
qiyofasi mashhur “Avesto” mazmunida o‘z ifodasini topgan. Ma’lumki, 
bu muqaddas kitob Markaziy Osiyo xalqlari to ‘g‘risidagi dastlabki 
noyob manbadir. "Avesto" avval xalq og‘zaki ijodi shaklida tarqalgan va 
bir necha asrlar davomida og‘izdan-og‘izga o‘tib, qadimgi Turon, 
Xuroson, Eron, Ozarbayjon elatlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, olam 
haqidagi tasavvurlarini va diniy qarashlarini o'zida aks ettirgan. Bu asar 
ko‘p yillar davomida zardushtiylik-otashparastlik dinining ulamo 
qoxinlari tomonidan to‘ldirilib, takomillashtirilgan. Abu Rayxon 
Beruniyning " 0 ‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar" kitobida 
ta’kidlanishicha, “Avesto” ilk bor mil. av. VI asr boshlarida to‘liq holda 
12 ming qoramol (ho‘kiz) terisiga zarxal harflar bilan bitilgan.
Iskandar Zulqamayn (Aleksandr Makedonskiy) Sharqni zabt 
etganda “Avesto”ning nodir nushasidan o‘ziga ma’qul bo‘lgan joylarini 
tarjima qildirib olib qolgan, boshqa qismini esa yoqtirib yuborgan. Shu 
sabab, bu qomusiy asarning 5 dan 3 qismi yoqib yuborilgan. 
Keyinchalik milodiy I-IV asrlarda “Avesto”riing qolgan qismlari 
jamlanib, ayrim joylari qayta tiklanib, yangidan kitob holiga keitirilgan. 
Bizga qadar “Avesto”ning ayrim qismlarigina yetib kelgan. Bular:
“Yasna” - ibodat paytida ijro etiladigan matnlar;
“Yasht”- otashparastlarning tangrini ta’riflash madhiyalari;
“Vendidot” - zardushtiylikda zulm timsoli bo‘lgan devlarga qarshi 
qonunlar va afsonalar;
“Visparat” - ibodat yo‘sinlari va mazmuni haqida ma’lumotlardir.
“Avesto” katta hajmda boMganligi sabab, dindorlaming kundalik 
faoliyatida foydalanishi uchun kichik “Avesto” ham yaratilgan. Unga 
katta "Avesto"dan tanlab olingan duolar kiritilgan. Demak, “Avesto”da 
zardushtiylik dinining qonun-qoidalari, ibodat vaqtida ijro etiladigan 
qo‘shiqlari bitilgan.
“Avesto” ta’limotining asoschisi tarixda payg‘ambar nomi bilan 
tanilgan Zardushtra (Zardust) ismli shaxs bo‘lgan. Zardushtra-oltin 
tuyali yoki oltin tuya yetaklovchisi degan ma’noda ishlatilgan. 
Zardushtra otashparastlik g ‘oyalarini o‘z hamfikrlari bilan birgalikda 
Katta Xorazm, Baqtriya, So‘g‘diyona, Eron, Ozarbayjon qisman
16

---

Hindiston aholisi o‘rtasida targ‘ib etgan. Beruniy keltirgan rivoyatga 
ko‘ra, Baqtriya podshosi Vishtasp va maiika Xutaosa birinchilardan 
bo‘lib zardushtiylik e’tiqodihi qabul etganlar, so‘ng bu din keng 
yoyiigan.
“Avesto”da dunyo ezgulik va yovuzlikning doimiy kurashidan 
iborat, ezgulik xudosi Axuramazda (Xurmuzd) yovuzlik tangrisi 
Axriman ustidan g‘alaba qozonishi bayon etilgan. Zardushtiylik dinida 
olov muqaddaslashtirilib, u insonning baxtu-saodati ramzi sifatida 
ulugMangan. Zardushtiylik jamiyatda barcha odamlar tanasining 
rangidan, tili, urf-odatlari va yashagan joylaridan qat'i nazar, 
osoyishtalik bilan yorqin hayot kechirishga haqlidir, deb hisoblaydi. Bu 
din odamlami jur'atli, dovyurak, yetuk insonlar bo‘lishga da’vat etadi. 
Otashparastlikda zamin (yer), suv, quyosh va xavo ilohiyat darajasiga 
ko‘tariladi va ularni ifloslash og‘ir gunoh hisoblanadi,
Kitobda aytilishicha, Zardusht odamlarga murojaat qilib, yerga, 
tuproqqa sifatli urug‘lar sepinglar, pirovard natijada o‘zlaringiz har xil 
illatlardan va balolardan holi bo‘lasizlar. Bilib qo‘yinglar, ishlov 
berilmagan tashlandiq yerlarda turli kasalliklar, iflos narsalar va balo- 
qazolar paydo bo‘ladi. Demak, sizlar yerga ishlov berib, unga yaxshi 
urug‘ sepib, tuproqni e’zozlasangiz har xil balolardan qutulasiz, hayotga, 
insonga 
ishonchingiz 
kuchayadi, 
yashagan 
joyingizga, 
0 ‘zbekistoningizga mehringiz oshadi, deydi. Ko‘rib turibmizki, 
zardushtiylikda tabiatga ehtirom asosiy yo‘nalish bo‘Igan. Zardushtiylik 
diniga oid turli buyumlar, rasmlar, urf-odat asoratlari qadimgi Xorazm, 
So‘g‘d va boshqa o‘lkalarda ko‘plab topilgan.
Ko‘pchiIik tadqiqotchilarning fikricha, “Avesto” yaratilgan hudud 
Amudaryo sohili, aniqrog‘i qadimgi Xorazmdir. Bu asarda olingan 16 ta 
yirik hududiy-geografik nomlaming ko‘pchiligi 0 ‘rta Osiyoga 
taalluqlidir. Bular Xorazm, So‘g‘d, Baqtriya yurtlari, Hisor, Pomir, 
Tiyanshan tog‘lari, Kaspiy, Orol, Issiqko‘l suv xavzalari, Amudaryo va 
Sirdaryolardir.
“Avesto” jahon olimlari tan olgan nodir madaniy yodgorlik va 
noyob tarixiy manbadir. U dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilingan. 
Kitob fransuz, ingliz, rus, nemis, fors va boshqa tillarda chop etilgan. 
Asaming jahon madaniyati va dinlar tarixida tutgan o‘mi beqiyosdir. 
Shuning uchun ham 1999- yil noyabrda YUNESKO bosh konferensiyasi 
“Avesto” yaratilganiigining 2700-yilligini dunyo miqyosida keng 
nishonlashga qaror qildi, 2001- yil oktabrida Xorazm zaminida “Avesto”
17

---

va uning insoniyat taraqqiyotidagi o‘mi mavzusida xalqaro ilmiy 
konferensiya o ‘tkazildi.
Ma’lumki, qadimgi zamon moddiy va ma’naviy taraqqiyoti fanda 
antik, ya’ni, qadimgi sivilizatsiya deb ataladi Jahonning turli 
mintaqalarida vujudga keigan bunyodkorlik va taraqqiyot bora-bora 
umuminsoniy qadriyatlarga, madaniyatga, sivilizatsiyaga aylandi. 
0 ‘zbekiston esa insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o‘choqlaridan biri 
bo‘lgan. Demak, o‘lkamizda yashab o‘tgan qadimgi odamlar jahon 
ravnaqiga, uning bugungi rivojiga o‘zining munosib hissaiarini 
qo‘shganlar. Shu bois bugungi mustaqil 0 ‘zbekiston xalqlarida miiliy 
g‘urur bilan birga taraqqiyotga, sivilizatsiyaga intilish hissi kattadir.