0 ‘zbekist0n madaniyati

Tor ko'ngilli  beklar,  man-man  demay,  kenglik  qiling,
To ‘qson  ikki  bori o ‘zbek yurtidir tenglik qiling.
Jam iy at h ay o tin in g  taqdiri b u tu n lay  ruhoniylar q o iig a  o 'tg ach , y a ’n i XVII 
asr  oxiridan  b oshlab  M arkaziy  Osiyo  m adaniyatida  tushkunlik  kayfiyatlari 
kuchaydi. T a s a w u f ta ’limotiriing ildizlari jam iyat m a’naviy hayotining k o ‘pgina 
sohalariga c h u q u rro q   kirib bordi.  A yniqsa, tasaw iifning qalandarlik oqim ining 
ta ’siri  kuchaydi.  Q alandarlar tasavvuf t a ’lim otini yoyishning qudratli vositasiga 
aylandilar.  U la r  nafaqat  diniy  ta ’iim o tn i,  baiki  tarki  dunyochilikni  targ'ib 
qilishni  h a m   asosiy  vositasiga  aylanganlar.  Shuningdek,  ular  devonalik  y o ‘li 
orqali  ad o latsizlikka  qarshi  kurashganlar  ham.
U m u m an  olganda, bu davr abadiyjarayonida bir tom ondan ko‘proq botiniy 
va  zo h iriy   ish q -m u h a b b a tn i  kuylash  k o ‘zga  yaqqolroq  tashlansa,  ikkinchi 
to m o n d an ,  riy o k o r  dindorlar,  o c h k o 'z   boylar,  boylik  to ‘plashga  intiluvchi 
beklar ta n q id  ostiga olinadi,  uchinchi  to m o n d a n  esa,  inson qism ati taqdirning 
azaliy  h u k m i  ekanligi  g ‘oyasi  ilgari  suriladi.
H a m   S h ay b o n iy lar,  h a m   A shtarxoniylar  o kz  saroylari  qoshida  ko 'p lab  
san ’atk o rlam i to 'p la b ,  ularga  hom iylik qilganlar.  N atijada nafaqat sh e ’riyat va 
m e'm o rlik   s a n ’atlari,  balki  m usiqa  s a n ’ati  ham   taraqqiy  etadi.  Ikkala  sulola 
hu km ronligi  d av rid a  m o h ir  so zan d a  va  xonandalar,  sh o ir-b astak o rlard an  
M avlono K avkabiy,  M avlono  Rizo,  M avlono P irm uham m ad  Kulol, Ali  D o ‘st 
N o iy ,  A m ir  A li  A k b ar  S am arqandiy,  A m ir  M asti  K obuziy  va  b oshqalar 
xalq  orasida  m a sh h u r b o ig a n .
X V I-X V II asrlard a yashagan M avlono  Kavkabiy va Darvesh Ali C hangiylar 
m usiqashunoslikka  oid  asarlar  yaratishib,  kuy  va  qo'shiq,  ularning  turlari 
ham d a  shakllari  m asalasini  yoritib berdilar.
M asalan,  H asan   Xoja N isoriyning yozishicha,  «Va m ullo Kavkabiy m usiqa 
sohasida U baydullaxon  nom iga bir risola tasnif etib, unda ta ’lifva iyko’  haqida 
so ‘z  y u ritg an ,  hajm ,  jin sla r  bahsini  h a m   keltirib,  yettita  b o lg a n   birinchi 
tabaqa zarb id an  v a o ‘n u ch ta b o lg a n   ikkinchi  tabaqa zarbidan  hosil  b o lu v c h i 
12  m a q o m n i  6  ovozda  nazm   qilib,  m anzum aga  kulliyot  bog‘langankim . 
m usanniflar  b ir   ovozdan  bu  dilkash  am alga  tahsinlar  aytib  kelm oqdalar».
Kavkabiy m aq o m  yoMIari va m usiqaning nazariy tom onlarini yoritib bergan.
4 -§ .  M e ’morlik  va  musiqa  m adaniyati
S h ay b o n iy lar  davrida  nafaqat  h u k m d o rla r,  balki  o ‘z  davrining  ko 'zg a 
k o ‘ringan  va  k a tta   m oddiy  im koniyatga  ega  b o ig a n   shaxslari  ham   ko'plab 
m e 'm o riy   y o d g o rlik lar  qurganlar.
Bu  davrda  S am a rq an d d a  M u h a m m a d   Shayboniyxon  qurdirgan  X oniya, 
A bu  Said  n o m li  m adrasalar.  B uxoroda  shahar  devonining  ta'm irlan ish i,  M ir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A rab  (U baydullaxon  qurdirgan),  A bdullaxon,  M o d a rix o n   (A bdullaxon  o 'z  
onasiga atab qurdirgan). Govkushon,  Falxulla Qushbegi, M uham m ad Xoja Porso, 
Juybor,  K o'kaldosh,  Qulbobo  m adrasalari,  K alon,  X oja  Z ayniddin,  Baland, 
C h o r  B akr,  A b d u llax o n   m a sjid lari,  to q i  S a rra fo n ,  to q i  Z a rg a ro n ,  toqi 
U rdfurushon, toqi Tirgaron, toqi Telpakfurushon kabi beshta toqilar, Abdullaxon 
tim i,  T osh k en td a  K o 'k ald o sh   va  B aroqxon  m a d ra sa la ri,  Kaffoli  Shoshiy 
m aqbarasi, Turkistonda M uham m ad Shayboniyxon m asjidi,  Balxda Abdullaxon 
va Qulbobo Ko'kaldosh madrasalari ham da boshqa m e’m oriy yodgorliklar qurilgan.
A shtarxoniylar  davri  ham   k o ‘p!ab  m e ’m oriy  y o d g o rlik la rn in g   bunyod 
etilganligi bilan ajralib turadi.  Bu davrda Buxoroda A bdulazizxon,  Ubaydullaxon 
m adrasalari,  Boqi  M uham m ad  va  U baydullaxon  m asjidlari,  Subhonqulixon 
q u rd irg a n   k a sa lx o n a ,  m a d ra s a ,  B alx  s h a h rid a   N a z a r   M u h a m m a d   va 
Subhonqulixon  m adrasalari,  q a to r  chorbogllar,  M ozori  S harifda  H azrat  Ali 
qabridagi  gum baz  va  boshqa  b in o la r  barpo  etiladi.  A lb atta,  Ashtarxoniylar 
d av rid a  h a m   o ‘ziga  t o ‘q  k ish ila r,  am irla r,  a m a ld o r la r  h a m   o ‘zlarining 
mablagMariga ko'plab m e ’m oriy yodgorliklar qurdirganlar.  M asalan,  XVII  asrda 
Xivada Arab  M uham m adxon, X ojam berdi,  S herg'ozixon  m adrasalari qurilgan 
b o ‘lsa,  B uxoroda  Poyandibiy  o ta liq   m asjidi,  S h o d im b e k ,  N azrdevonbegi 
m adrasalari,  Bozori  G usfand  m adrasasi,  S am arqandda  A m ir  Y alangto’shbiy 
tom onidan Registon m aydonida Sherdor va Tillakori m adrasalari bunyod etilgan.
Bunday  ulug‘vor  va  hasham atli  b in o lar  h u k m d o m in g   q u d ratid an   dalolat 
berishini,  ulam ing nom larini  abadiylashtirishning eng m a q b u l  y o ‘ii  ekanligini 
anglab  yetganlar.  Shuning  uchun  h a m   Shayboniy  h u k m d o rla r b ir  tom ondan 
nafaqat  Buxoro,  balki  o ‘zlari  b osib  olgan  boshqa  sh a h a rla rd a   h a m   ko‘plab 
inadrasalar,  .nasjidlar va  x o n aq o h lar qurdirgan boMsalar,  ik kinchi  tom ondan,
o  zidan  oldin  yetti  iqlim ni  b o ‘ysundirib  o'zin in g   q u d ra tin i  nam oyish  qilgan 
A m ir Tem urga g ‘ayrlik  bilan  qaraganlar va  T em u r to m o n id a n  bunyod  etilgan 
eng hasham atli va uIug‘vorlikda boshqa m e ’moriy yodgorliklardan ustun bo ig an  
«Oqsaroy»ni  vayron  qilishga  h a ra k a t  qilganlar  «O qsaroy»ni  XVI  asrdayoq 
Shayboniylar xonadoniga  m ansub yangi h ukm dorlar nafaq at  a ’lo  sifatli g‘ishti 
u c h u n ,  balki  saroy  bunyodkorining  ulug‘vor xotirasini  u n u ttirish   uchun  ham  
buzib  tashladilar,1
Xulosa qilib aytganda,  tem uriylar davridan keyingi m ad an iy  hayotda adabiy- 
badiiy jarayon  sezilarli  darajada  rivojlanishda  davom   etd i.  L ekin  hayotning 
b a rc h a   so h ala rin i  q a m rab   o lg an   m u tan o sib lik   ish lab   c h iq a ris h   kuchlari 
ta ra q q iy o tig a ,  ayniqsa,  a n iq   f a n la r   taraq q iy o tig a  sa lb iy   t a ’sir  k o 'rsatd i. 
Shuningdek,  diniy  m utaassiblik  ishlab  chiqarish  kuchlari  taraqqiyotiga  ham 
salbiy ta  sir ko‘rsatgan. N atijada m o d d iy  va m a'naviy bo y lik lar ishlab chiqarish
1 P ugachenkova G .A .  T em u rn in g  m e ’m o riy   m erosi.  -   T.:  1996,  13-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oidingi d av rla r —  ilk  U yg‘onish va tem uriyiar davriga nisbatan b irm u n ch a sust 
rivojlangan.  A h o lin in g   ilm -fanga  b o ig a n   qizikishi  h am ,  ilm iy  tafak k u r 
taraqqiyoti  h a m   b ir  qadar  susaya  borgan.
Bu  davr  m adaniyatining  xaraklerli  xususiyati  o ’zligini  anglashga  b o ‘lgan 
intilishning kuchaya borganligi bilan xarakterlanadi.  Natijada tarix fani taraqqiy 
etdi,  h u k m d o rla rn in g   nom larini  abadiylashtirishga  b o ‘lgan  intilishlari  esa 
m e ’m orchilikning rivojiga olib keldi.
5 -§ .  M a rk a z iy   Osiyo  hududidagi  uch  xonlik  va  m adaniy  hayot
X V II asrn in g  b irin c h i yarm iga  kelib  M arkaziy Osiyo  hududida u c h ta  yangi 
davlat:  B uxoro am irligi,  Q o 'q o n  va Xiva xonliklari vujudga keldi.  0 ‘rta asrlarda 
butun  d u n y o   m ad an iy ati  va  m a ’naviy  hayotiga  o 'zin in g   m uhrini  bosa  olgan 
hududlarda  iqtisodiy,  siyosiy va m ad an iy  hayot butunlay izdan chiqa boshladi. 
Bu  u c h a la   d a v la td a   h a m   b e q a ro rlik ,  o ‘za ro   yakdillikka  ra h n a   so lindi. 
Jah o latp arastlik   kuchaydi.  Fan va  m adaniyatga bo'lgan e ’tibor susayib,  o ‘zaro 
iqtisodiy,  m a d a n iy  va  savdo-sotiq  aloqalari  izdan  chiqa boshladi.
XV III asr m adaniyatining asosiy xususiyati — m a ’naviy hayotida o ‘ta tushkun 
kayfiyatning h u k m ro n lik  qilishidir.  Bu davrda tabiiy fanJar rivoji u ch u n  barcha 
y o lla r b erkitib q o ‘yilgan,  hukm dorlar ruhiyatiga zid keladigan barcha g'oyalar 
va  qarashlarga  keskin  zarba  berilgan.  M intaqa  m adaniy  hayotida  m uhim   rol 
o ‘ynagan buy u k  karvon y o llarin in g  aham iyati ham  ancha susaygan edi.  D in  va 
davlatning k u ch i b ir joyga birlashtirildi.  Shu boisdan endigina shakllanayotgan 
dem okratik fik rlar a n a  shu qudratli  kuch oldida ojizlik qilib qoldi. Jam iyatning 
yakka  m afkuraviy hukm roni  hisobiangan  din jam iyatning m oddiy va m a ’naviy 
taraqqiyotiga,  u ch ala xonlikda istiqom at qiluvchi xalqning yakdilligiga to'sqinlik 
qildi.
Bu  d av r  m adaniyatining  asosiy  tom o n larid an   yana  biri  —  xalq  og‘zaki 
ijodi va xalq to m o s h a  sa n ’atining rivojlanganligidir.  Bu davrda xalq baxshilari, 
sozanda va xonandalari, qiziqchilari va masxarabozlari xalq tom onidan yaratilgan 
ko‘plab  h ik o y atlar,  rivoyatlar,  d o sto n lar,  m asallar  va  m atallarning  haqiqiy 
targ‘ibotchilariga aylandilar.
Bu d av rd a  «Y usuf va Zulayho»,  «T ohir va  Zuhra»,  «Bo'z o ‘g‘Ion*>,  «Yusuf 
va A hm ad»  kabi  d o sto n lar vujudga kelgan bo'lsa,  «Alpomish» va  « G o 'ro ‘g ‘li» 
dostonlarining k o ‘plab variantlari yaratila boshlandi.  Qiziqchi va m asxarabozlar 
ham da  q o ‘g ‘irch o q b o zla r  esa  xalqning  n ochor  ahvolini  tasvirlovchi  sahna 
ko‘rinishlarini,  h ukm dorlar,  boylar va  ularning gum ashtalari  m unofiqliklarini 
fosh  etuvchi  kichik-kichik  asarlarni  nam oyish  qildilar.
U m u m a n   olg an d a,  xalq  og‘zaki  ijodi  va  tom osha  san’ati  targ'ibotchilari 
hisobiangan  baxshilar va  san’atk o rla r  o ‘zlarining  ijodlari  ham da  tom oshaJari 
bilan  u c h a la   xonlikda  istiqom at  qiluvchi.  yagona  diniy  e ’tiqodga,  turm ush
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tarzi  va  m a'naviyat  qadriyatlariga  ega  b o ig a n   ela tla rn in g   boshini  bir joyga 
qovushtirishga va milliy o'zligini anglatishga xizm at qildilar.
X V III 
asr  va  XIX  asrning  b irin ch i  yarm ida  ad ab iy  ja ra y o n   quyidagi  uch 
yo‘nalishda  mavjud  b o lg a n lig in i  k o krish  m um kin.  B irin ch i  yo'nalish  saroy 
adabiyoti  doirasidagi,  ikkinchi  y o 'n alish   unga q a ra m a -q a rsh i y o ‘nalishdagi va 
uchinchi yo'nalish — bu azaliy an'analarga sodiq qolgan va  uning rivojlanishiga 
ulkan  hissa  q o ‘shgan  ijodkorlam ing  faoliyati  shaklidagi  adabiy jarayondir.
B irinchi  y o lialish d a  ijod  qilgan  shoirlar  asosan  h u k m d o r  va  yirik  m ulk 
egaiarining  m adhi  bilan  shug'ullanganlar.  Ikkinchi  y o 'n alish d a  ijod  qilgan 
shoirlar esa  o ‘z  asarlarida  k o 'p ro q   xalqni  talash  evaziga  boylik  orttirayotgan, 
elga zulm  o ‘tkazayotgan  am aldor va boylarni  tan q id   ostiga olganlar.  Xalqning 
ularga b o ig a n  noroziliklari ham d a g’azabini tasvirlaganlar.  M asalan, bu davrda 
ijod  etgan  M uham m ad  S harif G ulxaniy,  M axm ur,  G ‘oziy  kabilam ing asarían 
x a lq n in g   n o c h o r   a h v o li,  b o y -b a d a v la t  k is h ila r ,  a m a ld o r la r ,  riy o k o r 
m honiylarning  qilm ishlarini  tasvirlab  beradi.
U chinchi  yo'nalish  —  azaliy  an 'a n a la m i  d av o m   ettirg an   ijodkorlar  o ‘z 
asarían orqali o'tg an  asrlar davom ida shakllanib va  rivojlanib kelayotgan poetik 
ijodning hali n o m a'lu m  b o ig a n  qinalariga q o l  urib,  o 'z la rin in g  lirik g'azallari 
b ilan inson  ruhiy kechinm alarining  sahifalarini  o c h ib   beradilar.  Bu  an 'an ag a 
sodiq  qolgan  shoirlar  h a r  uchala  xorilik  h u d u d id a  o ‘ziga  xos  ijodiy-badiiy 
jarayonni vujudga keltira olganlar.  Bu davrda Q o‘qo n  xonligida Amiriy taxallusi 
bilan g ‘azallar bitgan  Q o ‘q o n  xoni  U m arxon,  u n in g   rafiqasi,  N odira taxallusi 
bilan  ijod  qilgan  M ohlaroyim ,  shuningdek,  o ‘z  d av rin in g   m ash h u r  shoirlari 
san alg an   Uvaysiy,  M a h z u n a ,  M ax m u r,  M u sh ta riy ,  F azliy   N am an g o n iy  
kabilar  ijod  etganlar.
Buxoro amirligi hududida esa «M alik ush-shuaro» n o m in i oigan  Mushfiqiy, 
Shahrisabzda ijod qilgan Xiromiy o ‘z davrining yirik iste ’d o d  egalari b o lganlar.
Xiva xonligida  M unis X orazm iy va Ogahiylar m a sh h u rlik d a tengsiz shoirlar 
edi.  M unis  nafaqat  o 'z in in g   lirik  g'azallari  b ila n   d o v ru g ‘  taratg an ,  balki 
hokim iyat  uchun  kurashib,  xalq  boshiga  og‘ir  k u n la n ii  solayotgan,  k o 'p lab  
kulfatlam ing sababchilari b o ig a n  hukm d o rlar va b o y la rn i tan q id  ostiga oigan. 
Ogahiy  she'riyati  esa  o ‘zining xalqchilligi,  fikrlar  nafisligi  va  hayotiyligi  bilan 
ajralib  turadi.
Bundan  tashqari,  O gahiy  tarixchi  olim   sifatida  h a m   m a sh h u r  b o ig a n .  U
X IX   asrda  Xiva  xonligi  va  uning  atrofidagi  davlatlar  tarix in i  yoritib  beruvchi 
«Zubdat  ut-tavorix»,  «Riyoz  ud-davla»,  «Jomiy  u l-v o q e o ti  Sultoniy»  nom li 
a sa rla r  yozgan.  S h u n in g d e k ,  O g ah iy   k o 'p la b   ta rix iy   a s a rla r,  m a sa la n , 
M u h a m m a d   M a h d ix o n n in g   « N o d irn o m a » ,  S h a ra fid d in   A li  Y azdiyning 
«Zafam om a»,  M uham m ad  M un-Y usuf M unshiyning «Tazkirai  M uqimxoniy», 
N iz o m id d in   A hm ad  X iraviyning  «T abaqoti  A k b a rsh o h iy » ,  R izo q u lix o n  
H idoyatning «Ravzat us-safoi Nosiriy» kabi asarlarini.  N iz o m iy  G anjaviyning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Haft paykar»,  S a ’d iy   Sheroziyning  «G uliston»,  Xusrav  D ehlaviyning «H asht 
bihisht»,  A b d u ra h m o n   Jom iyning  «Y usuf va  Z ulayho»,  «Solom on  va  Ibsol», 
«Bahoriston»,  B ad rid d in   H iloliyning  «S hohu  gado»,  Vosifiyning  «Badoye’ 
u l-v a q o y e ’»  a s a rla rin i  ham d a  falsafiy -ax lo q iy   m avzudagi  K aykovusning 
«Qobusnom a»,  H usayn Voiz Koshifiyning «Axloqi  Muhsiniy» asarlarini o'zbek 
tiliga tarjima qildi.
Xulosa qilib aytganda, uchta xonlikning vujudga kelishi, eng aw alo,  hududiy 
va  milliy  p arch ala n ish n in g   yaqqol  nam unasi  b o ‘lgan.  0 ‘z  navbatida,  milliy 
parchalanish  m illiy yakdillikni yem irib,  m ahalliychilikning avj  olishiga zam in 
hozirlab  berdi.  M illiy   parchalanish  X ÏX   asm ing  ikkinchi  yarm idan  boshlab 
milliy va  m a ’naviy,  iqtisodiy va  siyosiy  tan azzu ln i  kuchaytirdi,  davlatlarning 
iqtisodiy va  h a rb iy   qu d ratin i  yem irib  tashladi.  M illiy  parokandalik  M arkaziy 
Osiyo xalqlarini  R ossiya imperiyasiga iqtisodiy, siyosiy va m a’naviy qaram likka 
olib keldi.
V II  B O B .  M U ST A M L A K A C H IL IK   DAVRI  MADANIYATI
l - § .  R ossiya  im periyasi  istilosi  va  uning  milliy  m adaniyatga  t a ’siri
M o v aro u n n ah rn in g   uch  xonlikka  b o lin ib   ketishi  uning  nafaqat  siyosiy- 
iqtisodiy  va  m a ’n av iy-m adaniy jih a td a n   tanazzulga  yuz  tutishiga  olib  keldi, 
balki  m am lak atn i  bo sh q arib   boradigan  davlatchilik  asoslarining  zaiflashib 
ketishiga,  b ir m illat va diniy e ’tiqodga ega bo‘lgan m intaqada m ahaliychilikning 
kuchayib ketishiga h a m  sabab b o ‘ldi.
XIX 
asrning 50-yillariga kelib Turkiston h ar tom onlam a inqirozga uchragan 
hud u d   edi.  Bu  in q iro z   boshqa  m am lak atlar bosqinchiligi  ta ’siri  o stid a  em as 
(qadim gi y u n o n -rim   m adaniyatining inqiroziga uchragani singan), balki asta- 
sekinlik  b ilan  o ‘za ro   féodal  u ru sh lar  orqali  pishib  yetildi.  In q iro z  o ‘lkani 
Rossiya  im p eriy asi  to m o n id a n   istilo  qilinishini  tezlashtirdi  va  im koniyat 
yaratdi.
Aslida Rossiya im periyasining Turkiston boyliklariga b o lg a n  qiziqishi Pyotr
I  davridan  b o sh lan g a n  b o 'lib ,  bosqinga  tayyorgarlik b ir yarim  asr davom  etdi. 
Rossiya q o ‘shinlari dastlab,  1853-yiIda Q o‘qon xonligiga qarashli yerlarga bostirib 
kelishdi.  1967-yilga  kelib  xonlik  b atam o m   b o ‘ysundirildi.  1968-yilda  Buxoro 
amirligi  Rossiya  im periyasining yarim   m ustam lakasiga,  Xiva xonligi esa  1873- 
yilda im periyaning vassaliga aylantirildi.
R uslarning  0 ‘rta   O siyoni  bosib  olishi,  b ir  to m o n d an ,  m ahalliy  xalqning 
m a ’n a v iy -m a d a n iy   h a y o t  tarziga  salbiy  ta ’sir  k o ‘rsatgan  b o ‘lsa,  ikkinchi 
to m o n d an , o ‘sh a d a v r 0 ‘rta Osiyo xalqlari u ch u n  birm uncha ilg‘o rr o q b o ‘lgan 
rus fani va tex n ik asin in g  kirib kelishi,  m a ’rifiy-m adaniy hayotning b irm u n ch a 
siljishiga olib keldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Salbiy ta'siri shundan iborat b o 'lg an k i,  rus bosqinchilari, b irin c h i navbatda, 
m ahalliy  xalqning  an'anaviy  m ad a n iy ati  d u rdonalarini  to p ta d ila r,  ikkinchi 
to m o n d an   esa  m ahalliy  xalq  ustalari  to m o n id an   yaratilgan  k o ‘plab  noyob 
sa n 'a t  asarlari,  qim m atbaho  bo y lik lar  rossiyaliklar  x o n ad o n i,  m uzeylari  va 
xazinaxonalarni  bezadi  va  boyitdi.  0 ‘rta  Osiyolik  m utafakkirlar  to m o n id a n  
yaratilgan  fanning  turli  sohalarga  o id   k o 'p lab   eng  noyob  a sa rla r  talo n -taro j 
qilindi va gulxanlarda yoqildi.  M asalan,  birgina general K aufm an boshchiligida 
rus  istilochilari  Xivani  qo'lga  kiritgach,  Xiva  xoni  M u h am m ad   R ah im x o n   !I 
(F eru z)n in g   noyob  asarlarga boy  k utubxonasini  taladilar.
B osqinchilar yerli xalqning asrlar davom ida yaratilgan m o d d iy  va m a ’naviy 
boyliklarini talon-toroj qildilar.  Barcha xonliklam ing xazinalari va kutubxonalari 
ayovsiz  ravishda  talandi.  N o d ir  q o iy o z m a   asarlar,  tarix im iz  u c h u n   katta 
aham iyatga ega b o llgan ilm iy-m adaniy m an b alar chet m a m lak atlar h am d a rus 
imperiyasi m arkaziga jo ‘natildi.
Shu boisdan  ular Turkistonda o ‘z m avqelarini m ustahkam lash  va  im periya 
m anfaatlarini  am alga  oshirish  m aq sad id a  o'lk an in g   strategik  ah am iyatga  ega 
b o ‘lgan  hududlariga,  ya’ni  sanoatni,  ayniqsa,  paxta  xom ashyosi  va  u n i  qayta 
ishlash  san o atin i  rivojlantirish  m u m k in   b o ‘lgan  hududlarga  ru slarn i k o ‘chirib 
kelish  siy o satin i  am alga  o sh irish g a   k irish d ila r.  B u n d a n   a so siy   m a q sa d , 
biritichidan,  yerli aholining Rossiya im periyasiga b o lg a n  m u n o sab atin i doim iy 
nazorat  ostiga  olish,  ikkinchidan,  yerli  aholi  noroziligini  b o stirish d a   eng 
ishonchli  qurolli  guruhlarga  ega  b o ‘lish,  ko 'ch irib   k elinganlarning  m ahalliy 
x alqlar  b ila n   yaqinlashuvi  orq ali  h o k im iy a t  tizim in in g   m u sta h k a m lig ig a  
erishishdan  iborat  edi.
K o'chirish siyosatining am alga  oshuvi  natijasida  R ossiyadan  nafaqat  yerga 
m uhtoj b o lg a n  dehqonlar, balki  R ossiya  u c h u n ,  «ortiqcha odam »ga aylangan 
turli xil jin o y atch ilar,  ortiqcha n o n x o ‘r-ishyoqm aslar,  d angasalar k o 'c h ib  kela 
boshladilar.  N atijada  17 yil m obaynida,  y a’ni  1875-1892- yillarda T urkistonda 
44 ta  rus  qishlog‘i  paydo bo'ldi.
A lbatta,  Turkistonga  ko'chib  kelgan  Rossiyaning  «chiqindilari»  yerli  xalq 
hayotiga  unga yot b o ‘lgan turli xil z ararli odatlarni, ta rtib -q o id a la rn i, xususan, 
o 'g 'rilik ,  spirtli  ichim liklar  ichish,  m aishatbozlik  qilish  kabi  Y evropaga  xos 
buzuqchilik va boshqa illatlanii olib kira boshladilar.
Rossiya  im periyasi  am aldorlari  m ah a lliy   ah o lin in g   o n g i,  ta fa k k u ri  va 
d u n y o q a r a s h in in g ,  m illiy   m a ’n a v iy   q a d r iy a tla r ig a   a y l a n g a n   is lo m  
ax lo q sh u n o slig i  va  q o n u n sh u n o slig i  —  sh a ria t  q o n u n -q o id a la rig a   q a t’iy 
b o ‘ysunganligini anglab yetdilarva a n a  shu a n 'a n ag a aylangan tiz im n i yem irib 
tashlashga barcha kuch va im koniyatlarini ishga soldilar.
T u rkiston  general-gubernatorligi  tash k il  etilgach,  o ‘lkani  b oshqarishga 
alohida e ’tib o r berildi.  Bu m aqsadni am alga oshirish u chun  1886-yil  L2-iyunda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

p o d sh o   A leksandr  III  «T urkiston  o ‘lkasini boshqarish  to ‘g ‘risidagi  N izom »ni 
tasdiqlaydi.
M a z k u r  N izo m d a  nafaqat  T u rk isto n   o ‘lkasini  b oshqarish  tizim i,  balki 
yer,  soliq,  sh ariat (sud)  ishlari,  t a ’lim   tizim i va uni  m oddiy jih a td a n  ta ’m inlab 
tu ru v c h i  v a q f m asalalari  va  b o sh q a lar  ham  qam rab  olingan  edi.
N iz o m d a   ko‘rsati!gan  m asalalam ing  bajarilishini  nazorat  qiluvchi  maxsus 
komissiya ishini «musulmonchilik um um iy dushmanimiz» deb e ’lon qilgan general- 
g u b em atom ing o ‘zi boshqarib borgan.  Nizom dan  kelib  chiqqan  holda  mahalliy 
xalqning  ibodat  m arkazlari,  u lar  ta 'lim   oladigan  maktablar,  qiroatxonalar  va 
m adrasalar faoliyati  ham da ulam i  m oddiy mablag‘  bilan ta ’m inlab turuvchi vaqf 
mulklari  to ‘g ‘risida turli xil qarorlar va  farmoyishlar qabul qilingan.
M a z k u r q aro rlar va  farm oyishlarda,  eng  aw alo,  islom  ta ’lim oti,  axloqi  va 
h u q uqiy asoslarini o ‘rgatuvchi t a ’lim  tizim ining faoliyatini nazorat ostiga olish, 
u la rn in g   m o d d iy   m ablag1  b ilan  t a ’m inlanishini  qisqartirib  borish,  islom ni 
targ‘ib  qilu v ch i  tizim lar  —  m asjidlar,  m ozorlar  va  ziyoratgohlar  faoliyatini 
n a z o ra t  ostiga  olish,  T urkistonga  yashirin  yo‘l  bilan  kiritilayotgan  islomni 
targ‘ib  qiluvchi arab  va  fors tillaridagi  adabiyotlam i  taqiqlash,  islom  ta ’lim oti 
va  m illiy  m a ’naviy qadriyatiam i  ta rg ‘ib  qiluvchi  diniy  m ah kam alar va  ularda 
ishlayotgan xizm atchilarning faoliyatini nazorat ostiga olish va boshqa masalalar 
nazarda tutilgan edi.
M ustam lakachilik siyosatining asosida yerli aholining milliy o ‘zligini anglash 
tu y g ‘u sin i  s o ‘n d irish   vazifasi  y o ta rd i.  Buning  u c h u n   o ‘lkada  buyuk  rus 
sh o v in izm in i  shakllantirish,  ru slar  m anfaatiga  mos  keluvchi  g 'o y alam i  yerli 
xalq  tafakkuriga  singdirish  m asalasi  asosiym aqsad  qilib  q o ‘yildi.
Is tilo c h ila r   islom   d in in in g   m a h a lliy   ah oliga  k o ‘rsatay o tg an   t a ’sirini 
kam aytirish m aqsadida boshqaruv tizim iga zarba berdi.  Bu m aqsadda general- 
g u b e rn a to r  fo n   K au fm an   to m o n id a n   shariat  su d in i  b o sh q a rib   boruvchi 
Q o zikalon  (B osh  qozi)  va  ja m iy a t  m a ’naviy  hayotida  m uhim   rol  o ‘ynagan 
Shayx  u l-islo m   (O liy  ruhoniy)  lavozim lari  bekor  qilindi.
M ustam lakachilar tom onidan am alga oshirila boshlagan barcha tadbirlar faqat 
Rossiya  im periyasi  m anfaatiga  m os  kelar  edi.  Turli  xil  nizom lar,  qarorlar  va 
farm o y ish la r  yerli  xalqning  m a n fa a tin i  suiiste’mol  qilishga  qaratilgan  edi. 
R u sla sh tirish   siyosati  n a fa q a t  T u rk isto n n in g   eng  se ru n u m   yerlarida  rus 
qishloqlarini  tashkil  etish  orqali,  balki  t a ’lim  tiziniidagi  cheklovlar  orqali  ham 
amalga oshirila boshlangan. Birgina  1898- yili qabu! qilingan «Turkiston o ‘lkasidagi 
o “quv m uassasalari,  vaqf m ahkam alari va diniy ishlarni vaqtincha nazorat qilish 
haqidagi  nizom »da: a) diniy ishlarni boshqarish to lg‘nsida; b) m usulm onlam ing 
o ‘quv  m uassasalarini  boshqarish  t o ‘g ‘risida;  d)  vaqf m ahkam alari  va  ularning 
darom adlarini  nazorat  qilish  to ‘g ‘risidagi  bandlar  ko‘rsatib  o ‘tiladi.
M a z k u r  nizom ning  b irinchi  b a n d id a   toat-ibodat  faqat  masjid,  m ozor  va 
ziyoratgohlarda am alga oshirilishi mumkinJigini. ya'ni m asjidlar qurilishi uchun
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ruxsat olish zarurligi,  diniy muassasa x o d im larin in g  o ‘z boshliqlari  to m o n id a n  
tasdiqlanishi,  diniy  m ahkam alam ing  faoliyati  d o im o   nazorat  ostida  boMishi; 
ikkinchi  bandida  m usulm onlarning  o ‘quv  m uassasalari  (m aktab,  korx o n a  va 
m adrasalar),  m s-tuzem   maktablari ham da m ad rasalard ajo riy  etilgan rus sinflari 
ustidan  nazorat  o ‘rnatilishi;  m aktab  va  m ad ra sa lard a  ishlaydigan  m utavalli, 
m udarris  va  boshqa  xizm atchilam ing  uyezd  va  viloyat  boshliqlari  to m o n id a n  
ta'm inlanishi;  u ch in ch i  bandida esa vaqf m ulklarini  nazorat qilish,  y a'n i  v a q f 
mulkini  tashkil  etish  u ch u n   g en eral-g u b em ato rn in g   m axsus  ruxsati  b o ‘lishi, 
vaqf  mulki  hisoblangan  yerlarni  sotish  taqiqlanishi  kabi  m asaialar  q a m ra b  
olingan  edi.
M azkur nizom dan kelib chiqqan holda ta 'lim  tizim i va islom taig'iboti b ilan  
shug'ullanuvchi  tizim larning  faoliyatini  m oddiy  jih atd an   tang  ahvolga  solib 
qo'yish  m aqsadida  1887-  yilning  1-  iyuligacha  b arch a  vaqf hujjatlarini  viloyat 
boshqarmalariga topshirish talab etildi va belgilangan m uddat ichida deyarli h am m a 
vaqfnom alar aholidan yig'ishtirib  olindi.  Bu  b ilan  podsho  hukum ati  islom  d ini 
vakillarini  o ‘z  qo'lidagi  huquqiy  dalildan  ham   m ah ru m   etd i.1
M illiy-m a’naviy qiyofani shakliantirish,  iy m o n -e ’tiqod tarbiyasi m arkazlari 
hisoblangan  m aktablar,  m adrasalar,  m asjidlarga qarshi  zim dan  ish  olib  b o rib , 
“ pravoslav”  va  boshqa  noislom iy  diniy  m uassasalar  faoliyatining  d o irasin i 
kengaytirishga harakat qildilar.
Jam iyat m a ’naviy hayotini boshqarib turgan  ru h o n iy lar,  shuningdek,  ziyoli 
kishilarni  yetkazib  berish  m arkazlari  h isoblangan  m adrasalar  faoliyatining 
m oddiy m anbasi hisoblangan vaqf mulklariga b o lg a n  m unosabat tubdan o ‘zgara 
boshladi. Jam iyat va davlat hayoti ehtiyojlari  «endilikda  m adrasalarda o lin g an  
bilimlarni ju d a kam darajada talab qilm oqda.  Saylab q o ‘yiladigan idoralar h am , 
sh u n in g d ek ,  rus  m a ’m u riy a tin i  ta y in la sh   h a m   m a z k u r  m u a ssa sa la rd a n  
chiqqanlaiga (m adrasa bitiruvchilariga  -   m ualliflar)  m uhtoj  em as...  M ah alliy  
qonunshunoslarning m a ’lum ot olishi yer tuzilislii islohotining amalga oshiriüshi 
bilan  o ‘z  um rini  o ‘tab  b o ld i;  shariat  va  u n in g   vakillari,  ular bilan  birgalikda 
esa  m ahalliy  m aktab  ham   hoziigi  vaqtda  yangi  tartibga  dushm an  kuchlari 
tayyorlashdan  iborat  kuchli  m avqedan  uzil-kesil  m ah ru m   b o lad i» ,  -   degan 
edi  K .P.K aufm an.
XIX 
asr  oxirida  «Aholining  m a ’n av iy -d in iy   h a yotini  z o ‘r  diqqat  b ilan  
kuzatib  borishni  jo riy   etish»  dasturi  ishlab  c h iq ild i.  D asturdan  k o 'zlan g an  
asosiy m aqsad islom  din in i zaillashtirish va u n g a b arh am   berishdan  iborat edi. 
M a z k u r  d a s t u r n i n g   u c h i n c h i   b a n d id a   m a h a l l i y   k is h ila r n i  q o z i l a r  
tayyorlanadigan  m adrasalarda  rus  tilini  o 'q itis h n i jo riy   etish  to ‘g “risida  ta k lif 
kiritishga undash; b u  h o l m azkur o 'q u v  yurtlari  eshiklarini  rus o ‘qituvchilariga 
ochib  berish  barobarida  m usulm on  olim lari,  m u taassib lar  va  islom ning  h a r
1 Boltaboyev  S.  M u stam lak a  T urkistonda  islom   d in in in g  ahvoli.  — T.:  1994,  14-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qanday arkonlari oqib keladigan madrasalarda nim alar qilinayotganligini doimiy 
va  Ishonchii  ravishda  k u z atib   borishga  im kon yaratadi,  —  deb ta'kidlanadi.
M ustam lakachilam ing  T u rkiston  o'lkasida  olib  borgan  bunday  siyosati, 
albatta,  yerli xalq o ‘riasid a norozilik kayfiyatini vujudga keltirishi tabiiy edi.  Bu 
xususda rus arxeologi va sharqshunos olimi N.  I. Veselovskiy shunday deb yozgan 
edi:  «Biz  Turkistonga  m a d a n iy a t  olib  keldik,  deb  o ‘ylaym iz.  Bo'ysundirilgan 
osiyoliklarga  tinchlik  va  osoyishtalik  berdik,  deb  o ‘zim izni  ovutam iz.  A m m o 
bularda ham  yuksak b ir oliy tu y g 'u  borki,  bu m iilat  va  uning milliy iftixoridir. 
M u s u lm o n la r   a h v o l i n i   t u s h u n is h im iz   k e ra k .  S iy o s iy   o ‘lim   (m illiy  
davlatchilikning  y o 'q o lish i)  o g 'ir,  m illiy  o‘lim  esa  u n d an   ham   og‘irroqdir. 
Bizning hukm ronligim izda esa ula r shunday holga tushdilar.  Bas shunday ekan, 
hukmronligimizga qarshi g‘alayonlar ro‘y bersa, ajablanishga o 'rin  yo‘q.  Shunday 
m illiy  m an faatlar  b o rk i,  u la r  xalq  o c h   yoki  t o ‘q ligidan  q a t’yi  nazar,  bir 
kunm as  bir  kun  o kzini  n a m o y o n   etajak».
M ustam lakachilar  o ‘lkani  ruslashtirish  siyosatini  tezkorlik  bilan  am alga 
oshirishga  kirisha  boshladilar.  Bu  m aqsadni  amalga  oshiruvchi  dasturlar  qabul 
qiiindi.  Ularda  yerli  aholiga  rus  tilini  o ‘rgatishni  masjid  va  m adrasalarda joriy 
qilishdan boshlab, xalqning m a ’naviy-ruhiyatiga kuchli ta 's ir k o ‘rsatuvchi islom 
muassasalari ishini naz o rat ostiga olish, madrasalar faoliyatiga aralashish, barcha 
m aktablam i  m a'm u riy at  ixtiyoriga  o ‘tkazish,  xalqning  siyosiy  dunyoqarashini 
shakllantiruvchi  m uassasalam i  yopib  qo'yish  kabi  vazifalar belgilab  berildi.
Turkiston o ‘lkasida  Rossiya imperiyasi uchun zarur b o ‘!gan paxta xomashyosi 
yetkazib berish va uni qayta ishlashga ham  oddiy fuqarolam i jalb qilish ehtiyoji 
vujudga kela boradi.  B unga, b irin ch id an ,  m ahalliy y er egalari va boy-badavlat 
k ish ila m i  jalb   q ilm a s d a n   tu rib   paxta  y etish tirilad ig an   yer  m ay d o n larin i 
kengaytirish  va  paxta  sa n o a tin i  rivojlantirish  m u m k in   em as  edi.  Ikkinchi 
to m o n d a n   esa.  paxta  zavodlarida  ishlash  u chun  m ahalliy  kadrlar  kuchidan 
foydalanish  z a ru r  edi.  S h u   boisd an   ham   en d ig in a  shakllanib  kelayotgan 
kapitalistik m unosabatlar rivojiga ham da o ‘lkani ruslashtirishga ko‘mak beruvchi 
ru s-tu zem   m aktablari  ta sh k il  etila  boslilandi.  X IX   asrning  oxirlariga  kelib  bu 
usuldagi  m aktablar o ‘lk an in g  yirik shaharlari (S am arqand,  T oshkent,  Q o 'q o n , 
A ndijon,  M arg‘ilon,  X iva)da faoliyat  k o ‘rsata boshladi.
1875-  yili T u rk isto n d a  xalq m aoriil haqida q o n u n  qabul qiiindi  va general- 
g u b e rn ato rg a   b o ‘y s u n u v c h i  h u d u d la rd a   rus  o ‘g ‘il  va  qiz  bolalari  u c h u n  
gimnaziyalar, yerli xalq bolalari uchun esa rus-tuzem  maktablari tashkil qilingan. 
Ayni  paytda  m ahalliy  xalq  bolalari  u chun  m illiy  m a ’rifatparvarlarim iz  yangi 
usul  m aktablari  ochishga  kirishdilar.  Bu  m aktablam ing  ochilishida  endigina 
sh a k lla n ib   k e la y o tg a n   m a h a lliy   b u rju a   v a k illa ri  va  ja m iy a tn in g   ilg ‘o r 
m a ’rifatparvar  kishilarining  roli  benihoya  katta  b o 'lg an .  C hunki  shakllanib 
kelayotgan  m ahalliy  b u rju a   vakillari  mahalliy  yoshlam ing  zam onaviy  fan  va 
texnika,  savdo-tijorat  ishlari  b ilan  shug‘ulanishlaridan  m an faatd o r edilar.  Bu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m aktablar o ‘z oldiga yosh avlodga zam onaviy bilim lar berish vazifasini q o ‘yadi. 
M ashg‘ulotlar  sinf xonasida  o ‘tkazilib,  ko'igazm ali  q u ro lla rd a n   foydafanish, 
p artada  o'tirish ,  m ashg'ulotlar  o ‘rtasida  tanaffus  qilish  jo riy   etilgan.  0 ‘quv 
dasturlarining yarmi dinga oid va yarm i ilmiy bilim larga ajratilgan.  Bu usuldagi 
m ak ta b la rn in g   m illiy  ru h   b ila n   su g 'o rilg an lig i  va  m illiy   m ad an iy atn in g  
rivojlanishiga  ta ’sir  ko'rsatishini  sezib  qolgan  rus  a m a td o rla ri  u lam i  yopib 
qo'yish  payiga  tushib  qoladilar.
M adrasalarni  bitirib  chiquvchi  ruhoniylam ing  t a ’sirini  susaytirish  uchun 
esa  m ahalliy  yoshlarning  Buxoro  va  Sam arqanddagi  tajribaga  ega  b o ‘lgan 
m adrasalarga borib o'qishini cheklay boshlaydi.
2 -§ .  Turkiston 
0
‘lkasida  t a ’lim  tizimi  va  uning  o ‘ziga  xos jih a tlari
R ossiya  im periyasi  a m a ld o rla rin in g   fik rich a,  T u r k is to n   o ‘lkasi  yirik 
m usulm onchiiik  m arkazlaridan  biri  b o klib,  ahoüning ru sla r bilan  yaqinlashuvi 
va  ularning  m anfaatiga  xizm at  qilishi  islom  dinining  t a ’sir  doirasi  qisqargan 
taqdirdagina amaiga oshuvi m u m k in  edi.  Bu m aqsadni am alg a oshirish uchun, 
eng aw a lo , o ‘sib kelayotgan yosh avlodga,  uning ruhiyatiga va dunyoqarashiga 
t a ’s ir  o 'tk a z is h ,  y a ’ni  m u s u lm o n   m a k ta b la rid a g i  t a ’lim - ta r b iy a n i  rus 
m aktabîaridagidek  u m u m ta ’lim  b ilan  alm ashtirish,  ru slar  to m o n id a n   tashkil 
etilgan  m aktablam i  bitirgan  m ahalliy  yoshlam i  xizm atga  to rtish   zaru r  deb 
topiladi.  Shu maqsadda rus am aldorlari dastlab rus-tuzem  m aktablarini ochishga 
kirishadilar.  1884-yilda  T o sh k en td a  birinchi  sh u n d ay   m a k ta b   ochildi.  Bu 
m aktablardagi o ‘quv jarayoni ikki  qism dan  iborat b o ‘lgan.  T ushgacha b o ‘lgan 
m ashg‘u lotlar  rus  o kqituvchisi  to m o n id a n ,  tu sh d an   k ey in g i  m ash g 'u lo tlar 
esa o ‘zbek domlasi  tom onidan o lib borilgan.
M aktabga  20-30  o kquvchi  ja lb   qilingan.  M aktab  o ‘quv  dasturiga  kirgan 
m ashg‘ulotiarda asosan  rus tili,  adabiyoti,  geografiyasi  va  tarixi  o ‘rgatilgan.
Keyinchalik  ruslaming  ta ’sirini  yanada  oshirish,  rus  tilida 
0
‘qishni  majbur 
qilish maqsadida barcha idora ishlarini rus tilida olib borish chora-tadbirlari kokrila 
boshlanadi.  Shuning  uchun  h a m   rus-tuzem   m aktablari  q o sh id a   rus  tilini 
o ‘rganuvchilar uchun kechki kurslar ochisliga kirishildi. Bu kurelarga asosan shaharda 
yashovchi savdogarlar,  mahalliy boshqaruv tizimi  vakillari,  boy-badavlat  kishilar, 
xullas,  ruslar  bilan  aloqadan  m anfaatdor  b o lg an   kishilar jalb   qiündi.
Rossiya imperiyasining Turkistonda olib borgan m a ’naviy zulm i yerli xalqning 
ilg‘o r fikr egalari va asl vatanparvariarini harakatga keltiradi.  U la r k u ch  ishlatish 
orqali  istilochilar  olib  borayotgan  jab r-zu lm n i  yengib  b o 'lm aslig in i  anglab 
y eta  boshlaydilar.  F aq at  m a ’rifa t  ta rq a tish   o rq a lig in a   x a lq n in g   ongi  va 
dunyoqarashini  o'zgartirish,  toptalayotgan  milliy q ad riy atlarn i  tiklash,  milliy 
o ‘zlig in i  a n g la tish   m u m k in lig in i  tu s h u n ib   y e ta d ila r.  N a tija d a   o ‘lkada 
m a’rifatparvarlik harakati avj ola boshlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M azkur h a ra k a t  quyidagi  ikki  y o 'n alish d a  vujudga  keladi:
a)  m a ’rifa tc h ilik   harakali,  y a 'n i  Y evropa  tillari,  ilm -fani  va  texnikasi 
yutuqlarini  egallashni  targ‘ib  qiluvchi  ilg‘o r  fikr  egalari;
b )  ta ’lim   tizim in i  isloh  qilish,  yangi  uslubdagi  m aktablarni  tashkil  etish, 
ch e t  m a m la k a tla rg a   b o n b   o 'q ib   k elish,  dunyoviy  ishlarni  egallash  orqali 
m u stam lak ach ilik k a qarshi kurashish  va  ijtimoiy-siyosiy m asalalam i hal qilish 
g'oyasini  ilgari  suruvchi jadidchilik h arakati  faoliyat  ko'rsatgan.
M a ’rifatparvarlik harakati vakillari  (A hm ad  D onish,  Avaz  0 ‘tar.  M uqim iy, 
Furqat,  Z avqiy,  A nbar  Otin,  H am za  va  boshqalar)  asosan  Yevropaning  ilg'or 
ilm -fani va texnikasini o'rganishni, féodal tuzum i va tartiblarini b artaraf etishni, 
Yevropaning tillarini o'rganishni o'zlarining asarlari orqali targ‘ib qila boshlaydilar.
X IX  
a sr  o x iri  va  XX  asr  boshlariga  kelib  T urkistonda  ijtim oiy-tarixiy 
jaray o n lar  va  Rossiya  tarkibiga  kiruvchi  turli  xalqlam ing  ilg‘o r  fikr  egalari 
ta 'siii natijasida ijtimoiy-falsafiy oqim  darajasiga ko ‘tarilgan jadidchilik harakati 
yoyila boshlaydi.
0 ‘sh a  d a v rn in g   ijtim o iy -iq tiso d iy   va  m ad an iy   o ‘zg arish larin i  o ‘zida 
m ujassam lashtirgan jadidchilik harakatining yoyilishida, birinchidan,  mahalliy 
aholini  ru slash tirish   siyosatiga  qarshi  vujudga  kelgan  kurashlar,  ikkinchidan, 
m a'rifat tarqatish orqali aholining milliy qiyofasini va kuchli zarbaga uchrayotgan 
m illiy -m a'n av iy  qadriyatlam i  saqlab  qolishga,  aholini  feodal  qoloqlikdan  olib 
chiqishga  b o ‘lgan  harakatlar  m u h im   rol  o'ynagan.
A lbatta,  b u   harakatning  T urk isto n d a  am alga  oshiradigan  ishlari  silliqqina 
kechm agan.  Ja d id c h ila r dastlab diniy m utaassibchilikning  kuchli  qarshiligiga, 
so‘ngra,  yerli ah o lin i qoloqlikda saqlab turishga harakat qilgan rus m a ’m uriyati 
tazyiqiga  d u c h   keldilar.
T u rk isto n d a jadidchilik harakatining vujudga kelishida q rim -tatar xalqining 
ulug‘ farzandi Ism oil Gaspirali (Gaspirinskiy) m uhim  rol o'ynadi.  U Turkistonga 
kelib  ja d id c h ilik   g ‘oyalarini  ta rg ‘ib  q ila  boshladi  va  h a tto   B uxoro  am iri 
A bdulahadxon  b ilan  uchrashib,  jad id   m aktabini  ochishga  ruxsat  otdi.  U ning 
sa'y-harakatlari tufayii Turkiston o'lkasida jadidchilik maktablari ochila boshladi.
Ja d id ch ilik   harakatining  asosida  T u rkiston xalqini  m a’rifat  orqali  taraqqiv 
topgan  m a m la k a tla r darajasiga  k o 'ta rish  g ‘oyasi  yotardi.  Bu  g‘oyani  faqatgina 
m aorifni  tu b d a n   isloh  qilish,  dunyoviy  fanlarni  o'q itish   orqaligina  am alga 
oshirish  m u m k in   edi.
I.  G a s p ira lin in g   x a tti-h a ra k a tla ri  zoye  ketm adi.  T u rk isto n d a   uning 
M ahm udxo‘ja   Behbudiy (1875-1919),  M unaw arqori Abdurashidxonov  (1878- 
1931).  A bdulla  Avloniy  (1878-1934),  A bdurauf  Fitrat  (1884-1938),  Ashurali 
Z ohiriy kabi izdoshlari yetisliib cliiqdi.  U lar jadidchilik g‘oyalarini o ‘zlari tashkil 
etgan  m aktablar,  gazeta  va jurnallar orqali targ‘ibot  qila boshladilar.  M asalan, 
M unaw arqori «Xurshid», Abdulla Avloniy «Shuhrat», Behbudiy esa «Samarqand» 
gazetasi  va  «Oyna»  jurnalini  nashr  qildirdi.  Keyinchalik  Turkistonning  turli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sha h arlarid a  «Kengash»,  «Sadoi  T u rk isto n » ,  «Sadoi  F a rg ‘o n a » ,  «N ajot», 
«Hurriyat»,  «Turón»,  «Ulug‘ T urkiston»  kabi  ommaviy nashrlar ch iq a boshladi.
Turkiston jadidchilik harakati o ‘zining faoliyatini XX asm ing 30- yillarigacha 
davom  ettirgan.  U larning  1917-  yilgi t o ‘ntarishdan keyingi  faoliyati asosida til 
va  adabiyotni  isloh  qilish,  m atbuot  erkinligi,  ko‘plab  te a trla r  tashkil  qihsh 
g'oyalari  y o tar edi.
XX 
asr  boshlariga  kelib  T u rkistonda  m illiy  teatm ing  shakllanish  jarayoni 
sodir  b o 'ld i.  Milliy  teatm ing  sh ak llan ish id a  asosan  diniy  e 'tiq o d i  bir.  tili  esa 
bir-biriga yaqin b o ‘lgan ozartayjon va  ta ta r teatrlarining ta ’siri  kuchli b o'lgan. 
O zarbayjonlarning  dram atik,  p ro zaik   va  sh e ’riy  asarían  o ‘zbek  tiliga  tarjim a 
qilina boshlagan.  Ozarbayjon adabiyoti va sa n ’ati vakillari  T u rk isto n   o ‘lkasiga 
tez-tez  ta sh rif buyurib  turganlar.  A yniqsa,  1911-  yilda  O zarbayjon  teatrlari 
birinchi  m arta Turkiston o‘lkasida gastrollarda bolishadi va o ‘zlarining om m abop 
san 'atlarin i  nam oyish  qiladilar.  M asaJan,  A hm adbek  K am arlenskiy,  Y unus 
N arim o n o v ,  Sidqiy  Ruhullo  kabi  y irik   sa n ’atk o rlar  T u rk isto n   o lk a s in in g  
turli shaharlarida bo'lishib,  N. V ezirovning «M usibati  Faxriddin»,  «Y om g'irdan 
qochib selga»,  M.Oxundovning «H oji qora» kabi sahna asarlarini  k o ‘rsatishgan. 
Shuningdek,  1911 -  yilda birinchi  m a rta   Ilyosbek  A shkazarskiy  rahbarligidagi 
tatar  truppasi  Turkistonda gastrolda  b o ‘ladi.  Bu  truppa  «Baxtsiz  bola»,  «U ch 
xotin  bilan  turm ush»,  «Xo‘jayin  va  ish   yurítuvchi»,  «O ldi-berdi»,  «Vijdon  va 
ko’z  yoshlari»  kabi  dram atik  asarlarni  nam oyish  etishadi.
Albatta, bu teatr truppalarining gastrollari yerli xalq ziyolilariga ta ’sir qilmasdan 
qolmadi.  Natijada,  Abdulla Avloniy  Ozarbayjon  san’atkorlarining yordam i  bilan 
«Turkiston» nom ii teatr tokgaragi taslikil etdi.  Bu to ‘garak o ‘zbek yozuvchilarining 
dramalari bilan bir qatorda Ozarbayjon dram alarini ham sahnalashtirib Toshkent, 
Xo‘jand,  Q o'qon,  Namangan,  A ndijon  shaharlarida  namoyish  qildi.
Abdulla  Avloniy,  H am za,  Siddiqiy,  S o‘fizoda,  F itratlar  b irm u n c h a   i!g‘or 
O zarbayjon  adabiyoti  va  san'ati  b ila n   y aq in d an   tanishish  m aq sa d id a   Bokuga 
bordilar.
Birinchi o ‘zbek dramaturgi M a h m u d x o ‘ja   Behbudiy «Padarkush» dram asini 
yozib,  T urkiston  general-gubernatorligiga yuboradi.  Lekin  R ossiya  im periyasi 
senzurasining  T urkiston  b o ‘limi  b u   a sa m i  xavfli  deb  hisoblab,  c h o p   qilishga 
ruxsat bermaydi.  So'ngra Behbudiy pyesaning muqovasiga «Rossiyaning Fransuz 
is tilo s id a n   o z o d   b o i i s h i   va  m a s h h u r   B o ro d in a   x o tir a la r i  y u b ile y ig a  
bag‘ishlaym an»,  deb  yozib  senzuraning  Tiflis  b o ‘limiga  yuboradi.  N atijada 
ozarbayjonlik  ilg‘or  ziyolilar  yordam i  b ilan  nashr  qilishga  ruxsat  o la d i.1
Turkiston  jadidchilik  harakati  vakillarining  taqdiri  ayanchli  tugadi.  U lar 
Rossiya im periyasi davrida ham,  sh o ‘ro lar davrida ham  ro ‘shnolik k o ‘rm adilar. 
«M illatchi»,  «xalq  dushmani»,  «aksilinqilobchi»  degan  tu rli  ay b lar  taqalib 
qatag‘on  qurbonlariga aylandilar.
1 Jalolov A.  X IX  asr oxiri va XX  asr boshlaridagi  o ‘zbek  adabiyoti.—T.:  «Fan»,  1991,  24-ber.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3 -§ .  Ilmiy ja m iy a tla r  va  ulam ing  milliy  rnadaniyatga 
k o ‘rs a tg a n   t a ’siri
M u stam lakachilik  davrida  T u rk isto n   o ‘lkasida tuzilgan  tu rli  yo‘nalishdagi 
ilm iy ja m iy a tla r hududda  ijobiy o ‘zgarishlaiga —  sanoat  ishlab  chiqarishi,  fan 
va  tex n ik a   rivojiga  sabab  b o ‘ldi.  O lim ,  yozuvchi,  dram aturg va jam o at  arbobi 
M a h m u d x o ‘ja   Behbudiy  yozganidek,  «Rossiya  m iltiqlarining  uchiga  q o ‘nib, 
yangi  fikr va  ilm lar va  m adaniyat  b iz im  g ‘arib  Osiyoi vasatiyga  yuz  q o lydi...»
R us  fani  va  texnikasining  0 ‘rta   O siyo  hududlariga  kirib  kelishi,  mahalliy 
xalq  vakillarining  m adaniyat,  ilm -fa n   va  texnikaga  b o ‘lgan  qiziqishlarining 
kuchliligi sababli XIX asm ing ik k in ch i yarm idan boslilab T urkiston o ‘lkasining 
T o s h k e n t,  S a m a rq a n d ,  Q o 'q o n ,  A n d ijo n ,  T o ‘ra q o ‘rg ‘o n ,  K o g o n   kabi 
shaharlarida bosmaxonalar ishga tushdi. Natijada bu bosmaxonalarda o ‘z davrining 
k o ‘zga  k o ‘rin g an   ilm -m a’rifat  vakillari  asarían  chop  etila boshlandi.
Bu  davrda  0 ‘rta  O siyoning  k o 'p g in a  joylari  tarixini  o ‘rganish  m aqsadida, 
uning  geografik joylanishi,  h ay v o n o t  va  o ‘simliklar  dunyosi,  yer  usti  va  yer 
osti  m a 'd a n la ri  va  boyliklarini  izlab  topish  bo‘yicha  keng  k o la m li  ishlar  olib 
borilgan.  Bu ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish va olib borishda rus olim laridan 
m a sh liu r geograflar,  tab iatsh u n o slar va geologlar faol qatnashganlar.  M asaian, 
m a sh h u r g eo g raf P.P .S em yonov  -  Tyanshanskiy  (1827-1914)  T yanshan  tog* 
tiz m a la rin i  o 'rg an d i,  m uzliklar  va  vulqonlar  haqida  m a ’lu m o tlar  to ‘pladi. 
T a b ia tsh u n o s A .P .F ed ch en k o   (1844-1873)  Farg‘ona  vodiysi,  Oloy,  shuning- 
dek,  Z a ra fsh o n   vodiysi  va  Q iz ilq u m n i  tekshirib  o ’rganib  chiqdi.  G eolog  va 
g e o g ra f  I.A .M ushketov  (1850-1902)  esa  Shimoliy  T y an sh an   tizm alarining 
geologik  asoslarini  ko‘rsatib b e rd i,  T urkiston  foydali  qazilm alarining  ro ‘yxati 
ham d a birinchi m ineralogikxaritasini tuzdi.  Rus zoologi va sayyohi N A S eversov 
(1827-1886)  P o m ir tog‘  tizm asini  o ‘rganib, o ‘z sayohati davom ida  zoologiya, 
b o ta n ik a ,  m inerallarga  d o ir kolleksiya  yig‘di.
Ijtim o iy   fa n la rn in g   riv o jig a   m a s h h u r  rus  o lim la rid a n   V .V .B arto Id , 
M .S .A ndreyev,  Ye.E.Bertels,  N .P .O stro u m o v ,  V.L.V yatkin,  A.A .Sem yonov 
va  b o sh q a la r  katta  hissa  q o 'sh ad ilar.  M asaian,  birgina  m ash h u r  sharqshunos 
olim  V.V.BartoId tarixiy m anbalam i c h u q u ro ‘rganib «Ulug‘bek va uning davri», 
«T urkistonning sug‘orish tarixiga doir»  nomli yirik asarlar yaratadi. Ye.E.Bertels 
esa A lisher N avoiy davrini c h u q u r ta d q iq  etish natijasida T em uriylar davrining 
so lig g i  bosqichidagi  M o v a ro u n n ah r  va  Xuroson  m adaniy  hayotini  b ir  qadar 
tiklaydi.
L ek in   sh u n i  ta ’kidlab  o ‘tish  z a ru rk i,  tabiiy  fanlar  b o ‘yicha  ilm iy  izlanish 
ish larin i  o lib  borgan  ko‘pgina  rus  o lim lari  0 ‘rta  Osiyoning tabiiy  boyliklarini 
te z ro q   o 'rg a n ib ,  Rossiya  im periyasi  m anfaatlariga  xizm at  qildirish,  mavjud 
b a rc h a   b o yliklam i  Rossiyaga  o lib  k etish,  shuningdek,  yerli  xalqlam ing  urf- 
o d atlari. xulq-atvorlari,  turli etn ik  birliklar o‘rtasidagi m unosabatlam i o ‘rganib.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ular ongiga  rus im periyasi  m anfaatlariga m o s keluvchi  m afkurani  singdirish  va 
m ahalliy  xalqlarni  boshqarishni  osonlashtirishni  o ‘z  oldilariga  m aqsad  qilib 
q o ‘yganlar.
Rus olim lari  0 ‘rta  Osiyo,  shu ju m lad an ,  T u rk isto n n in g  geografik va  tab iiy  
olam i  x aritalarin i  tu zad ilar.  Bu  x a rita la rd a n   R ossiya  im periyasi  G ‘a rb iy  
m aqsadlarda  foydalandi.  O lzining istiiochilik  h arak atlari va yerli xalq u stid a n  
nazoratni kuchaytirishda mavjud xaritalarga qarab strategik ahamiyalga cga bo'Igan 
joylam i  belgilab  chiqdilar.  G eodeziya  ah am iy a tig a  ega  b o lg a n   x aritalaridan 
foydalanib  esa  yer  osti  va  yer  ustki  qatlam laridagi  sanoat  uchun  ah am iy atg a 
ega bo'lgan xom ashyolam i  Rossiya sanoati  korxonalariga jo 'n a ta  boshladilar.
U m um an  olganda,  rus  olimlari  va  u la r  to m o n id a n   tashkil  etilgan  ilm iy 
jam iyatlar va qidiruv ishlari, birinchidan,  m ahalliy aholining ilm -fanga b o ig a n  
qiziqishini  oshirishda,  ikkinchidan,  hozirgi  d av rd a ja h o n   ilmiy  dunyosida  o ‘z 
o ‘rni va mavqeyiga ega b o ‘lgan milliy fanim izning paydo bo‘lishi va rivojlanishida 
m uhim   aham iyat  kasb  etgan.
4 - § .M e ’morlik  va  m usiqa  sa n ’ati
XXI 
asr  oxiri  va  XX  asr  boshlarida  B uxoro  m e ’m orlik  san'ati  asosan  u y - 
jo y  qurilishi va  o ‘ziga xos uslubda  qurilgan  S ito rai  M ohi  Xosada  o ‘z  ifodasini 
topgan.  Bu saroy qurilishida ham G ‘arb,  ham  Sharq m e ’morchiligi a n ’analaridan 
foydalanilgan.
Sitorai  M ohi  Xosadagi  «Oq  saroy»  (oq  zal)ga  berilgan  naqshin  p ard o zlar 
o ‘sha d av rm e’morchiligida xalq ustalari tom onidan yaratilgan o ’ym a ganchkorlik 
va devorlarga surat solishningnam unasi hisoblanadi.  Bu saroyda buxorolik usta 
Shirin  M urodov  boshliq  bir  g u m h   u stalar  o 'z la rin in g   ganch  o ‘ym akorligi 
bo‘y ich ab u tu n  m ahoratlarini namoyish qilganlar.  U larg an ch k o rlik  naqshlarida 
zargarlarni  ham  hayratga sola  oladigan  m a h o ra t  b ilan  o ‘ta  nozik  va jo z ib a d o r 
naqshlar bita olganlar.
Bu  davrda  Xiva  xonligida  ham   o ‘ziga  xos  m e ’m oriy  binolar,  m asjidlar, 
maqbaralar va m adrasalar qurildi.  Islom X o‘ja  m aqbarasi Xivadagi eng salobatli 
m e'm oriy bino hisoblanadi.  Bu m adrasa va uning  m inorasini bosh vazir Islom  
X okja   1908-1910-  yillarda  o ‘z  m ablag‘i  hisobiga  qurdiradi.  M adrasaning  old 
qism ida  Xivadagi  eng  baland  m inora joylashgan.  M in o ran in g   balandligi  4 4 ,6  
m etrdir.
Xivadagi  yana  b ir  m e ’m oriy  bino  Q ozikalon  m adrasasidir.  Bu  m ad rasan i 
Xivaning  adolatpesha  qozisi  Salim oxun  o ‘z  m a b la g ’i  hisobiga  q u rd irg an . 
S a lim o x u n   q o z i  X iv a  x o n lig id ag i  iq tid o r li,  le k in   kam   t a ’m in la n g a n  
m ullavachchalarni  o ‘z ta ’m inotiga olib o ‘qitadi.
Bu  davrda  qurilgan  m e ’moriy  b in o lard an   y an a  biri  m ash h u r  P ahlavon 
M ahm ud  qabri  ustiga  qurilgan  m aqbara  hiso b lan ad i.  Aslida  m aqbaraning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

poydevori  X IV   asrda  q u rilg an   b o ls a -d a ,  uning  b u tu n   m ajm uasi  XIX  asrda 
bino etilgan.  P ahlavon M a h m u d  maqbarasiga guldor sopol bezaklar ishlatilgan. 
Bu esa m aqbaraning y an a d a hasham atli va m ahobatli b o ‘lishiga yordam  beradi.
Turkistonga ruslar k o ‘ch ib  kelishining kuchayishi turli shaharlarda Yevropa 
va  Sharq-Y evropa  uslubtda  qurilgan  binolam ing  paydo  b o lish ig a  olib  keldi. 
M asalan,  T o sh k en td ag i  knyaz  R om anov  saroyidagi  zallar  o ‘zbek  ustalari 
to m o n id a n   sh a rq o n a   bezatilg an .  Shuningdek,  b u   davrda  ruslarning  ta ’siri 
natijasida  qadim iy sh a h a rla r atrofida y o ld o s h  sh ah arlar paydo b o l a  boshladi. 
M asalan,  birgina  T o sh k e n t  shahri  eski  va  yangi  shaharlarga  b o lin ib ,  A nhor 
kanali orqali ajralib turgan.  1865- yildan qurila boshlagan yangi sliaharda Yevropa 
uslubidagi  b in o lar q u rilg an   b o ls a ,  eski  shahar  o ‘zining  sharqona  uslubi  bilan 
ajralib turgan.
M a rg llo n  sh ah rid an   8  kilo m etr cham asi  uzoqlikda  yangi  shahar — hozirgi 
F arg‘ona  (Sobiq  Skobelev)  shahri qad  k o la r a  boshlagan.  N atijada,  Turkiston 
arxitekturasi S harq v a G ‘arb  m e'm orchiligi sintezi sifatida shakllana borgan.
O  zbek xalqining k o ‘p   asrlik taraqqiyot y o lin i bosib  o ‘tgan m usiqa sa n ’ati 
qadim iy va o ‘ziga xos a n ’analariga ega edi. XIX asm ing ikkinchi yarmida o ‘zbek 
musiqasining barcha janrlari va shakllari xonanda va sozandalar avlodi tom onidan 
ijod  qilinib,  o g lz d a n   o g ‘izga  o l i b   kelgan  og‘zaki  a n 'an av iy  san 'a td a n   iborat 
edi.
O  zbek m usiqasi folklor sohasi (xalq kuylari va cholg‘u musiqasi) va og‘zaki 
a n ’anaga  m ansub  b o l g a n   m urakkab  professional  m usiqani  o ‘z  ichiga  oigan. 
O lz  m anbalari  jih a tid a n   yagona  xalq  badiiy  m adaniyatining  bu  ikki  qatlam i 
b ir  qan ch a  xususiyatlari  b ilan   bir-biridan  farq  qilsa-da,  ularning  um um iy 
tom onlari  h am   b o r  edi.  M avzu  m azm uniga  qarab  q o ‘shiqiam i  besh  asosiy 
guruhga b o lish im iz   m um kin:
a)  m aishiy,  g ‘alla,  b o la la r  q o ‘shig‘i,  lirik  q o ‘shiqlar  va  shu  kabilar;
b)  oilaviy  ra sm -ru su m   kuylari  (to ‘y,  m otam );
d)  m eh n a t  q o ‘shiqlari;
e)  ijtim oiy  n o ro zilik   q o ‘shiqlari;
0   tarixiy  q o ‘shiqIar.
M usiqa  tuzilishi  va  ijro  xususiyatlari  jih atid an   esa  o'zb ek   kuylari  term a, 
qo  shiq,  lapar,  yalla  va  a sh u la  kabi janrlarga  b o lin a d i,  bularning  h ar birining 
mavzusi xilm a-xil b o lg a n .
H azil-m utoyiba  va  satirik   q o ‘shiqlar  ham   xalq  orasida ju d a   m ash h u r  edi. 
Xalq  turm ushida  c h o lg ‘u  m usiqasi  keng  tarqalgan  edi.  C holglulam ing  tarkibi 
jih atid an   tu rli-tu m a n   so za n d ala r  ansam bllari  b o r  edi.  Bulardan  b a ’zi  birlari 
sayillarda,  to 'y la rd a ,  xalq  te a tri  va  sirklarida  q atn a sh a r  edi.  (Q iziqehilar, 
q o 'g ’irchoqbozlar,  d o rb o z la r  va  shu  kabilarning  o ‘yinlariga j o ‘r  b o lish ard i). 
K atta-katta m ay d o n la rd a (o d atd a, bozorlarda) m usiqa ansam bllari va kam ay- 
surnay,  n o g 'o ra  singari  ovozi  baland  cholg‘u la r  ham   q o ‘shilar  edi.  Ba’zi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ansam bllar  q o ‘shiqchi-ashuiachilarga j o ‘r  b o ‘lishardi.  B unday  ansam bllarda, 
o d atd a,  m ayin  va  sekin  ovozli  c h o lg 'u la r  (d u to r.  ta n b u r,  g ‘ijjak,  rubob, 
nay)  k o ‘proq  b o la rd i.  Bu  ansam bllam ing  vazifasi  faqat  j o ‘r  b o iish d an g in a 
iborat b o ‘lmasdi.  Shu bilan birga, bu ansam bllar tu rli xil lirik va  raqs kuylarini 
ham   ijro  etardilar.  D oira  h am m ad an   h am   m a sh h u r b o ‘lgan.  A shulachilar  va 
o'yinchilarga  doira  j o ‘r  bo'lardi:  ansam bllarda  d o ira  en g   m u h im   ritm ni  bir 
m arom da  ushlab turuvchi  asosiy vosita vazifasini o 'ta g a n .
B ayram lar  (sayil,  to ‘y,  kechki  bazm ,  ziyofatlar)da  x o n a n d a   va  sozandalar 
k a tta   m aydonlarda  (bozorlarda,  ka tta   hovli,  sh u n in g d e k ,  k atta  m eh m o n - 
xonalarda)  ashula  aytishib,  m usiqa  ijro  etardilar.  R espublikaning  k o ‘pgina 
joylarida  xonanda  va  sozandalar  choyxonalarda  to ‘p lan ib ,  m ashq  qilganlar. 
C h unki  choyxonalarga  faqat  c h o y   ichish  u ch u n g in a  t o ‘planilm agan,  balki 
q izg'in  suhbatlar  qurish,  m usiqa  eshitish  u ch u n   h a m   t o ‘planganlar.
R o ‘za kunlari, bozori oqshom i sayillari yoki  N av ro ‘z bayram larida,  shahar 
m ay d o n larid a  b o ia d ig a n   yig‘ilishlarda,  o ‘y in -k u lg u la rd a   m usiqaning  roli 
benihoya katta bo‘lgan. Bunday kunlarda choyxona egalari bir-birlari bilan raqobat 
qilishib, ko‘proq musiqa shinavandalarini yig‘ish niyatida eng m ashhur xonanda 
va sozandalam i  taklif qilish payida b o ‘lganlar.
0 ‘zbek  xalqining  m usiqa  m adaniyatida  p rofessional  ijrochilik  a n ’analari 
qadim dan mavjud b o ‘lgan.  Ko‘plab musiqachilar, sozanda va xonandalar musiqa 
asarlarini  qoyilm aqom   qilib  c h u q u r,  m azm unli  ta rz d a ,  ajoyib  xushovozlari 
bilan  ijro  etishar,  xalq  cholg‘u   asboblarini  chalishda  m a h o ra t  k o ‘rsatardilar. 
0 ‘sha  davrda  sam arqandlik  ash u lach i  va  d u to rch i  H o ji  A bdulaziz  Rasulev, 
ash u la c h i  Levi  B oboxonov.  x o razm lik   ta n b u rc h i  M a ty o q u b   H arrato v lar 
m ash h u r  b o lg a n la r.
M aq o m larn in g   vokal  (a sh u la)  q ism la rin in g   m a tn la r i  F u zu liy ,  H ofiz, 
R um iy,  Jom iy,  N avoiy,  Bedil  kabi  buyuk  ad ib larn in g   g 'azallarid an   olinar, 
b a ’zan  esa dasturda o ‘git-n asih at  yoki diniy-m istik m az m u n d a g i sh e’rlar ham  
uchrab  turgan.
M aqom lar  Buxoro  va  X ivada  rivojlangan  edi.  B u x o ro   «Shashm aqom »i 
m ukam m al  olti  m aqom dan  iborat  b o iib ,  bu  m a q o m la rd a n   h a r  biri  k o ‘plab 
qo shiq va musiqaviy qism lam i o ‘z ichiga olgan.  Lirik m a z m u n h  Farg‘o n a katta 
ashulasi og'zaki an'anaga kirgan o ‘ziga xos professional m usiqa janri hisoblangan.
G archi  o ‘zbek  m usiqasi  xalq  sozandalarining  am aliy   faoliyatida  og‘zaki 
a n ’anaviylik san ’at tariqasida rivojlanib borgan b o ‘lsa h a m ,  m usiqa bilim ining 
yuqori  darajaga  erishganligi  natijasida  o ‘rta  asrlardayoq  to v u sh lam i  qog‘ozga 
yozib  olish  (nota  yaratish)  usullari  ixtiro  qilingan  edi.  M asalan,  xorazm lik 
Palilavon  N iyozm uham m ad  (K om il  X orazm iy)  o lzb ek   kuylarini  yozib  olish 
sohasida yangi tizim  —  «tanbur chizig‘i»ni yaratgan.  U   ro st  m aqom ining bosh 
qism ini  ana  shu  «tanbur chizig‘i»da  yozadi.
O chiqdan  ochiq  ijtim oiy  norozilik  m avzuyidagi  k o ‘p la b   xalq  kuylarining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

paydo b o lish i  1916- yilda b o lib  o ‘tgan milliy ozodlik harakatlari bilan bog‘liqdir. 
«Poyezdingni yurgizgan»,  «N ikolay q o n  jallob»,  «M ing la'nat» kabi q o ‘shiqlar 
x a lq n in g   p o d s h o   h u k u m a tig a   n is b a ta n   q a h r - g ‘azab i  q a n c h a lik   k u ch li 
b o ‘lganligidan  d a lo la t  beradi.
T oshkentlik  hofiz  M ulla  T o ‘ychi  T oshm uham edov  (1867-1943)ning  nom i 
ju d a  h a m   m a sh h u r  b o ‘lgan.  T o ‘ychi  hofiz  lirik  asarlar:  «Gulyor»,  «Bayot», 
«Lolalaring  b o rdur»,  «H olim   m ening»,  «Yangi  Kurd»,  «Suw ora»,  «Ilg‘or» 
kabi kuylam i  m o h iro n a  ijro etishi bilan xalqning m ehr-m uhabbati va hurm atiga 
sazovor b o ‘ldi.  1905- yilda bu ashulalardan b a ’zi birlari  M ulla T o ‘ychi  ijrosida 
gram m ofon plastinkalariga yozib olingan.  Bu o ‘zbek musiqasining birinchi m arta 
plastinkaga yozilishi  edi.
Juda shirali va kuchli ovozga ega b o 'lg a n  buxorolik  D om ullo  H alim   Ibodov 
(1870-1940)  o ‘t a   m a sh h u r  hofizlardan  biri  edi.  Xorazm lik  hofiz  M atpano 
X u d o y b e rg a n o v ,  to s h k e n tlik   S h o ra h im   S h o u m aro v ,  d u to rc h i  A b d u so at 
Vahobov,  m a sh h u r doirachi-sozanda  U sta O lim   K om ilov,  naychi A bduqodir 
Ismoilov,  su m a y c h i  va  q o ‘shnaychi  A hm ad jo n   U m rzoqov  (keyingi  uchalasi 
Farg‘on a  v o d iy sid an )lar ju d a   h am   m ash h u r  san ’atkorlardan  edilar.
M a s x a ra b o z -q iz iq c h ila r  va  q o ‘g ‘irc h o q b o z lik   s a n ’ati  a n ’a n av iy   xalq 
m adaniyatining  asosiy jan rlarid an   biri  hisoblangan.  T om osha  san’atining  bu 
turlari  xalq  ijo d in in g   ju d a   k o ‘p  tu r  va  janrlari:  askiyabozlik,  taqlidchilik, 
nayrangbozlik,  y o g 'o ch o y o q b o zlik   s a n ’atid an ,  shuningdek,  m aq o m ch ilar, 
sozandalar,  raqqoslarning faoliyatidan keng foydalanish natijasida rivojlangan. 
Biroq  to m o sh a  s a n ’atining  asosini  kichikroq  satirik  va  hajviy  lavhalar  ijrosi 
tashkil  etgan.  Q o ‘g ‘irchoqbozlik  sa n 'a ti  (q o ‘g ‘irchoq  o 'yin),  o ‘z   navbatida, 
q o i  q o ‘g‘irch o q q a va chodirxayolga b o ‘lingan.
M asxaraboz  -  q iz iq c h ila r  h a m ,  q o ‘g “irch o q b o zlar  ham ,  xoreografiya, 
sirk  va  m usiqa  sa n ’ati  nam oyandalari  bilan  b ir  qatorda  hunarm and-kosiblar 
singari  m axsus h u n a r jam iyatlari (kasabaviy sozanda mehtarlik)ga birlashganlar. 
A rtistlar  ja m iy a tin in g   o lz  nizom i  b o lg a n .  A rtistlar  xalq  bayram lari,  to ‘y- 
tom osha, oilaviy tan tan a lar vaqtida ham da turli xil shart-sharoitlarda, ko'pincha 
m a y d o n la rd a   to m o s h a   k o ‘rsa tg an lar.  M asx arab o zlar  va  q iz iq c h ila rn in g  
tom oshalari  asosini  ilgaridan  tayyorlab  q o kyilgan  m a’lum   bir  sujetli  kichik 
tom oshalar  tashkil  etgan.
O 'zbekistonda m ash h u r bo'lgan va m ehnatkashlam ing g'arib-qashshoqligini 
ochib tashlaydigan xalq asarlaridan biri  «Eshak» nom li  hajviy asar hisoblangan. 
«Hosil»  tom o sh asi  m ulla va xon am aldorlari to m o n id an  bor-budi yulib-yulqib 
o lin a y o tg a n   o ‘z b e k   d e h q o n in in g   o g ‘ir  h a y o tin i  tasv irlag an .  « M o zo r» , 
«Zarkokil»,  «M udarris», «D om la eshon»  kabi tom oshalarda riyokor va mutaassib 
ruhoniy va  m u su lm o n   din  peshvolari  qattiq  tan q id   ostiga olingan.
Xulosa  qilib  aytganda,  XTX  va  XX  a sr boshlarida  0 ‘rta  Osiyo,  ju m lad an , 
Turkiston  o'Ikasi  hududiga  Yevropa  va  rus  m adaniyatining  kirib  kelishi  bir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q a îo r   m a d a n iy   o 'z g a ris h la rn in g   v u ju d g a   k elish ig a  sa b a b   b o 'l d i .  U la r 
quyidagilardir:
a)  ilm -fan,  m usiqa  va  teatr  sa n ’a tid a   yangi  ko'tarilish  davri  b o sh lan d i;
b)  xalqni  m a ’rifatli  qilishning asosiy vositasi yangicha  uslubdagi  m ak tab lar 
paydo  b o ‘ldi;
d) T u rkiston va boshqa o lk a la r  o 'rta sid a   m adaniy aloqalar k u c h ay a bordi;
e)  m atbaachilikning  shakllana  b o rish i  m a ’naviy  m adaniyat  taraqqiyotiga 
ta ’sir  k o ‘rsatuvchi  yangi  bir  vosita  —  o m m av iy   axborot  vositalari  (gazeta  va 
jurnallar)  n in g  vujudga  kelishiga  sabab  b o 'ld i;
f) badiiy adabiyotning shakllanishida V evropa badiiy ijodiyoti  uslublarining 
ta'siri  sezila  boshladi.  Natijada  yozm a  nasriy  va  dram atik  asarlar p ay d o   b o ‘la 
boshladi;
g)  XX  asr  boshlarida  T oshkent,  F a rg ‘o n a   kabi  shaharlarda  k in o   s a n ’atini 
nam oyish qilish y o ‘lga  qo'yila b oshlandi;
j)  o m m a v iy   xalq  to m o sh a  s a n 'a ti  rivoji  yangi  b o sq ic h g a   k o ‘ta rild i, 
tom oshalar  dasturida  yangi  m avzular  —  m a ’rifaîga  chorlash,  m illiy  istiqlol, 
ijtimoiy norozilik  kayfiyatidagi  to m o sh a la r k o ‘zga tashlana boshladi.
5 -§ .  Sho‘ro la r  davri  m adaniyati
Sobiq  sh o ‘ro la r  davri  m adaniyati  o ‘zin in g   q aram a-qarshi  to m o n la ri  va 
xususiyatlari  b ilan   boshqa  davrlar  m a d a n iy   taraqqiyotidan  farq  qiladi.  Bu 
davm ing  asosiy  xususiyati  hayotning  b a rc h a   sohalari,  ju m la d a n ,  m a ’naviy 
m adaniyat  sohasining  kom m unistik  m afkuraga  tobeligi bilan  tavsiflanadi.
M a  lum ki,  m illiy  m adaniyat  m illiy  e ’tiq o d   va  m iüiy  h is-tuyg‘u la r  asosida 
rivojlanadi.  S h o ‘rolar  davrida ana  shu  xususiyat  —  milliy  m ad an iy   taraq q iy o t 
o ‘zam  begona m adaniy oqim tom onga burib yuborildi. Natijada milliy m adaniyat 
o ‘zining  hayotbaxsh  m anbayidan,  m illiy  e ’tiq o d   va  his-tuyg‘u la rid a n   ajratib 
q o'yildi.  M adaniy-tarixiy  hodisa  g ‘oyaviylashtirildi,  h u k m ro n   m a fk u ra   va 
hukm ron  sin f  m anfaatlariga  bo‘ysundirildi.  Ikkinchi  to m o n d an ,  sotsialistik 
Iagerga  k irm a y d ig a n   «begona  d a v la tla r»   m a d a n iy   h a y o ti  b ila n   m illiy  
m adaniyatlar  o ‘rtasidagi  tabiiy  alo q a d o rlik k a  rah n a  solindi.  Bu  esa  m illiy 
m a d a n iy a tla r n in g   u m u m b a s h a riy   m a d a n iy a tla r d a n   u z ilib   q o lis h i  va 
«begona»lashuviga olib keldi.
Bu  davrning  ikkinchi  salbiy  to m o n i  badiiy  ijodiy  jaray o n n in g   b ir  q a d a r 
cheklanganligi bilan xarakterlanadi.  Ijodiy erkinlik hukm ron m afkura k o ‘rsatmasi 
asosida  qurildi.  Badiiy  ijod  «shaklan  m illiy,  m az m u n an   sotsialistik»  uslubda 
b o ‘lishi shart qilib q o kyildi.  Bu qonuniyat o ‘tm ish m adaniy m erosga h a m  tatbiq 
etildi.  N a tijad a  o ‘tm ish   avlodlardan  q o lg an   b a rc h a   m ad a n iy   b o y lik la m i
o  rganishda,  uning ana shu qonuniyatga jav o b   berm aydigan to m o n la ri  olinib, 
qolgan jih atlari  «zararli,  «kom m unizm   quruvchisi»ning  ongini  zah arlay d ig an
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«og‘u» d eb  topildi.  Bu esa avlodlardan avlodlarga qonuniy tarzda o ‘tuvchi yaxlit 
ja ra y o n n in g  buzilishiga sabab b o ‘ldi.
H a r  b ir jarayonning  ijobiy  va  salbiy  tom onlari  mavjud  b o ‘lganidek,  sobiq 
s h o ‘ro la r  davrining  ham   o lziga  xos  ijobiy  tom onlari  ham   m avjud  b o ‘lganki, 
b u n d a n   k o ‘z  yum ish  u m u m iy   tabiiy-tarixiy jarayonga  b ir  to m o n lam a  nazar 
ta sh lash  b ilan  barobardir.
S h o ‘ro lar davrida o ‘ziga xos m ad an iy  taraqqiyot vujudga kelib, bu  m adaniy 
ja ra y o n  o z m i-k o ‘pm i  u m u m b ash ariy   m adaniy taraqqiyotning rivojiga sezilarli 
ta'sir ko ‘rsata oigan. Bu davrda ilm -fan, texnikava san'atning ko‘pgina sohalarida 
(ayniqsa, m e ’morchilikda) ulkan yutuqlarga erishildi.  Fanning ayrim sohalardagi 
rivoji  d u n y o   miqyosidagi  d arajaga  k o ‘tarildi.
S h o 'ro la r  davri  m ad an iy atin in g   asosiy  tom onlaridan  yan a  biri  majburiy 
ta 'lim n in g   jo riy   etilganligidir.  Bu  vazifani  am alga  oshirish  u ch u n   k o ‘plab 
m ak ta b la r tashkil etildi.  N a tija d a   qishloq joylari  m adaniy-m aishiy hayotining 
yaxshilanishida ana shu m aktablam ing ta ’siri sezilarli darajada b o ‘ldi. Yoki xalq 
x o ‘jalig in in g  turli  sohalarini  k a d rla r bilan  ta ’m inlash  u ch u n   t a ’lim  tizim ining 
b o sq ic h m a -b o sq ic h   yaxshilanib  borilishi  h am   aholi  m ad an iy   saviyasining 
k o ‘tarilish id a m uhim  rol  o ‘ynagan.
X X  
asrning  20-yillaridayoq o kzbek  milliy professional  teatri  va  milliy  kino 
s a n ’atlarin in g  tam al  toshi  q o ‘yildi.  O liy va o ‘rta  maxsus  ta ’lim   o ‘z  rivojlanish 
bosqichiga kirdi.
S h o ‘ro lar davrida  ham   R ossiya  imperiyasi  am aldorlari  to m o n id an   amalga 
oshiralayotgan  siyosat  —  yerli  xalqni  ruslashtirish  siyosati  davom   etdi.  Milliy 
m a ’naviy  qadriyatlar  m illatning  m illiy  g ‘ururi  va  o ‘zligini  anglashga  b o ‘lgan 
in tilish lari  b o ‘g ‘ib  q o ‘yilishi  davom   etdi.
0 ‘tm ish   m adaniy  m erosga  b o lg a n   m unosabatda  sinfiylik  tam oyili  asosiy 
m ezo n g a aylandi.  M azkur tam o y iln in g  m adaniy-ijodiyjarayonga tatbiq etilishi 
o ‘zb ek   m illiy  m adaniyatining  q ad im   ajdodlari  tom onidan  vujudga  keltirilgan 
sa rch ash m alarid an   b ah ram a n d   bo 'lish ig a  barham   berdi.
0 ‘tg a n   asrning  20-  yillari  b o sh id a  qabul  qilingan  «San’at  buyum lari  va 
ilm iy kolleksiyalarini chet elga olib chiqib ketishni taqiqlash to ‘g ‘risida»  (1921- 
yil,  2 2 -m ay ),  «M usulm on  nashrlari  uchun  m ablag1  ajratish»  (1922-  yil,  10- 
avgust),  «Turkistonda  yerli  b o la la r u ch u n   maktablar tarm o g ‘ini  kengaytirish» 
(1923-  yil,  may)  va  boshqa  k o ‘p g in a  chora-tadbirlar  o*z  sam arasini  berm ay 
q o lm a d i.  M a k ta b lar  ta rm o g ‘i  te z   s u r ’atlar  bilan  riv o jlan d i,  m atb aa  ishi 
yaxshilanib m ad an iy -m a’rifiy ish lar ko lam in in g  ta ’siri kengaydi.  Bu ishlarning 
am alga oshuvi natijasida m ahalliy xalq orasidan AA vloniy, A .Fitrat, A Q odiriy, 
S.A yniy,  H am za,  A .C h o ‘lp o n ,  B otu  (M .Xodiyev),  Ziyo  Said  singari  adiblar, 
M .U y g ‘u r   kabi  atoqli  aktyor  va  rejissyorlar  yetishib  chiqdi.
1925- yilga kelib o ‘zbek tilida  17 nom dagi gazeta va ju m a llar chiqa boshladi. 
T u rk isto n d a  yashovchi  o ‘zbek,  q o zo q ,  rus va  boshqa  m illat  tillarida  kitoblar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chop  etildi.  14  teatr,  19  kinoxona,  152  ta   kutubxona  va  boshqa  m a d a n iy - 
m a'rifiy  m uassasalar faoliyat ko‘rsata boshladi.
Savodsizlikni  tugatish  maqsadida  xalq  tilid a  m aktablar tashkil  etish   s u r ’ati 
yanada  kuchaytirildi.  Ularni  darsliklar  va  o ‘quv  qurollari  bilan  t a ’m in lash  
chora-tadbirlari  k o ‘rildi.  1930-  yil  25-  iyulda  m ajburiy  boshlang‘ich  ta 'lim  
joriy etildi.  30-40- yillar oralig‘ida m eh n atg a yaroqli aholining deyarli b arc h asi 
savodsizlikni  tugatish  tizimida  o ‘qib  c h iq d i.  30-  yillam ing  oxirlariga  kelib, 
um um iy yetti yillik ta ’limga o‘tildi.
1920- yilda Toshkentda rasman tashkil etilgan 0 ‘n a  Osiyo Davlat universiteti 
(hozirgi  0 ‘zbekiston  Milliy  Universiteti)  n a fa q a t  respublikam iz  u ch u n ,  balki 
0 ‘rta  Osiyo  respublikalari  va  Q ozog‘isto n   u c liu n   oliy  m alakali  m utaxassislar 
tayyorlab beruvchi yagona markazga aylandi.
20-30- yillarga kelib respublikamizning yirik shaharlarida xalq xo‘jaligi u c h u n  
zarur b o ig a n  mutaxassisliklam i yetkazib b eru v ch i k o ‘plab oliy va o ‘rta  m axsus 
o'quv  yurtlari  tashkil  etila  boshlandi.  Bu  d av rd a  respublika  m ad an iy   h ay o ti 
partiyaning qattiq  nazorati ostida tashkil  elilardi.  Partiyaning yo‘l-y o ‘riqlariga 
ozgina b o ‘lsa-da beparvolik qilish,  u n d an  chetga chiqish va erkin ijodga intilish 
aksilinqilobiy harakat  hisoblanarva q a ttiq  ja z o g a   m ubtalo qilinar edi.  0 ‘tm ish  
m a d a n iy   m e ro s   va  qadim iy  m a d a n iy   y o d g o rlik la rg a   y an g i  s o ts ia lis tik  
m adaniyatning  dushm ani  sifatida  q a ra la r  edi.  M adaniyatning  tarkibiy  qism i 
hisoblangan dinga qarshi  ayovsiz kurash  b o sh lan d i.
Bu  h o lat,  ayniqsa,  30-  yillarda  avjga  c h iq d i.  K o 'p lab   d in d o rla r  u z o q  
o ‘lkalarga,  begona  yurtlarga  surgun  qilindi.  Islom   va  xristian  dinlariga  oid 
q anchadan  q an ch a  kitoblar  yo‘q   qilinib,  m asjidlar,  cherkovlar,  x o n o q o h la r 
va m aqbaralar vayronaga aylantirildi.  S hunga qaram asdan, 20- yillardan boshlab 
respublika  m adaniy  hayotida  b ir  q a to r  o ‘zgarishlar  ro ‘y  bera  boshladi.  X alq 
ta ’limi  tizim ida,  m adaniy  yodgorliklarni  saqlash  va  m ahalliy  m a tb u o tn in g  
rivojlanishida  sezilarii  o'zgarishlar  sodir  b o ‘ldi.
Respublika m adaniy hayotida o 'sh a  d a v m in g  fidoyi siymolari eng m u rakkab 
sharoitda h a m   partiya  yakkahokimligi va  davlat  to m o n id an   avj  oldirilgan ja z o  
choralariga  qaram ay,  milliy  ruh  va  m illiy  istiqlol  u chun  kurash  olib  b o rd ilar. 
0 ‘sha  davrning  m ash h u r adiblari va  publitsistlari  M unavvarqori,  A.  F itra t,  A. 
ChoMpon,  A.  Q odiriy,  A.  Avloniy,  H a m z a ,  G \   Y unus.  A shurali  Z o h iriy , 
X u rsh id   (S h .  S h a ro fid d in o v ),  k e y in g i  y o sh   a v lo d   v a k illa r id a n   B o tu  
(M .X odiyev),  Z iy o   Said  va  b o sh q a la r  h a m d a   o ‘zbek  pro fessio n al  te a tr i 
tashkilotchilaridan  M .U yg‘ur  kabi  ziyolilar  sh u la r  jum lasidandir.
20-30-  yillar  Respublika  m adaniy  hay o tid ag i  o g ‘ir  yillar  hisoblanadi.  Bu 
davrda  m illiy  adabiyot  va  san'atni  saqlab  qolish,  uning  ilgko r  a n ’an a la rin i 
tiklash uchun harakat avj oldi. Shu bilan birga adabiy-badiiy jarayonni h u k m ro n  
sinf m anfaatlariga bo'ysundirishga yordam  beruvchi ikkinchi guruh h a m  p ay d o  
bo‘ldiki,  u lar  m illat  qahram onlarini  q atag ‘o n   qilishda jonbozlik  k o ‘rsatdilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A n a shu  kurashlar n atijasida  o ‘zbek adabiyoti  tarixida yangi ja n r — o ‘zbek 
rom anchilikjanri vujudga keldi. Abdulla Qodiriy « 0 ‘tkan kunlar» va «M ehrobdan 
chayon» nomli asarlar yaratib o ‘zbek romanchiligi asosiga tam al toshini q o ‘ydi. 
A .F itra tn in g   «C hin  sevish»  v a  «Abuifayzxon»,  «A rslon»,  A .C h o 'lp o n n in g  
« C h o 'riq iz   isyoni»,  «Y orqinoy»  va  «Zulmkor»  n o m li  d ram atik   asarlarida 
T u rk isto n   xalqlarining  fojiasi,  tuganm as  dardlari  to ‘laqonli  aks  ettirildi.
Sobiq  TA SSR ning  ijozati  bilan  tuzilgan  «C hig‘ato y   gurungi»>  tashkiloti 
T u rkiston  xalqlari  m ad an iy   m erosini  to ‘plash  va  o ‘rganish  yum ushlari  bilan 
birga  m adaniyat va adabiyot  sohasi orqali milliy istiqlolni targ ‘ib qilish yoMida 
faoliyat k o ‘rsatgan.  Bu tash k ilo tg a a ’zo shoir va adiblar,  m a'rifatparvarlar til va 
adabiyotning milliyligi  m asalasida  ulkan  ishlarni bajarishdi.  0 ‘tm ish  merosga, 
xususan,  chig‘atoy  adabiyotiga  katta  ixlos  bilan  qaragan  hoida,  xalq  tiliga, 
x alq o n a  ifodaga,  m illiy z a m in g a  alohida e'tib o r qaratdilar.  0 ‘z am aliy  ishlari 
b ilan   ruslashtirish  siyosatiga  q arsh i  turdilar.  Lekin  b u n d ay   sa’y-harakatlar 
h u k m ro n  m afkura an d azalarig a m os tushm as edi.
R espublikaning  m ustaqilligi  u c h u n   kurash  dastlab  o ch iq d an   ochiq  olib 
borilgan  b o ‘lsa,  partiya  yakkahokim ligi  va totalitär  tu zu m   o ‘rnatilishi  ham da 
m illiy istiqlol  uchun  k u rash u v ch ilar  ayovsiz jazolana  boshlangandan  so'ng bu 
kurash yashirin  tarzda olib borildi.  M asalan,  m ao rif vaziri  b o ‘lib ishlab turgan 
R .  In a g ‘om ov  rahbarligidagi  «18  lar  guruhi»  yer-suv  islohoti  kom paniyasi 
boshlanishi  oldidan  o ‘z  faoliyatini  ochiqchasiga  olib  borgan.  R.  Inag‘omov, 
eng  a w a lo ,  partiya  rahbarligi,  u n in g   gegemonligiga  qarshi  chiqadi.  Partiyani 
diktatorlikda va dem okratiyani b o ‘g kishda ayblaydi Jam iyatni boshqarishda barcha 
g u ru h larn in g   erkin  q a tn a sh ish in i  ta'kidlaydi.  D avlatni  boshqarishda  faqat 
sh o ‘ro lam in g   ishtirokini  ta n   o lib ,  partiyaning  asosiy  vazifasini  faqat  targ‘ibot 
va  tashviqot  ishlarini  olib  b o rish d a n   iborat,  deb  hisoblaydi.
A yrim   m a ’rifatparvarlar  m ahalliy  aholi  bolalari  u ch u n   o ‘z  m ablag‘idan 
m aktablar ochdilar. Xalq ta ’lim ining ko‘pgina tashkilotchilari pedagogik faoliyat 
bilan shug‘ullanishdan tashqari,  m aktablar uchun o'zbek tilida darslik tayyorlash 
ishida h a m  faol qatnashdilar.  M u n aw arq o ri, Abdulla Avloniy,  Fitrat, Ashurali 
Z ohiriy,  Shorasul  Z u n n u n ,  R ah im jo n   Shokiriy,  Elbek,  Q ayum   R am azon, 
Sh.S aidrizo Alizoda,  Rafiq  M o ‘m in ,  A bduqodir  Shokiriy va boshqalar shular 
jum lasidandir.
XX 
asm ing  30-yillarida  ad ab iy o t  sohasiga  G 'ayratiy,  O ybek,  G ‘.  G ‘ulom , 
B o tu   (M .X odiyev),  H a m id   O lim jo n ,  Abdulla  Q a h h o r,  O ydin  Sobirova, 
U sm o n   N o sir,  A m in  U m a riy ,  U y g 'u n   singari  yozuvchi  va  shoirlar  kirib 
keldilar va xalq orasida ta n ila boshladilar.
2 0-30- yillarda o ‘zbek te a tr  sa n ’ati shakllana boshladi.  Bu davrda H am za va 
M a n n o n   U yg‘urlar to m o n id a n   o ‘zbek  professional  teatri  beshigi  hisoblangan 
akadem ik  te a tr  tashkil  to p d i.  N a tijad a  Yetim  Bobojonov,  A bror  H idoyatov, 
M u h id d in   Qori  Y oqubov  kabi  ulug‘  siymolar  yetishib  chiqdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu  davrda  0 ‘zbckiston  kino  sa n ’a ti  asosiga  tam al  toshi  qo'yildi.  O 'z b e k  
m usiqa, kinem atografiya va teatr san 'a ti tezkorlik bilan rivojlandi, 
o 'z
 davrining 
b u y u k   sa n   a tk o rla ri:  M .A sh rafly ,  T .S o d iq o v ,  M .B u rh o n o v ,  ( m u s iq a ) , 
Y.A zam ov,  N .G ‘aniyev,  S.lskandarov,  A .U m aro v ,  R .P irm u h am ed o v   (k in e ­
m atografiya),  L.N arzullayev,  Z .H id o y ato v a,  Sh.Q ayum ov,  T .S aid azim o v a, 
X .N osirov  (te a tr)  kabilar  yetishib  ch iq d ilar.
30-yillar o ‘zbek fanining jadal rivoj to p ay o tg an  davrfaridan biri hisoblanadi. 
Bu  davrda  m a sh h u r  geolog  o lim la rd a n   X .M .A bdullayev,  G .A .M av lo n o v , 
m a tem atik lard an   T .N .Q o ri  N iyozov,  T .A .S arim so q o v ,  biolog  o lim la rd a n  
T .X .Z o h i d o v . 
D .K .S a id o v , 
A .M . M u z a f f a r o v , 
A . T . T o 'l a g a n o v ,  
k im yogariardan  O .S .S odiqov,  A .S .S a tto ro v ,  M .Y unusov,  X .U .U s m o n o v  
K .S.A hm edov,  encrgetiklardan  X .F .F o zilo v ,  G .R .R ahim ov,  faylasuflardan 
I.M .M o  m inov,  arxeologlardan  Y a .G \ G ‘ulom ov  kabilar  yetishib  ch iq d ilar.
Bu  davm ing  eng buyuk m uvaffaqiyatlaridan biri  —  televideniyening v a ta n i 
T oshkent  b o ‘lib  qolganligidir.  1928-  yili  o ‘zbekistonlik  V .P .G rabovskiy  va
I.F. B elyanskiylar  elektron  nur  y o rd a m id a   harak atd ag i  tasvim i  b ir  jo y d a n  
ikkinchi joyga  uzatadigan va  qabul  qilingan  «radiotelefon»  yaratdilar.
Xullas,  30-  yillarda  ro ‘y  bergan  m u ra k k ab   ijtim oiy-siyosiy  va  iq tiso d iy  
jarayonlar respublika m adaniy hayotiga jid d iy  t a ’sir k o lrsatdi. Àyniqsa,  m a ’naviy 
hayot  sohasidagi  q a tag ‘onlar  m illiy  m a d a n iy a t  taraqqiyotiga  salbiy  t a ’sir 
ko‘rsatdi,
«Xalqlar  otasi»ning  jam iyat  tu rm ushidagi  b arch a  sohalarga  «dohiylarcha 
rahbarligi» xato va kamchiliklarsiz ideal jam iy at qurilayotganligini m adh etuvchi 
asarlam ing ko  payishiga olib keldi.  S a n 'a tn in g  turli sohalarida hayot  haq iq atin i 
b iry o q lam ak o ’rsatuvchi,  qolipgasolingan  ijod  nam unalari  paydo  b o ‘lishiga 
sabab bo ‘ldi.
Q o n u n c h iiik n in g   q o ‘pol  ravishda  b u z ilish i,  in soniy  q a d r-q im m a tn in g  
poym ol  etilishi  natijasida  milliy  m a d a n iy a tn in g   k o ‘pgina  k o ‘zga  k o ‘rin g a n  
nam oyandalari  -   M u n aw arq o ri, A bdulla  Q odiriy,  C h o 'lp o n .  F itrat,  Z o h iriy , 
S h o k ir  S u la y m o n ,  E lbek,  U sm on  N o sir,  O ta jo n   H o sh im o v   va  b o s h q a  
m illatparvarlar  y o ‘q   qitindi.
II 
ja h o n  urushi yillari adabiyot va sa n 'a td a g i asosiy m avzu —  insonparvarlik 
g  oyalarining  yanada  kuchaytirilishi  edi.  C h u n k i  fashizm   butun  insoniyat  va 
uning  to m o n id a n   yaratilgan  barch a  m a d a n iy   m erosni  yo‘q   qilu v ch i  o fa t 
hisoblanardi.  Shu  sababli  urush  yillarida  yaratilgan  barcha  m adaniy  b o y lik lar 
insoniylik  g koyalariga  yo‘g ‘rilgan  edi.  Bu  davrdagi  asosiy  m avzulardan  biri  — 
vatanparvarlik hissining oshib-toshib ketishi va barcha san’at asarlarida n am o y o n  
bo‘lishi edi.  Barcha narsa va harakat, barcha badiiy ijod -  buyuk V atan tuyg‘usini 
shakllantirish, V atan uchun jonini tikishdek qudratli hisga bag‘ishlandi.  N atijad a 
bu davrda yaratilgan barcha san’at asarlarida  m illati, tili, e'tiqodi h a r xil b o 'lg a n  
kishilam ing  yagona,  qudratli  kuchiga  aylan g an   ichki  ruhiy  hissiyot  -   V atan  
tuyg‘usi  o ‘z  ifodasini  topdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U rush davrida 0 ‘zbekistonga Rossiya, Ukraina va Belorussiyadan 22 ta ilmiy 
ta d q iq o t  instituti,  16  ta   o liy  o ‘quv  yiirti  ko'chirib  kelingan  edi.  N atijada 
0 ‘zbekistonda  ilm -fan n in g   te z   su r’a tla r  bilan  rivojlanish  im koniyati  vujudga 
keldi.  Ishlab  chiqarishni  y a n a d a   kengaytirish  va  xom ashyo  zaxiralarini  izlab 
to p ish   ishlari  am alga  oshirildi.  S a n o at  uchun  qim m atli  b o lg a n   ko‘plab  o ‘tga 
c h id a m li  m a teriallar  k a s h f  etild i.  N e ft  ishlab  ch iq arish   a n c h a   rivojlandi. 
E nergetika zaxiralaridan foydalanish y o ‘lga qo‘yila boshlandi.
Ijtim oiy  fanlar  rivojlantirilib,  k o 'p la b   arxeologik  qazishm a  ishlari  am alga 
oshirildi va  respublikam iz  h u d u d id ag i  qadimgi  m adaniyat  m anzilgohlari  izlab 
topildi.
0 ‘zbekistonda  1943-yilda  0 ‘zbekiston  Fanlar  akadem iyasi  tashkil  etildi. 
] 944-yilga kelib F a n lar akadem iyasi  tarkibida 22 ta ilmiy muassasa mavjud edi. 
1943-yilda  O ‘zbekistonda  41  ta   oliy  o ‘quv  yurti  (sh u n d an   12  tasi  ko'chirib 
kelingan),  52 ta o 'rta  m axsus o ‘quv yurti faoliyat k o lrsatdi va xalq xo‘jaligining 
turli tarm oqlariga m utaxassislar tayyorlab berdi.  Urush yillarida bu o‘quv yurtlari 
xalq x o ‘jaligining turli sohalariga  20  m ingdan ziyodroq m alakali  mutaxassislar 
yetkazib berdi.
Shu bilan birga, 40-yillardan 50-yillargacha davom  etgan siyosiy qatag‘onlar 
0 ‘zb ek isto n   m ad an iy   h a y o ti  v a  taraqqiyotiga  salbiy  t a ’sir  k o 'rsatd i.  Bu 
q a ta g 'o n la r asosan  ilm -fan va  m adaniyat arboblariga qaratilgan  edi.  K o ‘pgina 
yozuvchilar,  shoirlar,  o lim la r  va  boshqa  fan  va  m adaniyat  arboblari  nohaq 
q o ralan d i,  «m illatchi»likda  ay blanib.  h atto  «xalq  dushm ani»  tam g‘asini  oldi. 
N atijad a  adabiyot,  san ’a tn in g   taraq q iy o t  y o ii  yuqoridan  belgilab  beriladigan 
y o lg a   solib  qo'yildi.  Asosiy  e ’tib o r  hayotni  realistik,  dem okratik  va  oshkora 
tasvirlab berish o'rniga «xalqlar otasi»ning,  partiya va rahbarlar gegemonligining 
b uyuk qudrati  ham da q ah ram o n lik larin i bo'rttirib tasvirlashga qaratildi.
M illat,  xalq  va  V atan  tarix in i  yoritib  beruvchi  asarlam ing  mualliflariga 
«o‘tm ish n i  q o ‘msovchi»,  «o‘tm ish n i  ideallashtiruvchi»  kabi  ayblar  q o ‘yildi. 
Y ozilgan  asarlar  partiya  org an lari  senzurasi  to m o n id an   q attiq   tekshirilar  va 
rahbariyatga yoqm agan  «zararli elem entlar» uchun ijodiy organlar va mualliflar 
b a d n o m   q ilin a r  edi.  P a rtiy a   o rg an lari  ayrim  yo zu v ch ilar  va  shoirlarning 
asarlarid an  jiddiy x atolar  «topib»,  u la m i  milliy cheklanganlikda,  o ‘tm ishning 
zararli tom onlarini ideallashtirishda ayblay boshladilar. N atijada Oybek, Abdulla 
Q a h h o r,  M .Shayxzoda  S h ukrullo.  Said  Ahmad,  M .  Boboyev,  M irtem ir  va 
b o sh q a  ijodkorlam i  b a d n o m   qildilar.  Bir  qator ju m alla r,  ju m lad an ,  «Sharq 
yulduzi»  va  «Zvezda V ostoka» jurm illari tahririyatiga jid d iy  ayblar q o ‘yildi.
Xullas,  m a ’naviy hayotdagi  q a ta g 'o n la r keyingi  m adaniy hayotda ko'pgina 
salbiy oqibatlam ing kelib chiqishiga, y a’ni  ijoddagi erkinlik o ‘rnini hadiksirash, 
m avzunlng  yuqoridan  belgilab  berilishini  kutish  kabi  noxush  holatlarning 
ro ‘y  berishiga olib keldi.
Shuningdek, ijodning h u k m ro n  millat,  maikura va sinf tazyiqi ostida belgilab
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

berilishi  y o zu v ch ila rn in g   ijtim oiy  ta ra q q iy o t  h o d isa la rin i  b ir  to m o n la m a  
yoritishga,  m avjud  kam chiliklarni  ko‘rib -k o ‘rm aslikka  olishga  m ajbur  etd i. 
N atijad a  7 0 -y illa rd an   so 'n g   sh a h a r  h a y o tig a   a so siy   e ’tib o r  berish  b ila n  
cheklanib, qishloq voqealarini yoritish e’tibordan c h e td a  qola boshladi. Q ish lo q  
hayoti,  m adaniyat  va  turm ush  ikkinchi  darajali  m avzuga  aylandi.  A ho lin in g  
ozchilik qismi yashaydigan shahar hayoti k o ‘klarga k o ‘tarib maqtaldi. A yniqsa, 
badiiy  film lar  ishlab  chiqarishda  yuzakilikka  —  g ‘oyaviy  b o ‘sh,  m a z m u n a n  
sayoz, o ‘zbek m illatining haqiqiy qiyofasini,  u rf-o d a tla ri, qadriyatlarini,  m illiy 
o ‘zligini  ochib  b e ta  olm aydigan  filmlar  ishlab  ch iq arish g a  o ‘tib  olindi.
Xuiosa qilib aytganda, bu davr O 'zbekiston  m a d a n iy  taraqqiyotini b o sh d a n  
kechirgan bir bosqich sifatida tarix sahifasidan  m u n o sib  jo y  oldi.  F an , tex n ik a, 
adabiyot  va  san ’a t  h a m d a  m ao rif sohalarida  m u ay y an   siljishlar  b o lib   o ‘td i, 
ularning m oddiy-texnika bazasi ancha m u stah k am lan d i.
1991-yil  1-sentabr  kuni  0 ‘zbekistonning  M u staq il  deb  e ’lon  qilin ish i, 
M illiy Istiqlolga erishuvim iz xalqim izning m a ’naviyat va m adaniyatini y a n a d a  
yuksaltirish im koniyatini berdi.  Bu shunday b ir n e ’m atk i,  ajdodlar to m o n id a n  
y aratilgan  m a d a n iy -m a ’naviy  m erosga  x alq   m illiy   ru h iy ati  orq ali  n a z a r 
tashlashga,  uning  sarchashm alarini  qalban  his  qila  bilish,  xalqona  m illiy  va 
diniy e ’tiqodlarga  c h u q u r ehtirom   ila  qarash  im k o n iy atin i  yaratib  berdi.
Milliy Istiqlolning mohiyatiga tushunib yetilgan  taqdirdagina kishilarda c h in  
vatanparvarlik  hissi  uyg‘onadi,  nafaqat  o ‘tm ish   m a d a n iy   m erosini,  balki 
zamonaviy,  qolaversa, xalqning kelajak m adaniyati va m a'naviyati m asalalarini 
ham   chuqurroq  anglab  yetish  hissi  paydo  b o ‘ladi.
M illiy Istiqlol sh u n d ay  qudratli kuchga egaki,  o ‘z  m illati,  xalqi va elatining 
taqdiri,  m adaniyati  va  milliy  qadriyatlari  u c h u n   k u rash   h a r  bir  fuqaroning 
insoniy e ’tiqodiga aylandi.
O 'z   n a v b a tid a ,  m illiy   m a d a n iy a tn in g   ta ra q q iy o ti  h a r  b ir  in s o n n in g  
zam onaviy taraqqiyot oqim iga qo'shilib ketishiga y o rd a m  berdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I ll  QISM .  M U ST A Q IL L IK   DAVRI  MADANIYATI
I  BO B.  M U S T A Q IL L IK   VA  M ADANIY  IS L O H O T L A R
H a r  bir  ijtim oiy  tu z u m   o ‘zi  u ch u n   qulay  m adaniyat  tizim ini  yaratadi.
Sobiq  sho‘ro la r  d av rid a  kom m unistik  m afkuraga  xizm at  qiladigan  yagona 
markazlashtirilgan m adaniyat tizimi yaratilib. unga kom m unistik partiya rahbarlik 
q ilar  edi.
S h o ‘rolarga  m a d a n iy a t  asosan  kom m unistik  g 'o y alam i  targ'ib  qilish,  o ‘z 
hokim iyatini  m u stah k a m la sh   u ch u n   kerak  edi.  K om m unistlar  m am lakatda 
o'ziga xizmat qiladigan va mavqeyini mustahkamlaydigan sotsialistik m adaniyatni 
rivojlantirish  u c h u n   m ab la g ‘ini  ayamasdi,
0 ‘zbekiston  m ustaqillikka  erishgandan  so‘ng  dem okratik  fuqarolik,  odil 
jam iyat  qurish  m aqsad  qilib  olindi.  M adaniyat  kom ii  insonni  shakllantirishga 
xizm at  qila  boshladi.  Bu  b o ra d a  ulkan  tarixiy  va jah o n sh u m u l  ishlar  am alga 
oshirildi. Jum ladan:
— qadim iy tarix im iz n in g  haqqoniy,  chuqur va h a r tom onlam a o'rganilishi, 
tarixiy mavzulardagi sovet davrida taqiqlangan asarlam ing chop etilishi xalqim
iz
 
m illiy-tarixiy o n g in i  shakllantirishda  m uhim   rol  o ‘ynam oqda;
—  sho  ro lar  dav rid a  m a n   qilingan  yoki  cheklangan  m adaniy  qadriyatlar: 
tarixiy  xotira,  miUiy  o n g ,  m illiy  ruh,  diniy  e 'tiq o d la r,  xalq  odatlari,  davlat 
tili,  xalq ijodi,  m illiy o ‘yinlar, tarixiy m e'm orchilik san 'ati,  ko‘pgina a n ’anaviy 
ijod  turlari  tiklandi;
-  
xalq  o d a tla ri,  m arosim lari  va  bayram lari  (N av ro ‘z,  R o‘za  hayiti, 
Q urbon  hayiti  k ab ilar)n in g   tiklanishi  va  yangi  bayram lar  (M ustaqillik  kuni! 
0 ‘qituvchi  va  m u rab b iy lar  kuni,  X otira  va  qadrlash  kuni  kabilar)ning  joriy 
etilishi  xalq  m a ’naviy  hayotiga  yangi  ruh  va m az m u n   bag‘ishlam oqda;
—  d in iy   q a d r iy a tla r n in g   tik la n is h i,  eski  m a c h it  va  m a d ra sa la rn in g  
t a ’m irlanishi,  yangilarining  Ь а ф о   etilishi,  diniy  adabiyotlar  nashr  etiiishiga 
keng im koniyatlar yaratilishi respublikamizda vijdon erkinligini ta ’m inlam oqda;
— о  zbek tilining davlat tili darajasiga k o ‘tarilishi dilni quvontirm oqda.  0 ‘z 
navbatida, ja h o n   tilla rin i  o ‘rganish  ehtiyoji bizni  olam ga 
«yuz
  tutishim iz^ga, 
ja h o n  ham jam iyatiga qo'shilishga,  um um insoniy qadriyatlam i yanada kengroq 
0 ‘zlashtirishim izga y o rd a m  berm oqda;
— xalq ijodi,  m illiy am aliy san  atim iz jonlanib,  rivoj topib, vatandoshlarim iz 
va  xorijliklam i  loi  q o ld irm o q d a.  Xalq  ijodi  b o ‘yicha  respublika  va  xalqaro
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

anjum anlarning 
0
‘tkazilishi,  ajd o d larim iz  m erosi,  m illiy-axloqiy  m adaniyat 
d u rd o n alari  yoshlarni  tarb iy a lash d a  m u h im   om il  b o lm o q d a .  Bu  borada 
o ‘tkazilayotgan  rang-barang  tad b irlar,  jum ladan,  xalq  h u n arm an d ch iiig i  va 
tasviriy  sa n 'a t  k o ‘riklari,  oilaviy  an sam b llar  va  lapar  ijro ch ilari  tanlovlari, 
«Alla*  ijrochilarining  k o 'rild ari,  fo lklor-etnografik  a n s a m b lla r  festivallari. 
dorbozlar,  a n ’anaviy  sirk  san ’a ti,  q o ‘g ‘irchoq  teatri  ja m o a la rin in g   k o ‘rik- 
to m o sh alari,  qadim iy  q o 'sh iq lar,  u rf-o d a tla r  va  m a ro sim la r  nam oyishlari 
kabi boshqa ko'plab anjum anlar vatanim izda xalqim izning boy ijodiy merosiga 
katta e ’tib o r berilayotganligidan  d a lo lat  beradi.
-  Respublikamizda m adaniyat sohasining yangi tizimi vujudga kela boshladi. 
Ju m lad an ,  Respublika  «M a’naviyat  va  m a ’rifat*  kengashi,  «T a’lim   markazi», 
« 0 ‘zbekkino»,  « 0 ‘zbeknavo»,  « 0 ‘zbekraqs»,  « 0 ‘zbekm uzey»,  «O 'zbekteatr», 
Badiiy  akadem iya,  M illiy  m adaniy  m arkazlar  kabi  k o 'p la b   m a d a n iy -m a ’rifiy 
tashkilotlarning  tuzilishi  respublika  m a'naviyati  asosiy  so h alarin in g   ravnaq 
topishiga zam in b o ‘ldi.
-   k o ‘plab  nodavlat,  notijorat  tashkilotlari  vujudga  keldi;
-   ja h o n   m adaniyatiga  m u n o sib   hissa  q o 'sh g a n   a jd o d la rim iz   vakillari 
tavalludlarining  yirik  sanalarini  n ishonlash  harn  x alqim izning  eng  ulug'vor 
an 'an alarig a  aylanm oqda.  M asalan,  Y U N E S K O   orqali  xalqaro  m iqyosda:
1993-yil  —  Bahouddin  N aqshbandiyning  675  yilligi;
1993-yil -  Zahiriddin  M uham m ad  B obum ing 510 yilligi,  2003 y.  520 yilligi;
1994-yil  -   M irzo  U lug'bekning  600  yilligi,  (S am arq an d ,  Parij);
1995-yil  —  M ahm ud  Z am ahshariyning  920  yilligi;
1995-yil  —  N ajm iddin  K ubroning  850  yilligi;
1996-yil  -   A m ir  Tem urning  660  yilligi  (S am arqand,  Parij);
1998-yil  -   Im om   al-B uxoriyning  1225  yilligi;
1998-yil  -   A hm ad  Farg‘oniyning  1200  yiliigi;
2000-yil  —  Burhoniddin  M arg‘inoniyning  910  yilligi;
2000-yil  —  Kam oliddin  B ehzodning  545  yilligi;
2001-yil  —  Alisher  N avoiyning  560  yilligi;
2003-yil  -   A bdulxoliq  G ‘ijduvoniyning  900  yilligi  kabi  b u yuk  ajdod- 
larim izning  yubileylari,  shuningdek:
1999-yil  ~   «Alpomish»  eposining  1000  yilligi  (T erm iz);
2001-yil  -   «Avesto»ning  2700  yilligi  (U rganch);
2005-yil  -   M a’m un akadem iyasining  1000 yilligi  (X orazm )  kabi  sanalarga 
b ag'ishlangan  tadbirlar  o'tkazildi.
0 ‘zbekistonning  qadimgi  sh ah arlari  yubileylari,  ju m la d an :
1997-yil  -   Xiva va  Buxoro  sh ah arlarin in g   2500 yilligi;
2002-yil  —  Term iz  shahrining  2500  yilligi;
2002-yiI  —  Shahrisabz  shahrining  2700  yilligi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2006-yil  —  Q arshi  shahrining  2700  yilligi;
2007-yil  -   Sam arqand  shah rin in g   2750  yilligi;
2007-yil  —  M a rg 'ilo n n in g   2000  yilligi  keng  n ish o n lan ish i  v a tan d o sh - 
larim izning  en g   quvonchli  kunlariga  aylanib  ketdi.
2009-yilda T oshkentning 2200 yilligi tantanasi  M ustaqilligimizning  18 yilligi 
bayram iga ulanib ketdi.
0 ‘zb ek isto n d a  b o ‘lib o ‘tayotgan T oshkent kinofestivali,  «Sharq taronalari» 
(S a m a rq a n d ),  « T eatr  festivali»,  «S im fonik  m usiqa  festivali»  kabi  xalqaro 
an ju m a n la r  h a m   m adaniyat  b ayram lari  sifatida  xalqimiz  qalbidan  jo y   olib 
ulgurdi.
M ustaqiliik yillarida o^kazilayotgan «Yangi avlod»,  «Kelajak ovozi»,  «Vatan 
yagonadir,  V atan   bittadir»,  «Yangi  nom lar»  va  boshqa  k o ‘rik-tanlovlam ing 
o 'z  y o ‘nalish i,  o ‘ziga  xos  m aqsad  va vazifalari bor.
0 ‘zb ek isto n   Respublikasi  P rezidentining  2009-  yil  7-aprel  P Q -1091-son 
« Y a g o n a s a n ,  m u q a d d a s   V a tan »   re s p u b lik a   k o ‘rik -ta n lo v in i  o 4tk a z ish  
t o ‘g ‘risida»gi  Q arori  m am lakatim iz  m adaniyati  va  san 'ati,  xususan,  yoshlar 
ijodi  rav n aq id a  m u h im   hodisa  b o id i.  Bu  ko‘rik-tanlovning  bosh  m aqsadi: 
m illa tim iz ,  x a lq im iz ,  eng  a w a lo ,  erta n g i  k u n im izn in g   ish o n ch i  b o ‘lgan 
y oshlarim iz  qalbida  o ‘z  o n a-V atan ig a  b o ‘lgan  m eh r  va  m uhabbat,  sadoqat 
tuyg‘u la rin i  u y g 'o tish ,  V atanni  sharaflaydigan,  ulugiaydigan,  q adr-qim m ati, 
s h a 'n i,  sh av k atin i  ifodalaydigan  m a z m u n a n   tera n   q o 'sh iq lar  yaratish,  shu 
bilan  birga  y o sh lar orasidan  iste'd o d   sohiblarini  izlab  topish  va  k ash f etishdir. 
Shu  bois,  u sh b u   k o'rik-taniovni  o ‘tkazib  kelinayotgan  barch a  tanlovlam ing 
u m u m lash m asi,  desak m ubolag‘a  b o ‘lm aydi.
0 ‘z b e k   m a d a n iy a tin in g   x a lq a ro   n u fu zi  osha  b o sh lad i.  E ng  a w a lo , 
ajdodlarim iz m erosini tiklash b o ‘yicha qilinayotgan keng k o la m li ishlarim izni 
ja h o n   h a m ja m iy a ti  ta n   o lm o q d a.  Bu  boradagi  o lam sh u m u l  ishlarim izni 
o ‘rganish  u c h u n   dunyoning  k o kp g in a  m am lakatiari,  c h u n o n ch i,  A m erika, 
N o rv eg iy a,  G o lla n d iy a ,  F ran siy a,  O lm o n iy a,  Turkiya  k ab ilard an   ta sh rif 
bu y u rg an   m u ta x assis  o lim lar  h a m   am alga  oshirilayotgan  ishlarga  tah sin  
aytm oqdalar.
0 ‘zb ek   s a n ’ati jahonga  tan ilm o q d a,  ko'plab  folklor jam oalari,  jum ladan. 
T o sh k e n tn in g   «K am alak»,  A n d ijo n n in g   «Sumalak»,  X orazm ning  «Meros» 
kabi folklor-etnografik ansambllari xorijiy mamlakatlarga tashrif buyurib, xalqaro 
an ju m an lard a  qatnashib,  ajnabiylar  e ’tiboriga  n o d ir san’atim iz  durdonalarini 
havola etish m o q d a.  C het ellarda o ‘zbek xalq m adaniyati va ijodiga oid  ko‘plab 
kitoblar,  m aq o lalar chop etilm oqda.  O 'zb ek x alq erta k lari,  m aqollari,  iboralari, 
afsonalarining  X itoy,  E ron,  T urkiya,  G erm aniya  va  A Q SH da  n ash r  etiigani 
quvonchli holdir.  Vatanimizda xalq m adaniyatini taraqqiy ettirish borasida ulkan 
tarixiy ish la r am alga oshirilganligini b u tu n  jah o n  tan olm oqda.  S huni  bem alol
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

aytishim iz m um kinki,  mustaqil  0 ‘zbekiston  m adaniyatining yangi  m ustahkam  
poydevori yaratildi.
Xullas,  m ustaqillik  sharofati  bilan  xalq  ijodining  rang-barang  turlarining 
tiklam shi 
xalqim izning  tarixiy  on g i,  m illiy  m a ’naviyatini  shakllantirish  va 
ravnaq to p tirish d a  m uhim   omil  sifatida  n a m o y o n   b o lm o q d a .
Bir tu z u m d an   ikkinchi  tuzum ga  o ‘tish  davrida  hayotning b o sh q a jabhalari 
kabi  m adaniyat  sohasida  ham  jid d iy   o 'zg arish lar,  islohotlar  am alg a  oshirila 
boshlandi.
M a ’lu m k i,  0 ‘zbekistonda  is lo h o tla r  m am lak at  p re z id e n ti  I.K a rim o v  
tom om dan taklifctilgan beshta tamoyil b o'yicha amalga oshirilmoqda.  M adaniyat 
sohasida  h a m   bosh  islohotchi  -   bu  davlat.  0 ‘zbekiston  hu k u m ati  m adaniyat 
va  m a  navjyat  sohasidagi  islohotlarni  u stu v o r  y o ‘nalish  d eb   h iso b la b ,  bu 
boradagi  ishlarga jiddiy  e ’tibor  b erm o q d a.
0   zbekiston xalqining maqsadi  — kuchli davlat asosida kuchli jam iy at qurish 
B undan  kehb chiqib,  m am lakatim iz m ad an iy at  sohasidagi  isio h o tlam in g  ham  
asosiy  y o knalishi  m adaniyat  va  s a n ’at  m uassasalarini  d av lat  ta sa rru fid a n  
chiqarib,  ularni nodavlat va jam iyat  tashkilotlariga aylantirish, jam iy at va inson 
m anfaati  asosida  xizmat  qiluvchi  yangi jam iy atlar,  uyushm alar,  m ark azla r va 
ja m g karm alar  tuzishdan  iborat.
O  zbekiston m adaniyat tashkilotlari va  m uassasalari  tizim ida ikki y o ‘na!ish 
paydo  b o lm o q d a :
1. D avlat tashkiloti va muassasalari.
2.N odavlat  va jam o a t tashkilotlari.
D avlat  tasarru fid ag i  tashkilotiar:
a)  M adaniyat  va  sport  ishlari  vazirligi  tizim idagi  tashkilotiar;
b)  d av lat  ak sio n erlik   jam iy a tla ri,  k o m p a n iy a la r,  b irla sh m a la r:  « 0 ‘z- 
bekkino»  M illiy  agentligi,  «O‘ztelerad io »   kom paniyasi,  0 ‘zb e k isto n   Badiiy 
A k a d e m iy a si,  « O 'zb ek n av o »   e s tr a d a   b irla s h m a s i.  « 0 ‘z b e k te a tr »   II B , 
« 0 ‘zb ek raq s» ,  « M u sa w ir»   ilm iy  ijo d iy   ish lab   c h iq a rish   b ir la s h m a la r i’ 
« 0 ‘zbekm uzey»  birlashm asi.  « 0 ‘z b e k tu riz m »   aksionerlik  k o m p an iy asi  va 
boshqalar.
N odavlat  va ja m o a t  tashkilotlari:
a)  ja m g karm alar;
b)  ijodiy  tashkilotiar,  jam iyatlar  va  uyushm alar;
d)  m a d a n iy -m a ’rifiy  markazlar,
O 'zbekistonda quyidagi jam g‘a rm a la r m avjud:  Im om  al-B uxoriy nom idagi 
x a lq a ro   x a y riy a   ja m g ‘arm asi,  A m ir  T e m u r   n o m id a g i  x a lq a ro   x a y riy a  
jam g'arm asi,  Ibn  Sino  nomidagi  xalq aro  ja m g ‘arm a,  «Oltin  m eros»  xalqaro 
jam g'arm asL   B obur  nomidagi  xalqaro ja m g 'a rm a ,  Sodiqov nom idagi  xalqaro
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ja m g ‘a r m a ,  «S og‘lom   a v lo d   u c h u n »   xayriya  ja m g ‘a r m a s i,  « K am olot» 
ja m g ‘arm asi,  B olalar ja m g ‘arm asi,  «lste'dod» jam g‘arm asi,  «Ekosan»  xalqaro 
ekologiya va salomatlik jam g‘arm asi,  0 ‘zbekiston om m aviy-axborot vositalarini 
d e m o k ra tla s h tiris h   va  q o 'lla b -q u v v a tla s h   ijtim o iy -siy o siy   ja m g ‘arm asi, 
0 ‘z b ek isto n   faxriylarini  ijtim oiy  q o ila b -q u w a tla sh   «N uroniy»  jam g ‘arm asi, 
“ M a h a lla ” ja m g ‘arm asi  va b o sh q alar.
Ijo d iv   ta s h k ilo tla r,  ja m iy a t  v a  uyushm alar:  0 ‘zb e k isto n   Y ozuvchilar 
u y u sh m a si,  0 ‘zbekiston  B a s ta k o rla r  uyushm asi,  0 ‘zb ek isto n   M e ’m o rlar 
u y u s h m a s i,  0 ‘z b e k isto n   F a y la s u fla r   jam iy ati,  0 ‘z b e k is to n   T a rix c h ila r 
ja m iy a ti,  0 ‘zb e k isto n   « T asv iriy   o y in a»   ijodiy  u y u s h m a s i,  0 ‘zb ek isto n  
J u rn a listla r  ijodiy uyushm asi  va  boshqalar.
M ad an iy -m a'rifiy   m a rk a z la r:  Respublika  M a’naviyat  targ ‘ibot  m arkazi, 
M illiy g ‘oya va mafkura ilm iy-am aliy markazi,  0 ‘zbekiston huquqiy m adaniyat 
m ark azi,  Ijtim oiy  fikr ja m o a tc h ilik   m arkazi,  0 ‘zbekiston  ijtim oiy  falsafa  va 
m illiy tik lan ish  m arkazi,  0 ‘zb e k isto n  baynalm ilal  m adaniyat  m arkazi,  Milliy- 
m a d a n iy   m arkazlar  (rus,  u k ra in ,  q o zo q ,  koreys  kabi  yuzga  yaqin  m arkazlar) 
va  x alq aro   aloqalar jam iyatlari.
M a d a n iy a t  tizimidagi  d av lat  va  ja m o a   tashkilotlari  faoliyati.  0 ‘zbekiston 
m ad a n iy a ti  tizim idagi  ta sh k ilo tlard a  hozirgi  davrda:
a)  tarkibiy  o ‘zgarishlar  am alg a  oshirilm oqda.  m uhim   taslikiliy  ishlar  hal 
etilm o q d a ,  ish  m azm uni  va  shakli  yangilanm oqda;
b )  jid d iy   izlanishlar  olib  b o rilm o q d a ,  jah o n   tajribasi  o ‘rganilm oqda  va 
ta jrib a la r  orttirilm oqda;
d )  yangi  sharoitda  m oddiy  va  iqtisodiy  m uam m olar  hal  qilinm oqda.
D av lat  tasarrufldagi  ishlarga  0 ‘zbekiston  Respublikasi  M adaniyat  va sport 
ishlari  vazirligi bo sh -q o sh  b o ‘lm o q d a   va ulkan ishlam i  am alga  oshirm oqda.
D a v la t  tiz im id a   y a n g id a n   tu z ilg a n   k o ‘p g in a  ta s h k ilo tla r,  m a sa la n , 
« 0 ‘z b e k te le r a d io »   k o m p a n iy a s i,  « O 'z b e k k in o » ,  0 ‘z b e k is to n   B ad iiy  
A kadem iyasi,  « 0 ‘zbeknavo»,  « 0 ‘zbekteatr»,  « 0 ‘zbekturizm »  kabilar samarali 
faoliyat  k o ‘rsatishm oqda.
Y angi tuzilgan jam g ‘a rm alar o rasid a Amir T em ur nom idagi xalqaro xayriya 
ja m g ‘arm asi,  «SogMom avlod  u ch u n »  xayriya jam g‘arm asi,  «K am olot» yoshlar 
ja m g ‘arm asi  ijobiy  natijalarga  erishm oqda.
Ijo d iy   ta s h k ilo tla r  o ra s id a   e sa   y o zu v ch ilar,  b a s ta k o rla r,  m e ’m o rla r 
u yushm alarining faoliyati d iq q atg a  sazovor.
M a d a n iy -m a ’rifiy  m a rk a z la r  ic h id a   0 ‘zbekiston  ba y n alm ilal  m arkazi, 
Ijtim oiy fikr jam o atch ilik  m a rk a z i,  Huquqiy  m adaniyat  m arkazi va boshqalar 
ibratli  ish la m i  am alga o sh irish m o q d a.
M a d a n iy a t  tizim idagi  m u a m m o lar.  Jam iyatim iz  m ad an iy at  va  m a ’rifat 
« b in o » sin i  b a q u w a t  va  g o ‘zal  b o 'lis h i  u c h u n   h ali  k o ‘p   ish la m i  am alga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oshinshim iz lozim  bo'ladi.  Bu sohada bajarilishi  lozim  b o lg a n   ishlar talaygina 
U larning ba'zilariga to ‘xtalamiz:
1.  Respublika  va  viloyatlar  darajasida  u lk a n   ish lar  am alga  oshirilayotgan 
b o ls a   ham ,  b a ’zi jo y lard a, jum ladan,  tu rn an ,  m ah alla  va  qishloqlarda jid d iy  
e ’tib o r  berish  lozim   b o lg a n   ishlar  m avjud.  K o ‘pg in a  joylardagi  m ah alliy  
rahbarlar  hanuzgacha  m adaniyat  sohasi  yetarlicha  e ’tib o r  berishm ayapti;
2.  0 ‘zbekiston  hududlarining  m ushtarakligini  ta 'm in la sh d a   m adaniyat  va 
san  atning  o ‘rni  katta.  Bu  borada  «V iloyatlar  kuni»,  y a’ni  viloyatlarda  b ir- 
b irim n g   k u n la rim   o 'tk a z is h   yaxshi  sa m a ra   b e ra d i.  B u n d ay   ta d b irla rn i 
tum anlararo  ham   o ‘tkazish  m um kin;
3.  H ozirgi  davrda  yoshlar  m a ’naviyatiga  a lo h id a   e ’tib o r  berish  lo z im
b o lm o q d a .  B a’zi  yoshlar  ongida  va  m a ’naviy  h ay o tid a  b o ‘shliqning  paydo
b o 'l i s h i g a   m a h a lliy   m a d a n iy a t  m u a s s a s a l a r i n i n g   ta la b   d a r a j a s i d a
ishlam ayotganligi sabab b o ‘lm oqda.  K lublar,  m ad an iy at  uylari,  kutubxonalar
istirohat  b o g la ri  m ah alliy   aholi  va  y o sh larn in g   b o bsh  vaqtini  m azm u n li
о  tkazishga va ulam i g koyaviy,  m a  naviy kam ol topishiga sam arali xizmat qilishi 
lozim .
M adaniyat tizim ining m oddiy negizini yaxshilash  m u h im   m uam m olarning 
biri sifatida namoyon bo‘lmoqda,  Bu borada ko‘pgina ishlar amalga oshirilayotgan 
boMsa-da,  hali  q ato r  m uam m olar  ham   mavjud:
a)  m a d a n iy a t  s o h a s id a   tu z ilg a n   yangi  ( d a v la t,  ja m o a   va  n o d a v la t) 
tashkilotlariga hukum atim iz katta m ablaglar ajratgan.  U lar^a m oddiy va m a’naviy 
yordam   berib turilibdi,  m ablag'ini  k o ‘paytirish  m aq sad id a  tijorat ishlarini  olib 
borishga ruxsat berilgan,  soliqdan ozod etilgan.  B iroq  u la r ishni yo‘lga qo'yish 
u ch u n   ajratilgan  m ablag'lardan  maqsadga  m uvofiq  foydalanishm ayapti.  Ishga 
eng  zaruriy  n arsalar  o krniga  bu  ta sh k ilo tlarn in g   ra h b arlari  o 'zlari  u c h u n  
qulayliklar yaratishm oqda.  Shuningdek,  m ad an iy at  tizim i  o ‘zini  o ‘zi  mablag* 
bilan  ta  m inlash  ishlarini  ham   yaxshi  yo‘lga  q o ‘yishi  zarur;
b)  m adaniyat va sa n ’a t sanoati y o ‘lga q o ‘ym asdan bu sohani taraqqiy ettirib 
boMmaydi.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  kino  san o ati  (ssenariy yaratish,  kino 
olish,  ularni  targ'ib  qilish,  ijara  ishlarini  am alga  oshirish),  m usiqa  sanoati 
(m usiqiy  asarlarni  yaratish,  ijro  qilish,  ovoz  yozib  olish  va  ulam i  tarqatish), 
tasviriy  san ’at  san o ati  (tasviriy  d u rd o n a la r  y a ra tish ,  u larn i  targkib  q ilish ' 
ko  rgazma-savdoJar,  auksionlar  uyushtirish)  kabilarni  yanada  yaxshi  yo*lga 
q o ‘yish  zarur  b o ‘lm oqda.
d) 
m adaniyat  tizim i  faoliyatini  yaxshilash  u c h u n   unga,  albatta,  k o ‘proq 
faol  qiziquvchi,  tashabbuskor  va  izlanuvchi  ijo d k o rlarn i  jalb  etish  m u h im  
aham iyatga  ega.  K o'pgina joylarda  m adaniyat  sohasida  h am m a  ishlayverishi 
m um kin,  degan  tu sh u n ch a  mavjud.  B unday  tu sh u n c h a   bilan  m adaniyatni 
rivojlantirib b o ‘lmaydi.  M adaniyat jonkuyar,  tashabbuskor tashkilotchilar bilan 
tirik.  Ularsiz m adaniyat  tizim i ishlay olm aydi va inqirozga  uchraydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

II  B O B .  M A D A N IY A T  S O H A S ID A   M IL L IY   G ‘OYA  IFO D A SI
Bugungi  globallashuv sharoitida  m iliiy g ‘oya va  m afkura  m uhim   aham iyat 
kasb etm oqda.  M iliiy g 'o y a  — b u, jam iy atn i birlashtiruvchi,  ruhlantiruvchi va 
olg‘a yetaklovchi kuchdir.
Miliiy g ‘oyaga P rezidentim izning:
—  yurt  tinchligi;
—  vatan  taraqqiyoti;
— xalq m anfaatiga  o id   fikrlari  asos b o ‘ladi.
M iliiy g ‘oya m illa tn in g  m aqsadi sifatida miliiy m afkuraning o ‘zak tom irini 
tashkil etadi.  M iliiy m a fk u ra  jam iyatni belgilangan  m anzil to m o n  yetaklovchi 
fikrlar  m ajm uyidir.  P rezid e n tim iz  fikri bilan  aytganda,  u  «jamiyatni  sog'lom , 
ezgu  m aqsadlar  sari  birlash tirib ,  uning  o ‘z  m uddaolariga  erishishi  u ch u n  
m a ’naviy-ruhiy  k u ch -q u v v at  beradigan  poydevor».
M iliiy g‘oya va m a fk u ra n i targ‘ib qilish u ch u n  unga xizm at qiluvchi barcha 
vosita,  usul va sh ak llard an  sam arali foydalanishim iz zarur.  Bu borada, ayniqsa. 
m adaniyatning o ‘m i benihoya kattadir.  Boshqacha qilib aytganda, madaniyatsiz, 
y a’ni,  adabiyot,  sa il’a t  (m usiqa,  kino,  teatr,  tasviriy  ijod),  m a ’rifat,  ilm - 
fan,  odat,  m aro sim ,  b ay ram   kabilarsiz  miliiy  m afkura  o ‘z  ifodasini  topishi 
qiyin.  0 ‘z  n avbatida,  m iliiy  m afkura  miliiy  m adaniyatning  ravnaq  topishi  va 
ezgu  m aqsadlar  sari  intilishiga  yordam   beradi.
M iliiy  m afk u rasiz   m a d a n iy a t  rav n aq   to p ish i  m u m k in m i,  degan  savol 
tu g ‘iladi.  Balki  m u m k in d ir.  B iroq bu nday m adaniyat m illatni ezgu  m aqsadlar 
sari  y etaklay  o lm a y d i.  O d illik ,  h a lo llik ,  im o n - e ’tiq o d lilik ,  h u rfik rlilik , 
v a ta n p a rv a rlik ,  m a ’rifa tp a rv a rlik ,  ta ra q q iy p a rv a rlik ,  o lijan o b lik ,  m e h r- 
m u ru w atlilik ,  saxovatlilik,  insonparvarlik  kabi  m a ’naviy  om illarsiz  m iliiy 
m afkura  rivoj  to p a   o lm aydi.  Bu  om illarsiz  m adaniyat,  jum ladan,  ilm -fan, 
adabiyot,  san ’at,  t a ’lim -ta rb iy a  tizim i  rivojlansa  h am ,  jam iyat  taraqqiyotida 
ijobiy  em as,  balki  salbiy  ro l  o ‘ynaydi.
Ezgulikka  x izm at  qiladigan  m iliiy  g ‘oya,  m afkura  va  miliiy  m adaniyat 
uyg'unlashgandagina,  u la r jam iyat  ravnaqiga  xizm at  qiladi.  Chunki:
— b irin ch id an ,  m iliiy  m afkuraning shakllanishida  m adaniyat  m uhim   o ‘rin 
tutadi.  M ad an iy atn in g   tarkibiy  qismi  b o ‘lm ish  ilm -fan,  m a'rifat,  adabiyot, 
s a n 'a t,  din,  axloq,  a n 'a n a la r   m azm unidagi  eng  yaxshi,  xalqchil,  ezgu  fikr, 
g ‘oyalar saralanib,  u m u m lash ib ,  uyg‘unlashib m iliiy m afkuraning shakllanishi 
va rivojlanishiga p o y d e v o r b o ‘ladi;
-ik k in c h id a n ,  m a d a n iy a t  m iliiy  g ‘oyani  targ‘ib  qilishda  sam arali  vosita 
hiso b lan ad i.  X alq   ijo d i  (m a q o l,  aso tir,  a fo riz m .  afsona,  ertak ,  d o sto n ), 
a n ’analar (xalq o d a tla ri,  m arosim lari va bayram lari) adabiyot (poeziya,  proza, 
publitsistika,  p y esa),  s a n ’a t  (m usiqa,  teatr,  raqs,  tasviriy  va  am aliy  ijod) 
kabi  m adaniyat  tu rla ri  m azm u n id a  m iliiy g ‘oyaning  asosini  shakllantiruvchi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

im o n -e ’tiqodlilik,  hurfikrlilik,  vatanparvarlik,  halollik,  m a ’rifatparvarlik  kabi 
insoniy  fazilatlar  targ‘ib  qilinadi.
T o ‘g ‘ri,  shunday  asarlar  ham   borki,  ular  oddiy  in soniy  va  m illiy  g'oyaga 
qarshi qusurlam i targ‘ib qilm oqda.  M asalan, chet eldan bizga kirib kelayotgan 
b a 'z i   a d a b iy   a s a r   va  f ilm la r   z o ‘r a v o n lik ,  u r u s h q o q l i k ,  x u d b in lik , 
shuhratparastlik  kabi  o ‘zbek  m illiy  m entalitetiga  zid  g‘oy a la m in g   yoyilishiga 
sabab  b o ‘lm oqda.  «...Yosh  to m o sh ab in lar bunday  film lard an   k o ‘pincha  turli 
yovuzlik, yirtqichlik, shafqatsizlikni o ‘rganadi.  N atijada u la m in g  diydasi qotadi, 
qalbidan  toshbag‘irlik,  zo'ravonlik,  axloqsizlik  kabi  illatlar jo y   olganini  o ‘zi 
sezmay qoladi» ([.Karimov).  Bu film lardan zaharlanib, xudbinlik balosiga giriftor 
b o ‘lgan  <'shaxs»lardan  tashkil  to p g an   m illat  yaxshi  ra v n aq   to p a   olmaydi.
M illiy g‘oya,  m afkurani  am aliyotda  rivojlantirishda  m ad an iy atn in g  h ar bir 
tu n n in g  o ‘ziga xos o ‘m i  bor.
Ilm -fan  milliy  g‘oya  va  m afkurani  ravnaq  topishida  k a tta   aham iyat  kasb 
etadi.  llm -fan d a  paydo  b o ‘lgan  g ‘oyalar,  konsepsiyalar,  t a ’lim o tlar  hayotni 
taraqqiy  ettiradi.  Shuning  u ch u n   biz  ilm -fan  sohasida  ja m ly a t  taraqqiyotiga 
xizm at  qiladigan fikr,  g ‘oya,  ta ’lim o tla r paydo boMishi  u c h u n   qulay sharoitlar 
yaratishim iz  kerak.
T o ‘g ‘ri,  bozor iqtisodiyoti sh aro itid a ilm -fanni riv o jlan tirish  tajribasi bizga 
yetishm ayapti.  Shu  sababli,  ko‘pgina  fanlar  real  h ay o td ag i  ijtim oiy,  siyosiy, 
iqtisodiy,  m a ’naviy o 'zgarishlardan  o rtd a  qolm oqda.  E ski  d av rd a shakllangan 
bilim lar bilan  yangi jam iyat  qurib  b o im a y d i.  Y angi jam iy atg a   yangi  bilimlar, 
yangi  fanlar  zarur.  «Buning  u c h u n ,  birinchi  galda,  taraq q iy o tn in g   h ar  bir 
y o ‘n a lis h i  —  ja m iy a tim iz d a g i  s iy o s iy ,  i j t i m o i y - i q t i s o d i y ,  m a ’n av iy  
m unosabatlam ing  rivoji  haqida  m axsus  darsliklar,  q o ‘llan m alar,  om m abop 
ad a b iy o tla r  yaratish  zarur»  (1 .K arim ov).  A yniqsa,  falsafa  fan i  b o ‘yicha 
fundam ental  darsliklar  yaratish  o ‘ta  zarur  b o lm o q d a .  A xir,  falsafa  qadimgi 
davrdan  buyon  insoniyatning  eng  yaxshi  g‘oya-fikrlarini  m ujassam lashtirib 
kelgan  fanlam ing «ota»si.  Buning  ustiga,  ajdodlarim iz y a ra tg a n  falsafiy fikrlar 
nafaqat  vatanim iz,  balki  ja h o n   sivilizatsiyasiga  hissa  q o ‘shgan.  D em ak,  biz, 
eng  aw a lo ,  V atanim izda  paydo  b o 'lg a n ,  ajdodlarim iz  y aratg an   falsafiy  fikr, 
g ‘oyalar asosida (yunon,  rim , ch in ,  hind falsafasi q ato ri) o ‘z m illiy falsafamizni 
yaratishim iz  lozim.  S huningdek,  ja h o n   falsafasidagi  e n g   ilg‘o r  g 'oyalam i 
o ‘zlashtirishim iz  zarur.  C hunki  u n i bilm asdan ja h o n   h am ja m iy atid a   m unosib 
o ‘rin egallay olmaymiz.
S a n ’a t  (m usiqa,  raqs,  te a tr,  tasviriy  s a n 'a t)d a   x a lq n in g   ongi  va  qalbini 
q am rab   oluvchi  sehrli  k u c h   bo rlig in i  inkor  etib  b o ‘lm ay d i.  Bu  m o'jizaviy 
im k o n iy atd an   xalqim iz  ongini  o ‘stirish  va  ru h in i  te tik la sh tirish d a   sam arali 
foydalanish zarur.
S a n ’at  asarlarida  tarixiy  m erosga,  milliy  qadriyatlarim izga  m urojaat  etila 
boshlangani  quvonchli  hoi.  B iroq  hozirgi  yaratilayotgan  s a n 'a t  asarlarining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

savjyasi  yetarli  d arajada  emas.  S huni  bilish  kerakki,  buyuk  qadriyatlar  haqida 
past saviyada g ap irib  b o lm ay d i.  M asalan, yuksak g ‘oyaIam i  ifoda etish  uchun 
o ‘sha  d a ra ja d a g i  ijo d k o r  kerak.  A g ar  A hm ad  F a rg 'o n iy   h aq id a  spektakl 
yaratayotgan  dram aturgy  rejissyor  va  aktyorning  g'oyaviy,  falsafiy,  m a'naviy 
va  m ad an iy   saviyalari  past  b o ‘lsa,  m a n tiq   talab  qilgan  yuqori  darajadagi  teatr 
asari yaratilm aydi.  Past darajadagi asarlar, aholining m adaniy saviyasini yuqoriga 
ko‘tara olm aydi.
S huni  u n u tm ay lik k i,  nazariy jih a td a n   bitta  q o'shiq  yoki  bitta  badiiy  film 
bilan  ja h o n g a   tanilish  m um kin.  Q ani  endi,  « 0 ‘zbek  kino»da  yaratilgan  bir 
kinofilm , ja h o n n in g   turli  kino va  teleekranlarida  nam oyish  qilinish  darajasiga 
loyiq b o lsa ! Y oki V atanim izda yaratilgan ohangrabo q o lshiq jah o n n in g  ko‘plab 
joylarida h a m  yangrashiga erishsak, ag ar milliy san'atni yuqori darajaga ko'tara 
olsak,  bu  a sa rla r  bilan  birga  bizning  fikr,  g'oyalarim iz,  fazilatlarim iz,  bir 
so‘z  b ilan  ay tg an d a,  m illiy  m a'naviyatim iz  h a m  jahonga  chiqadi.
Endi m usiqa san ’atiningbirm uam m osigam urojaat qilaylik.  Ko‘pgina xalqlarda 
oddiy,  b arch a sevib kuylaydigan q o lshiq!ar (m asalan, gruzinlarning «Suleyko», 
ruslarning  «P odm oskovie  vechera»  kabilar)  nafaqat  ularning  vatanida,  balki 
butun d u n y o d a   m ashhur.  N ega endi  o'zbeklarda bunday om m abop q o ‘shiqlar 
y o ‘q.  D e m a k ,  bizga  ham   n afaq at  xalq   esh itad ig an ,  balki  xalqning  o ‘zi 
kuylaydigan  q o ‘sh iq lar  zarur.
Adabiyot  insoniyat taraqqiyotida m u h im  rol o'ynagan va hozir ham  shunday.
XX  asrgacha  asosiy g 'o y alar  faqat  adab iy   asarlar  orqali  xalqqa  yetib  borgan.
XX 
asr boshida milliy uyg‘onish jarayonida ham , XX asr oxirida mustaqillikka 
erishishda  h a m   qalam   ahli  katta  rol  o ‘ynadi.  Biroq  negadir  m ustaqillikka 
erishishim iz b ilan   yozuvchi va  shoirlarim iz ham   ijtimoiy,  ham   ijodiy jih atd an  
bir  q a d a r  sust  b o ‘lib  qolishdi.  M ustaqillikka  erishilgandan  so'ng  yaratilgan 
y ax sh i  a d a b iy   a s a r la r n i  b a rm o q   b ila n   s a n a s a   b o 'la d i.  B a ’zi  a d ib la r  
«yozuvchim an!»  deya  turib,  o ‘zi  jid d iy   asarlar  yozm ay.  faqat  «gapiruvchi»ga 
aylanib ketm oqda.
M usiqa,  k in o ,  te a tr sa n ’atlarining  rivojlanishi  ham   k o 'p  jih atd an   adiblarga 
b o g liq .  A d ib lar  b u   ijod  turlarining  asosi  -   q o 'sh iq ,  sh e ’r,  pyesa,  ssenariy, 
librettolarni  y aratad i.  U shbu  adabiy ja n rla r  yaxshi  rivojlanmasa,  sa n 'a t  turlari 
negizan  b o ‘sh  b o ‘!ib  qolaveradi.  H o zir  aynan  tele  va  kino,  te a tr  sa n ’atiga 
milliy  g ‘o y a lar  bilan  sug'orilgan  yaxshi  asarlar  yetishmayapti.
Xalq  o d a tla ri  m illiy g ‘oya va  istiqlol  m afkurasini.  ayniqsa,  yosh  avlod ongi 
va qalbiga singdirishda m uhim  vosita hisoblanadi.
Asrlar  o sh a   shakllangan,  avloddan  avlodga  bebaho  meros  bo'lib  o ‘tib  kel- 
gan,  biroq  s h o ‘ro lar  davrida  ta ’qibga  uchragan  xalq  a n ’analari  ajdodlarim iz- 
ning  eng  yaxshi  fazilatlari,  fikrlari,  tajribalari,  yutuqlari,  qadriyatlarini  bizga 
y e tk a z ib ,  ja m iy a tim iz n i  ax lo q iy   s o g 'lo m la s h tiru v c h i,  in so n p a rv a rlik n i 
b a rq a ro rla sh tiru v c h i,  ayniqsa,  yosh  av lo d n in g   g ‘o y av iy -m a’naviy  kam ol
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

topishida  m u h im   om il  sifatida xizm at  qiladi.  Xalq an 'an aiari  o d a m la r orasida 
odob-axloq,  im o n -e 'tiq o d ,  insof,  insonparvarlik,  m e h r-m u ru w a l,  saxovat, 
adolat,  halollik,  birodarlik,  vatanparvarlik,  m e h m o n d o ‘stlik  kabi  xislatlam i 
ravnaq topishida m uhim  o ‘rin tutadi. A yniqsa, m illat, jam iyatni birlashtiruvchi 
a n ’analardanfoydalanishim iz zarur.  J u m la d a n ,  N avro‘z,  G u l sayiii,  M eh ijo n , 
H osil  b ay ram larid a  xafagarchilikni  u n u tish ,  arazlashganlarni  y arash tirish , 
tanishish,  qarindosh tutinish, d o ‘stlashish,  m ehm ondorchilik fu q aro fam i  ezgu 
m aqsadlar  sari  yetaklaydi,  ulam i  g ‘oyaviy  va  m a'naviy jih a td a n   birlashtiradi. 
Q adim iy  va  n av q iro n   N av ro ‘z  esa  x a lq im iz n in g   k o ‘p  m in g   y illik   ijobiy 
f a z ila tla rin i  m u ja s s a m la s h tir ib ,  b i z n i   d o im o   b u n y o d k o r lik ,  e z g u lik , 
yangilanisliga chorlaydi.
lstiq lo l  d a v rid a   vujudga  k e lg a n   « M u sta q illik   k u n i» ,  « 0 ‘q itu v c h i  va 
m urabbiylar  kuni»,  «Xotira  va  q ad rlash   kuni»  kabi  bayram lar  ozodU kning 
qadriga yetish, V atanni e ’zozlash, o ta -o n a  va ustozlam i h u rm at qilish,  ajdodlar 
an 'an alarig a sodiq bo'lish, o 'tg an lar x o tirasin i abadiylashtirish,  y o rq in  kelajak 
sari  intilish,  el-yuri,  millat  uchun  xizm at  qilishga  undashda sam arali  vositaga 
aylanm oqda.
Azaliy va  yangi  zamonaviy  xalq  a n ’an alarin i  o ‘rganish,  ta rg ‘ib  q ilish  bilan 
b ir  qatorda  b u   boradagi  m u am m o lam i  b a rta ra f etish  yo‘llariga  h a m   alo h id a 
e 'tib o r  berish  zarur.  Jum ladan,  tu rarjo y lard a  xalq  m arosim   va  b ay ram larin i 
o4kazish  kengashlarini  tuzish,  u larn in g   m avsum iy  em as,  doim iy  faoliyatini 
olib  borish,  to 'y -m a'rak alarn i  ixcham lashtirish,  kam   d aro m ad   oilalarga  to ‘y 
va  aza  m aro sim la rin i  o ‘tk azish d a  k o ‘m a k   b erish ,  d in iy   o d a tla r   o ra sid a  
payshanbalik,  yakshanbalik,  uchlik,  yettilik,  yigirmalik,  qirqlik  k ab i  islom  
shariatida b o ‘lm agan udum lam i ixcham lashtirish; to ‘y m arosim larining m oddiy 
tom onlariga em as, balki m a’naviy to m o n ig a  alohida e ’tibor berish kabi k o ‘plab 
m u am m olam i  d o im o   hal  qilib  bo rish   lozim .
0 ‘z  n a v b a tid a ,  m illa t  rivojiga  sa lb iy   t a ’s ir  k o 'rs a tu v c h i  u n s u r la r n i 
an 'an alarim iz  q ato rid an   chiqarishim iz  lozim .  M asalan,  b ir  to g ‘li  q ishloqda 
shunday od at b o r ekanki,  ikki kishi urishsa,  ikkala tarafdagi ak a-u k alar o ‘rtasida 
ham   bordi-keldi  to ‘xtar  ekan.  N atijad a ,  qishloq  ikki  araz  to m o n g a   b o ‘linib 
qolar ekan.  B unday arazchilikni taraq q iy  ettiradigan o datlar bizga k erak  em as, 
albatta.
Biroq  x alqim izda  shunday  o d a tla r  h a m   b o rk i,  ular  eln i  b irla sh tira d i. 
M asalan, bayram  (N avro‘z,  M ehijon,  R o ‘za va Q urbon hayiti)  kunlari tin ch lik  
k u n la r i  h is o b la n ib ,  b u   v a q td a   n a f a q a t   u r u s h la r   t o ‘x t a t i l g a n ,  b a lk i 
xafagarchiliklar unutilgan,  arazlashganlar yarashtirilgan, beg o n alar ta n ish g an , 
tanishlar  d o ‘stlashgan.  Xullas.  m illiy  bayram larim izdagi  o d am larn i  g'oyaviy, 
m a'naviy,  ijtim oiy  birlashtiradigan  ru h iv -m a 'n a v iy   holatni  rivojlantirishim iz 
kerak
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B u  b ay ram   a n ’a n a la rid a n   h o zirg i  vaqtda  sam arali  foyd alan ish   m illat 
vakillarini  ham jihat qilib,  birlashtiradi.  Milliy g‘oyaning  h am  asosiy maqsadi  -  
m illatn i  ezgu  m aqsad  sari  birlashtirish!
D in ham  m adaniyatning en g  nozik va murakkab masalasidir.  Hozirgi davrda 
d in im izg a  aynan  m adaniyat  yetishm ayapti.  Islom  dini  sobiq sh o krolar davrida 
taq iq lan g an i uch u n  mustaqiJlik sh aro itid a uning tiklanishiga keng im koniyatlar 
yara tib   berildi.  A tom dan  atom elektrostansiyasi  va  ato m   bom basi  tayyorlash 
m u m k in .  D inni  niqob  qilib,  v atanim izga  nur emas,  yovuzlik-terrorchilik olib 
k elad ig an lar  paydo  b o ‘ldi.  Bu  kasallikning  oldini  olish  u ch u n   unga  qarshi 
im m u n ite t  hosil  qilish  lozim   b o llm oqda.  P rezidentim iz  aytganidek,  «Biz 
farzan d larim iz  yuragida  o n a   V atan g a,  boy  tarixim izga,  ota-bobolarim izning 
m u q a d d a s   d in ig a  so g 'lo m   m u n o s a b a tn i  q a ro r  to p tiris h im iz ,  ...u larn in g  
m a f k u r a v iy   im m u n ite tin i  k u c h a y tir is h im iz   z a ru r.  A n a   s h u n d a   jo h il 
aqidaparastlarning  «da'vati»  h a m ,  axloqni  rad  etadigan,  biz  u ch u n   m utlaqo 
b eg o n a g ‘oyalar ham  ulaiga ta ’sirini o ‘tkaza olmaydi».
M illiy  g ‘oyaning  sh ak llan ish i  va  taraqqiy  etishi,  eng  avvalo,  m adaniy- 
m a ’rifiy  xodim larga,  ziyolilar, ju m la d a n ,  olim lar,  yozuvchilar,  sa n ’atkorlar, 
ijo d k o rlar,  tarbiyachilar,  m a 'rifa tc h ila r  (professo r-o 'q itu v ch ilar)  kabilarga 
b o g ‘liq.  U la r chin ko‘ngildan,  faol  m ehnat qilishsa, jam iy atd a ezgulik g ‘oyalari 
g ‘a la b a   q o z o n a d i.  Bu  ish d a   h a r   k im n in g   o ‘z  vazifasi  b o r.  A gar  o lim lar 
m illiy   g lo y an i  sh a k lla n tirish   b o ‘y ic h a   tad q iq o tlar,  y o z u v c h ila r  m illatni 
b irla sh tiru v c h i  g 'o y a la rn i  ta r a n n u m   etuvchi  badiiy  a sa rla r,  s a n ’atk o rlar 
ezg u lik k a,  m illiy  taraq q iy o tg a  x izm a t  qiluvchi  ijod  m ahsullarini  yaratishsa, 
m a d a n iy a t  xodim lari,  ju m la d a n ,  kutubxonachilar,  m uzey,  klub  va  istirohat 
b o g ‘i  x o d im lari  jo y lard a   m illiy   m afk u ra  targ 'ib o ti,  m ak tab   o ‘qituvchilari 
o kquvchilar ongi va qalbiga insonparvarlik va millatparvarlik g koya va tuyg‘ularini 
sin g d irish   bilan  faol sh u g ‘u lla n ish sa ,  tabiiy tarzda ja m iy a t  o lg ‘a dadil  qadam  
tash lay d i.
0 ‘z   m o d d iy   m u am m o lari  b ilan  b a n d   b o'lib  qolgan  ziyolilar  m a ’naviy 
so h a d a  J u m la d a n ,  milliy g ‘oya va m afkurani yaratish va targ‘ib qilishda yaxshi 
natijalarg a erisha olm ay q o lad ilar.  M a ’naviyatsiz,  milliy g ‘oya,  m afkurasiz esa 
ja m iy a t olg’a  siljiy olm aydi.
Ja m iy a tn i  ezgu  m aqsadga  yetaklovchi  milliy  g ‘o y an i  shakllantirish  va 
rivojlantirish  ziyolilarning  m u h im   vazifasi  ekan,  davlat  ularning  faoliyatlarini 
q o ‘lla b -q u w a tla b   turishi,  ularg a  m oddiy  va  m a’naviy  sharoitlar,  qulayliklar 
yaratm o g ‘i katta aham iyatga ega.
X ullas,  m illiy g ‘oya  va  m afkuraga  tayangan  o ‘zbek  m adaniyati  o ‘z  tarixiy 
to m irlarid an   kuch olib, gullab-yashnab,  ajdodlarimiz tajribasiga tayanib, jahon 
darajasiga chiqib, um um insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyotiga yana xizmat qiladi, 
degan  um iddam iz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I l l   B O B .  0 ‘ZB E K  XALQI  A N ’ANAVIY  MADANIYATI
M ustaqillikka  erishgan  har bir davlatning  m a ’naviy poydevori  m u sta h k a m  
bolgandagina, u  b a q u w a t b o ‘lib, keng koMamda  rivojlana oladi.  Buning u c h u n  
esa  ajdodlar  m ing  yilliklar  ichida  yaratgan  b e b a h o   m eros  —  xalq  m ad an iy ati 
an 'an alarin i  yanada jonlantirish,  taraqqiy  ettirish   va  uiardan  aql-idrok  b ila n  
foydaianish  lozim   b o ‘ladi.  Biroq  m a ’naviy  m e ro sn i  ch u q u r.  h a r  to m o n ia m a  
o ‘rganm asdan  turib,  bu  bebaho  boylikni  tiklash,  ayniqsa,  rivojlantirish  aslo 
m um kin  emas.
Ayonki,  sobiq sh o kro hokim iyati davrida,  m am lak atd a tezroq yagona so v et 
xalqini  shakllantirish  maqsadida  m illiy  xususiyatga  ega  bo 'lg an   q ad riy atlar, 
milliy ong,  ruhiyat,  xalq odatlari,  a n ’anaviy  m ad an iy at  kabi  hodisalar rasm iy - 
norasm iy  taqiqlandi.
M ustaqillikka  erishgan  har  b ir  m illat,  avvalo,  o ‘zligini  tiklashga  h a ra k a t 
qiladi.  C hunki istilochilar,  eng aw al,  o ‘z m ustam lakasidagi xalqning m a ’naviy 
o ‘zligini  yo‘q   qilishga  intiladi.  M iliatning  m a ’naviy  o kzligini  esa  m illiy  o n g , 
ruh,  a n 'a n a la r,  til,  d in ,  adabiyot,  axloq,  ilm -fa n .  m a ’rifat  kabi  m a ’n a v iy  
qadriyatlar vujudga  keltiradi.  Respublikam iz  m ustaqillikka  erishgandan  s o ‘ng 
eng dastlabki ishlardan biri,  bu — tarix iy -m a’naviy qadriyatlam i tiklash b o ‘ldi.
«M ustaqilligim izning dastlabki k u n la rid an o q  ajdodlarim iz to m o n id a n  k o ‘p  
asrlar m obaynida yaratib  kelingan g ‘oyat  u lkan,  b eb ah o   m a ’naviy va  m a d a n iy  
m erosni tiklash  davlat  siyosati darajasiga  k o ‘ta rilg an   nihoyatda  m u h im   vazifa 
b o ‘lib  q o ld i» 1,  d eb   ta 'k id la g a n   edi  O 'z b e k is to n   R espublikasi  P re z id e n ti 
l.A.Karim ov.  D arh aq iq at,  m ustaqillik tufayli  am alga  oshirilgan  tarixiy b u y u k  
ishlardan biri — bu  xalqim izning m a'naviy  m ero sin i tiklana boshlagani  b o ‘Idi.
M ustaqil O ‘zbekistonda m a’naviy islo h o tlar negizida milliy qad riy atlarn in g  
tiklanishi.  M a’naviy  qadriyatlarim izni  tiklash  o ’z - o ‘zidan  b o ’layotgani  y o ‘q, 
albatta.  U,  eng  avvalo,  m ustaqillik  sh aro fati  b ilan   vujudga  kelgan  tarix iy  
ehtiyojlar asosida  m a ’naviyat  va  m a ’rifat  sohasidagi  islohotlar  zam irida  so d ir 
bo'lm oqda. M a ’naviy sohadagi islohotlar doirasida m uhim  ishlar amalga oshirila 
boshladi.  Eng  m uhim i,  Respublikamizda  « M a 'n a v iy at  va  m a'rifat»  K engashi 
tuzildi  va  uning  m arkazlariga  yuklatilgan  vazifalar  yurtim izda  m a ’naviyat 
m asalalarini yuksaltirishga qaratildi.
M a’naviyatni  rivojlantirish — davlatning bo sh   vazifasi deb qarash  so h a n in g  
jiddiy taraqqiy  etishiga  zam in  bo'ldi.
O 'zbekiston Prezidentining aw aldagi « M a’naviyat va m a'rifat» jam o a tch ilik  
m arkazi  fao liy atin i  y an a d a  ta k o m illa sh tirish   va  sam ara d o riig in i  o s h iris h  
t o ‘g ‘risidagi»  (1 9 9 6 -y )  farm o n id a  « M a ’n a v iy - m a ’rifiy  is lo h o tla r  d a v la t 
siyosatining  asosiy,  ustuvor  yo‘nalishi  deb  hisoblansin»,  —  deb  qayd  qilindi.
1  K anm ov I. A.  O ’zbekiston XXI a s rb o ‘sag‘asida: xavfsizlikka lah d id , barqarorlik sh artlari 
va taraqqiyot kafolatlari.  -   T.:  0 ‘zbekiston.  1997,  137-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Ayrim  katta-kichik  rahbarlar...  —  deyiladi  ushbu farm onda,  —  m a’naviyatnig 
asl  m a ’nosini  tushunib  yetm aslik  tufayli,  unga  ikkinchi  darajali  ish  sifatida 
qarashmoqda. M a’naviy-m a’rifiy ishlarga bo‘lgan bunday e ’tiborsizlik kelajagi buyuk 
demokratik, ozod davlat qurishdek ezgu maqsadimiz ro ‘yobi uchun mutlaqo ziddir».
Farm ondagi  bu fikrlar tu rli darajadagi rahbarlam i xalq m a'naviyatiga jiddiy 
e 'tib o r  berishga  undadi.
M iliiy   m a fk u ra g a   b a g kis h la n g a n   ( 6 - a p r e l  2 0 0 0 -y iIg i)  a n ju m a n d a  
Prezidentim iz  rahbar  x o d im lar,  eng  aw alo,  m a’naviyat,  m afkura,  m adaniyat 
b ilan   shug‘ul!anishi  d a rk o r  ekaniigini  ta ’kidladi.
B archa darajadagi ra h b a rla r m a'naviyat bilan bevosita shug’ullana boshlashi 
keng k o ‘lam da  m a'n a v iy a tn i jonlanlirishga im koniyat  yaratm oqda.
M a ’lum ki,  ilgari,  ju m la d a n ,  sobiq  sh o 'ro lar  d av rid a  m a ’naviyat  bilan 
u ch in ch i  rahbar  (yoki  ra h b a m in g   uchinchi  o ‘rinbosari)  ideologiya  ishining 
b ir qismi sifatida shug‘u lla n a r edi.  K o‘pgina m ustaqillikka erishgan davlatlarda 
hozir ham  shunday b o ‘lib qoim oqda.  Bizning Respublikamizda esa Prezidentimiz 
F arm o n i asosida jo y lard a m a ’naviyat bilan bog‘liq ishlam ing am alga oshirilishi 
u c h u n   b u tu n   m a s’u liy a t  sh ax san   Q oraqalpog‘isto n   R espublikasi  V azirlar 
Kengashi  Raisi,  viloyat s h a h a r va tum an  hokim lari,  respublikam izdagi barcha 
vazirliklar,  idoralar,  ta sh k ilo tla r birinchi  rahbarlarining  zim m asiga yuklatildi. 
Prezidentim iz esa barcha rahbarlarga shaxsiy nam una ko'rsatib, «ma’naviyatning 
bosh hom iysi va him oyachisi» sifatida nam oyon b o ‘lm oqda.
Y irik  nufuzli  tash k ilo tlard a  m a ’naviyat b o ‘yicha  bosh  rahbam ing  birinchi 
o ‘rin b o s a ri  la v o z im i  j o r i y   e tilis h i,  d a r h a q iq a t,  b a r c h a   is h la r  o ra sid a  
m a ’naviyatning  b irin ch i  o ‘ringa  k o ltarilganiga  am aliy  isbot  b o ‘ldi.  Ayniqsa, 
oliy va  o ‘rta  m axsus  bilim   y urtlarida  rektor va  direktorlarning,  endilikda  esa 
hatto tum an, viloyat hokim larining m a’naviyat va m a’rifat b o ‘yicha  1 -o ‘rinbosari 
lavozim lari  jo riy   etilishi  y u rtim izd a  m a ’naviyat  sohasiga  b o ‘lgan  davlatim iz 
siyosatini  yana  b ir b o r  k o ‘rsatib  turibdi.
An’anaviy  xalq  m adaniyatining  mohiyati  va  xususiyati.  T arixiy-m a’naviy 
qadriyatlarni  tiklash  m illa tn i  tiklash  dem akdir.  Xalq  m adaniyati  a n ’analarini 
tiklash  bu  boradagi  m u h im   ishJardan  biridir.  Chunki  a n ’anaviy  xalq madaniyati
—  ajdodlarim iz  m erosining  tarkibiy  qismi  sifatida  ijtim oiy-tarixiy  taraqqiyot 
jarayonida m uhim  o krin tu tib  kelgan va hozirgi davrda ham  jam iyatni  m a’naviy 
kam ol toptirishda katta aham iyatga ega.
Respublikam iz  m ustaqillikka  erishgach,  miliiy  m eroslarni  tadqiq  qilishga 
keng  y o 'l  ochilishi  n atijasid a,  sh o ‘rolar  davrida  taqiqlangan  tarixiy  m eros, 
m a ’naviy  qadriyatlar,  xalq   m ad an iy ati  a n ’analari  va  u lard an   foydalanish 
m asalalariga  d o ir  q a to r  izlan ish lar  paydo  bo‘la  boshladi.  Ayniqsa,  bu  borada 
IJa b b o ro v ,  M .Im o m n az aro v ,  N .K om ilov,  Q .N azarov,  S.O tam urodov,  Sh. 
Rizayev,  A .Erkayev,  E .Y u su p o v   kabi  olim lar  ishlari  diqqatga  sazovordir. 
S hu n in g d ek ,  xalq  tu rm u sh i,  ijodi,  san ’atini  o ‘rganishda  folklorshunoslar, 
etnograflar,  san ’atsh u n o slar v a  pedagoglar h a m   faollik  k o 'rsata  boshlashdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M azkur  m uam m oga  diqqat  ja lb   qilish  uchun,  en g   avvalo,  adabiy,  ilmiy, 
qom usiy va boshqa  m anbalardagi  «xalq m adaniyati» tu sh u n ch asig a izoh berish 
lo z im .  A g ar  m a v ju d   m a n b a la rd a g i  b u   a ta m a g a   o id   tu r lic h a   iz o h la r 
um um lashtirilib,  qisqa  bayon  qilinsa,  unda  «xalq  m ad an iy ati» ,  birinchidan, 
m uayyan jo y   (hudud)dagi  aholi  m adaniyati;  ik k in ch id an ,  o d d iy  xalq  va  keng 
m e h n a tk a sh   o m m a   m a d a n iy a ti;  u c h in c h id a n ,  e tn o s   ( y a ’n i  u ru g ',  elat, 
m illat)lar  m adaniyati  kabi  m a 'n o la rd a   tushuniladi.  (A ynan,  uch in ch i  m a ’no 
etnom adaniyat tushunchasiga to ‘g ‘ri keladi).  Endi m a'n av iy  m erosning asrlararo 
shakllangan, avloddan avlodga o ’tib,  odatga aylanib qolgan qism i — «an’anaviy 
xalq  m adaniyati» tushunchasiga  t a ’rif berish  m aqsadga  m uvofiqdir.
A n  anaviy  xalq  m adaniyati  —  etnoslarning  ta rix iy -m a 'n a v iy   ehtiyojlari 
asosida vujudga kelgan,  ulam ing aqliy-ijodiy faoliyati  natijasida taraqqiy etgan, 
m ing yilliklar m obaynida ajdodlar fikrlari, tajribalari,  o rzu -istak lari, a n ’analari 
va  qadriyatlarini  o ‘zida  birlashtirgan.  avloddan  avlodga  o ‘tib ,  asrlar  osha 
sayqallanib, m urakkablashib borgan bebaho meros h a m d a  jam iyatim izni axloqiy 
sog  lom iashtiruvchi  va  insonparvarligini  barqaror  etu v ch i  xalqning  m a'naviy 
kam ol  topishiga  xizm at  qiladigan  m u h im   om ildir.
An  anaviy o ‘zbek xalq m adaniyatiga yaxlit ijtim o iy -m a’naviy hodisa va xalq 
turm ushining tarkibiy qism i sifatida  qarash  m adan iy atsh u n o slik  fani doirasida 
«E tnom adaniyat  konsepsiyasi»ni  yaratishga  im kon  b e ra d i.  Bu  konsepsiya 
a n   anaviy  xalq  m adaniyatini  yaxshiroq tushunishga  y o rd a m  beradi.
Mustaqillik sharoitida ko‘pgina fan tarm oqlarining m azm unini, shu jumladan, 
m adaniyatshunoslikning  asosiy  tushunchalarini  ham   q ay tad a n   k o 'rib   chiqish 
lozim   bo  Imoqda.  Ayniqsa,  «xalq  m adaniyati»,  «milliy  m adaniyat».  «an’anaviy 
madaniyat», «etnomadaniyat» atamalari yangi  izohni talab qilm oqda.  Hanuzgacha 
kam   o 'rg an ilg an   « etnom adaniyat»  (yoki  «etnik  m a d a n iy a t» )  tushunchasi 
yuqoridagi boshqa atam alam i  tushunishga  qulayliklar yaratadi.
« E tn o m a d a n iy a t»   tu s h u n c h a s i  ta rix iy   ja r a y o n d a   u r u g ‘,  e la t,  m illat 
m adaniyatining  shakllanishi  va  rivojlanishini  aks  e ttirad i.  «>¿
1
'anaviy  xalq 
m adaniyati»  tushunchasi  esa  aynan  etnik  m ad an iy atn in g   tarixiy  jarayonda 
shakllangan,  sinalgan  va  a n ’anaga  aylangan,  avloddan  avlodga  m eros  b o ‘lib 
o ‘tayotgan  m uhim   qismi  sifatida  n am oyon  bo'ladi.
A gar  etn o m ad an iy atn in g   tarix iy -m a d an iy   x u su siy atlarin i  belgilaydigan 
b o ls a k ,  u  quyidagilardan  tashkil  topishi  m um kin:
a)  etnoslar tabiiy  va  tarixiy  m a'naviy  ehtiyoj  asosida  vujudga  keladi;
b) o*z mohiyati va xususiyati, m azm uni va shakliga ega b o 'lib , boshqa hayotiy 
sohalar  bilan  cham barchas  b o g 'la n ib   ketadi;
d)  xalq  hayotida  o ‘z  o ‘m in i to p ib .  turm uslining  tark ib iy   ajralm as  qismiga 
aylanadi;
e)  m a ’naviy  -  tarixiy  ehtiyoj sifatida  avloddan  avlodga  m ero s  b o 'lib   o ‘tadi 
va davrlar osha taraqqiy etadi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

f)  jam iy a tn in g   barkam ol  b o ‘Iishiga  xizm at  qiladi.
E tn o m a d a n iy a tn in g   a so siy   k o 'r in is h la r i  (s h a k ila ri).  A n 'a n a v iy   xalq 
m adaniyatini  yaxlit  va  k o ‘p   qirrali  hodisa  sifatida  o ‘rganish,  uning  tuzilishi, 
asosiy k o ‘rin ish lari,  shakllarini  aniqlash  m u h im   aham iyatga  ega.  Shu bois biz 
etn o m ad an iy at  evolutsiyasi  va  u m u m   qabul  qilgan  «m adaniyat»  tasnifidan 
kelib chiqib, xalq m adaniyatining asosiy sohalarini aniqlashga intildik.  E tnom a- 
daniyat va  u n in g   tarkibiy qismi  boMgan  a n ’anaviy xalq  m adaniyati  tizim ining 
tarkibiy  q ism id a:  xalq  d o n ish m a n d lig i,  xalq  falsafasi,  xalq  e ’tiq o d i,  xalq 
pedagogikasi,  xalq  odatlari,  xalq  ijodi,  xalq  o ‘yinlari,  dam   olish  m adaniyati, 
xalq  p azan d alig i,  m illiy  liboslar,  x alq   m e ’m orchiligi,  xalq  am aliy  sa n ’ati, 
xalq tab o b ati,  x alq  tu rm u sh   m adaniyati kabi  k o ‘plab sohalarni  ajratsa b o la d i.
A n ’anav iy   xalq  m adaniyatining  barch a  sohalarida  avlodlarning  dunyoqa- 
rashlari,  falsafiy  tu sh u n ch alari  o ‘z  aksini  topganligi  u ch u n   etnom adaniyat 
tarkibida  xalq  donishm andligiga  alo h id a  e’tib o r  berish  lozim.  B uning  sababi 
shundaki,  x alq n in g   g koya,  fikr,  bilim ,  dunyoqarashini  ifoda  etgan  e tn o m a ­
daniyat  k o ‘rin ish in i  xalq  falsafiy  donishm andligisiz  ta sa w u r  qilib  boMmaydi. 
TahliUar  s h u n i  k o ‘rsatadiki,  xalq  m adaniyatining  falsafiy-g‘oyaviy  m azm uni 
q a n c h a lik   c h u q u r   b o ‘lsa,  u n in g   shakli  h a m   sh u n c h a   b a q u w a t,  ijtim oiy 
aham iyati  k u ch li,  u m ri  ham   boqiy  b o llar  ekan.
Xalq  m ad an iy atin in g   asosiy  ko‘rinishlarini  aniqlash  natijasida  o ‘ziga  xos 
xususiyatlari va tavsifiy belgilarini  aniqlash h a m  katta ilmiy qiym atga egadir.
Xalq  pedagogikasi  m ing  yillar  davom ida  q aro r  topib,  yuzlab  avlodlarni 
tarbiyalash  ja ra y o n id a   vujudga  kelgan  ilg‘o r  axloqiy  g ‘oyalar,  tajribalar  va 
usullam i o ‘zid a um um lashtirgani u c h u n , u faqat tarixiy m adaniyat qadriyatlari 
sifatida n a m o y o n  b o ‘Libgina qoim ay,  balki hozirgi zam on ta ’lim -tarbiya tizim ini 
ta k o m ilta sh tirish d a   h a m   m u h im   a h a m iy a t  kasb  etadi.  C h u n o n c h i,  xalq 
pedagogikasi qadriyatlaridan foydalanish zam onaviy ta ’lim -tarbiya,  m adaniyat 
tizimi faoliyatining sam aradorligini oshirib,  ijtim oiy liayotda insonparvarlikning 
yanada kam o l topishiga zarur im koniyatlar yaratib beradi. Xalq pedagogikasiga 
oid tajribalar,  a n ’an a la m i  o ‘rganish  natijasida tarbiyaviy jarayonning sam arali 
b o lish ig a x izm at qiluvchi «Tag m aqsad (tag m a ’no), - podsel», salbiy tarbiyaviy 
jarayonni keltirib chiqaruvchi «Xufiya tarbiya» -  «tenovaya pedagogika»  ham da 
katta q im m a tg a  ega asrlar osha sinalgan  «ustoz-shogird»  a n ’analariga  alohida 
o krin  berish  m u h im   sanaladi.
An’anaviy  xalq  ijodi
M u staq illik   sh a ro itid a   xalq  o m m a sin in g   ijodiy  a n ’analarini  saqlash  va 
riv o jla n tiris h ju m la d a n , xalqning o g ‘zaki,  m usiqali,  amaliy,  teatr-tom oshaviy 
deb atalgan ijod turlari va janrlarini tiklash va kam ol toptirish m uhim  aham iyat 
kasb  etib  b o rm o q d a .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X alq  o g ‘zaki  ijodining  askiya,  d o sto n ,  m ushoira,  lof,  k u lg i-h ik o y a,  asotir 
(m if),  afsona,  ertak,  latifa;  a n ’an av iy   m usiqa  ijodining  alla,  yalla,  yor-yor, 
alyor,  te rm a,  ashula,  marosim  q o ‘shiqlari  va  m usiqa  folklori  asosida  vujudga 
kelgan  o ilaviy  ansam bllar,  fo lk lo r  e tn o g ra fik   g u ru h lar,  x alq   h avaskorlik 
jam oalari; xalq teatr-tom osha ijodining m asxarabozlik, q o ‘g ‘irchoqbozlik;  xalq 
am a liy -b e z ak   ijodining  n aq q o sh lik ,  k u lo lch ilik ,  o ‘y m ak o rlik ,  z a r d o ‘zlik, 
zargarlik,  to 'q im ach ilik   turlarini;  ta b ia t  bilan  b o g liq   b o lg a n   ijo d n in g   rang- 
barang  tu r  va janrlarini  tahlil  qilish  asosida  shunday  xuiosaga  kelindiki,  ular 
avlodlar  ongini,  badiiy  tafakkurini,  estetik  qarashlarini  ta ra q q iy   ettiribgina 
qolm ay, balki  ijtimoiy hayotning b a rc h a  sohalarida ijodkorlikni  rivojlantirgan, 
xalqning o ‘z tarixi va taqdiri  haqida o ‘yiashga, bunyodkorlik qilishga undagan. 
Shuning  u c h u n   ijodiy  merosni  tiklash  va  kam ol  toptirish  x alq n in g   barch a 
ijtim oiy-m adaniy  sohalaridagi  faolligini  oshirishda  m uhim   o m il  b o 'la d i.
M ustaqillik sharoitida o ‘zbek xalq ijodining tiklanish va ravnaq topish jarayoni 
jadal  sur’a tla r  bilan  amalga  o sh m o q d a.  0 ‘zbekiston  R espublikasida  bu  soha 
ishlarini  rivojlantirishda  «Respublika  xalq  ijodi  va  m a d a n iy -m a ’rifiy  ishlar 
m arkazi»ning xizm ati kaîtadir.  Xalq  ijodiga oid  m a’naviyatim iz d u rd o n alarin i 
aniqlash  va  ularga  tegishli  ko‘m ak   berish  borasida  respublikam izda  am alga 
oshirilayotgan  diqqatga  sazovor tadbirlarga  m urojaat  qilamiz:
-   xalq  hunarm andchiligi,  am aliy   va  tasviriy  san’at,  hav ask o r  ijodkorlar 
k o ‘rigi,  sav d o -k o ‘rgazmalari  a m aliy   s a n ’at  ixlosm andlarini  rag ‘batlan tirib , 
ulam ing  ilhom iga  ilhom   qo'shib  yubordi.
-  «Alla» ijrochilarining Respublika ko'rik-tanlovlari bola kam olotida m uhim  
o ‘rin  tutadigan  O na  shaxsini  e'zo z la sh g a   oid  ko'plab  q o ‘sh iq la m in g   yuzaga 
kelishiga im kon berdi.
-   folklor  jam oalari  Respublika  sem inar-kengashi  faoliyati  xalq  ijodiyoti 
sa rc h a sh m a la rin i  aniqlash,  tik la sh   va  ta rg ‘ib  q ilish d a  fo lk lo r-e tn o g ra fik  
ansam bilam ing  m u h im   o ‘rin  tu tish in i  n a m o y o n   etdi.
-   oilaviy  ansam bllar,  katta  ash u la,  lapar  ijrochilari  R espublika  k o ‘rik- 
tanlovlari  o ‘zbek xalq ijodining  b a rch a tu r  va janrlariga X alqaro  d arajad a  ham  
katta  qiziqish  bilan  qaralayotganligidan  dalolat  berdi.
-  «C hashm a»  Respublika folklor k o ‘rik-tanlovi xalq  ijodi  bitm as-tu g an m as 
va boy m a ’naviy «buloq» ekanligini  m a ’lum   qildi  va ayni c h o g ‘da  b u  sohadagi 
q a to r m uam m olarni  davlat  m iqyosida  ijobiy  hal  etilishiga  tu rtk i  berdi.
-   m aq o m ch ilar  Respublika  ko‘rik-tanlovlari  bu  m um toz s a n ’a t  do v ru g ‘ini 
yanada keng  yoyib.  k o lplab  iqtidorli  is te ’d o d larn i  yuzaga  chiqardi.
-   m ash h u r xalq baxshilari yubileylari  baxshiiik san ’ati  hozirgi  k u n d a   qaysi 
yoMlar,  ja n rla r  va  qaysi  ijodiy  m a k ta b la r  doirasida  ravnaq  topayotganligini 
nam oyon  qildi.
-   «Oilaviy  ansam bllar  R espublika  k o lrik-tanlovlari»  v a tan im izd a  oilaviy 
ijodni targ'ib qilishda va om m alashishida  m uhim  om il boMdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—  « T u rk isto n   -   u m u m iy   uyim iz!»  ruknida  M ark a z iy   O siyo  baxshi- 
shoirlarining k o ‘rik-tanlovi o ‘z atrofiga  100 dan ortiq baxshilam i yig‘ib, m intaqa 
k o i a m i d a   T u rk m a n is to n ,  Q o z o g ‘isto n ,  Q irg 'iz is to n ,  Q o ra q a lp o g ‘isto n  
b axshilarining  o ‘zaro  ijodiy  boyishiga  xizm at  qildi.
—  do rb o zlar,  a n ’anaviy  sirk  s a n 'a ti  va  q o ‘g kirchoq  te atri  jam oalarining 
R espublika ko'rik-festivali bu qadiniiy san ’atga yanadajiddiyroq va hartaraflam a 
e 'tib o r  berish im iz  lozim ligi  m asalasin i  kun  tartibiga  q o ‘ydi.
—  «qadim gi  q o ‘shiqlar,  u rf-o d a tla r,  an'analar,  m arosim larni  o 'rg an ish   va 
ta rg ‘ib  qilish»  b o kyicha  uyushtirilgan  respublika  ilm iy  ekspeditsiyasi  xalqimiz 
tarixiy-m adaniy merosining ko'pgina namunalarini saqlab qolishga ko ‘m akberdi.
—  M illiy qadriyatlarga b ag ‘ishlangan  Respublika ilm iy-am aliy anjum anlari 
bu so h a m uam m olarining hal qilinishida m uhim  amaliy yo‘llam j belgilabberdi.
—  «Oilaviy ansam büar»ning  navbatdagi Respublika k o ‘rik-tanlovi xalqim iz 
ruh iy atig a  m os  m azkur o ‘ziga xos  ijodiy  yo‘lga katta  e ’tib o r berish zarurligini 
k o ‘rsatdi.
—  qadim gi  q o ‘shiqlar,  u rf-o d a tla r,  a n 'an alar  va  m arosim larni  o ‘rganish, 
targ‘ib qilish maqsadida Jizzax viloyatiga uyushtirilgan ilm iy-am aliy ekspeditsiya 
h a m  k o ‘pgina ijodiy a n ’a n a la m i asrash  va targ‘ib qilishga k o ‘m ak  berdi.
X alq   ijodini  tiklash va  ra v n aq   to p tirish  b o ‘yicha  am alga  oshirilayotgan bu 
ta d b irla r  m ustaqillik  sharoitida  Respublikam iz  m iqyosida  xalq  m a  naviyati, 
boy ijodiy a n ’analariga qay d araja e 'tib o r berilayotganiga guvohlik beradi.
X alq  ijodi sohasida respublikam izda o ‘tgan X alqaro nufuzli anjum anlardan 
biri  B M T n in g   50  yilligiga  b a g 'ish la n g an   Toshkentdagi  M illiy  bogada  (1997, 
2 4 - 2 5 -   o k ta b r )   « B a rh a y o t  a n ’a n a la r »   n o m li  x a lq   a m a liy   s a n ’a ti  va 
h u n arm an d ch ilig i yarmarkasi b o ‘ldi.  Bu yarmarka o'zbek xalq am aliy san ’atiga 
xalqaro darajada b o lg a n  qiziqishni yan a bir m arta nam oyon qildi.  Sam arqand, 
B uxoro, X orazm  va Farg‘o n a am aliy sa n ’at ustaiari o'ziga xos an'anaviy ijodlari 
b ilan   b a rc h a   kishilam i  lol  qoldirdi.  Y arm arka  yakunida  xalqim izning  amaliy 
ijod  tu rla ri  barhayot  a n ’an alarga  aylanishi  uchun  h a r  b ir  noyob  kasb  egasi 
b o ‘lg an   iste 'd o d li ustozga o ‘ziga  5  ta d a n  shogird tayyorlashga  oíd  huquqiy va 
iqtisodiy  im koniyatlar  yaratib  berildi.
Y U N E S K O   tasarrufida  u y u sh tirilg an   «Boysun  bahori»  xalqaro  folklor 
festivali  o ‘zbek  og‘zaki  va  n o m o d d iy   m adaniyati  d u rd o n alarin i  ja h o n   tan 
olganligining  isboti  bo'ldi.  Festival  doirasida  b o ‘lib  o ‘tgan  folklor  jam oalar 
k o ‘rig i,  baxshi  q o ‘sh iq c h ila r  ta n lo v i,  yosh  m o d e le rla r  k o ‘rigi,  folklorga 
b ag ‘ishlangan xalqaro ilm iy an ju m a n   va yakunlovchi folklor tom oshasi o ‘zbek 
a n ’an av iy   nom oddiy  m adaniyati  b o y   va  serqirra  ekanligini  yaqqol  nam oyish 
qildi.
0 ‘zb ekistonda  xalq  am aliy  s a n 'a ti  va  hunarm andchiligini  ravnaq toptirish 
u c h u n   1997-yil  31-m artda  R espublika  Prezidentining m axsus  farm oni  chiqdi 
va unga binoan respublikamizda bu boradagi barcha ishlam i muvofiqlashtiruvchi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

maxsus  m arkaz  tuzildi.  Bunday  e ’tib o r  n atijasida  xalqim izning  k o 'p lab   ijod 
turlari  tiklanm oqda.  Respublika  xalq  am aliy  s a n ’ati  m arkazi  rahbari  S hoxalil 
Shoyoqubovning  t a ’kidlashicha,  agar  m u staq illik g aeh a  xalq  h u n a rm a n d - 
chiligining  10  ga  yaqin  turi  saqlanib  qolgan  b o ‘lsa,  m ustaqillikdan  s o 'n g  
hoziigi vaqtga kelib,  lining 50 ga yaqin turlari q ay ta tiklangan va h o zir h a m   b u  
jarayon  davom   etm oqda.
0 ‘z navbatida, o ‘zbek folklori jahonga tan ilm o q d a,  ko‘plab fo lk lo rjam o alar 
xorijiy  m am lakatlarga  chiqib  xalqaro  a n ju m a n la rd a   qatnashib,  a jn a b iy la r 
e ’tiboriga n o d irsa n ’atim iz durdonalarini  havola etishm oqda.  Quyida m ustaqillik 
yillari  xorijiy m am lakatlarga chiqib,  o ‘zbek xalq  ijodini jah o n g a ta n itib  kelgan 
b a ’zi  folklor jam o alari  haqida  qisqa  m a ’lu m o tlar  keltiram iz:
T o sh k e n tn in g   «K am alak»  fo lk lo r-e tn o g ra fik   a n sa m b li,  A n d ijo n n in g  
«Sumalak» xalq raqs ansam bli, Xorazm viloyati xalq ijodiyoti markazi qoshidagi 
«Meros»  bolalar n am u n ali folklor-etnografik ja m o a si,  Respublika o ‘q u v c h ilar 
saroyi  qoshidagi  “ C h a m a n ”  folklor  guruhi,  Q uvaning  «Anor»  xalq  a sh u la - 
raqs ansam bli,  N avoiy viloyat q o ‘shm a folklor ja m o a si  M isr,  Turkiya, A Q S H , 
Fransiya,  Pokiston,  Yaponiya kabi m am lakatlarda b o ‘lib o ‘tgan xalqaro fo lk lo r 
festivallari  va  boshqa  tadbirlarda  ishtirok  etib ,  vatanim izga  ko'plab  n u fu zli 
sovrinlar  olib  kelishgan.
C het  ellarda  o ‘zbek  xalq  ijodiga  oid  k o ‘p lab   kitoblar,  m aqolalar  c h o p  
etilmoqda.
Keyingi  yillar  m illiy  m adaniyatim iz  o ‘tm ish i  va  bugungi  kunini  uzviy 
b o g ‘laydigan  fe stiv a lla r  safi  kengayib  b o r m o q d a .  M a d a n iy a t  va  s a n ’a t 
F om m ining  yangi  keng  qamrovli  loyihasi  —  «Asrlar  Sadosi»  festival!  h a m  
xalqim izning  a n ’an alari,  amaliy  san ’ati  va  m illiy  taom lari,  xalq  og‘zaki  ijodi 
kabilam ing boy va  rang-barang  ekanligini  n a m o y o n   etm oqda.  U shbu  festival 
har yili m am lakatim izning turli m adaniy va tarixiy m askanlarida m utaxassislar, 
o lim lar  va  xorijiy  m e h m o n la r  ish tiro k id a  x a lq a ro   d arajad a  Y U N E S K O  
hamkorligida o'tkazildi.
2008- 
yilda  Festival  Kitob  tum anida,  2009-  yilda  esa  Parkent  tu m a n id a  
o ‘tkazilgan  «Asrlar  sadosi»  festivalida  folklor  va  te a tr  guruhlari,  x o n a n d a la r, 
m usiqachilar,  raqqoslar,  xalq  baxshiiari,  m asxarabozlar.  liboschi  d izay n erlar, 
rassom lar,  am aliy sa n ’atn in g  atoqli vakillari,  m o h ir oshpazlar ishtirok e tish d i. 
Festival dasturi,  shuningdek, xalq o'yinlari,  k o 'p k a ri  (uloq), kurash, d o rb o z la r 
chiqishi,  m am lakatning  turli  viloyatlaridan  kelgan  oshpazlar  tanlovini  h a m  
o ‘z  ichiga  oigan.  Festival  amaliy  san ’a t  y a rm a rk a si  doirasida  k u lo lch ilik , 
k a n d a k o rlik ,  k a s h ta c h ilik ,  m in ia tu r a ,  o ‘y m a k o r lik   u s ta la ri  h a m   o ‘z 
m ahoratlarini  nam oyish  etdilar.
Festivalga 50 m ing nafarga yaqin tom oshabin,  15  mingga yaqin  m e h m o n la r 
tashrif buyurishdi.  U la r  orasida  Rossiya,  F ransiya,  A Q S H ,  Turkiya,  K o rey a, 
Italiya,  Y aponiya,  X itoy.  Shveysariya,  B olgariya,  Avstriya  kabi  d av latlardan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

100  nafardan  o rtiq   m ad a n iy at  va  san’at  arboblari,  olim   va  tadqiqotchilar, 
nufuzli  xalqaro  O A V   v ak illari,  dip lo m atik   k o rp u s  va xalqaro  tashkilotlar 
xodim lari  b o r edi.
Rcspublikam izda m u n ta z a m  ravishda o'tkazib kelinayotgan turli xil ko‘rik- 
tanlovlar,  R espublika  m iqyosidagi  tadbirlar  o 'z b e k   milliy  san ’at  turlarining 
rivojiga m unosib hissa b o i i b  q o ‘shilm oqda.  M illiy dorbozlar va an'anaviy sirk 
sa n ’ati ja m o alarin in g   R espublika ko‘rik-festivali, A skiyachi va qiziqchilam ing 
a n ’anaviy  R espublika k o ‘rik-festivali,  “ 0 ‘lan aytgani keldik”  nom li a n ’anaviy 
fo lk lo r  s a n 'a ti  b a y r a m i,  Y o sh   k u lo lla rn in g   R e s p u b lik a   k o lrg a z m a si, 
Q o ‘g ‘irchoqbozlik  s a n ’a ti  b ayram i,  Xalq  ash u la  va  raqs  ansam bllarining 
R espublika  ko‘rik-festivali,  “ Barhayot  navolar”  tu rk u m id an   milliy  cholg‘u 
sozlar  ijrochilarining  R espublika  k o ‘rik-festivali  m am lakatim izning  ko'plab 
viloyatlarida  iqtidorli ijro c h i yoshlam i kashf etm oqda.
Joylarda  m illiy q ad riy a tla r,  xalq ijodiyotini ta rg ‘ib qilish  m aqsadida  2006- 
yildan buyon “ Xalq ijodiyoti poyezdi” tashkil etilm oqda.  Bu poyezd yordam ida 
respublika  ko‘rik -tan lo v lar,  festivallar g‘oliblarining  chekka  qishloqlar aholisi 
bilan ijodiy uchrashuvlari o ‘tkazilm oqda.  M adaniyat poyezdi aholiga m adaniy- 
m aishiy xizm at  k o ‘rsatib,  xalq  ijodiyotining  noyob  durdonalari  (o ‘lan,  lapar, 
askiya,  baxshicliilik  va  fo lk lo r  sa n 'a ti  turlari)ni  keng  o m m a  o ‘rtasida  targ'ib 
etib borm oqda.
Xaiq  a n ’analarí
M ustaqillikning  b irin c h i  yillaridanoq  milliy  qadriyatlar,  xalq  a n ’analarini 
tiklash  0 ‘zbekistonda  davlat  siyosati  darajasiga  k o ‘tarilgan  m uhim   vazifaga 
aylandi.  D arhaqiqat,  m illiy a n ’analarni tiklash borasida am alga oshirilayotgan 
tarixiy  ishlarim izning  q am ro v i  ju d a   kengdir.  An’a n a la r  -   xalqning  tarixiy 
shakllanishi  va  rivojlanishi  jarayonida  yaratilgan  va  avlodlardan  avlodlai^a 
m uqaddas m eros sifatida o ‘tib kelayotgan bebaho m a ’naviy boyligi hisoblanadi. 
M illatning asosiy belgilaridan biriga aylangan odatlam i asrash va kamol toptirish 
h a r  b ir  avlodning  m u q a d d a s  burchidir.  A jdodlarim iz  a n ’analari  barhayot 
boMishi uchun, eng a w a lo ,  uní  kelajagimiz bunyodkorlari - yoshlarimiz ongida 
barqarorlashtirish lozim . Y oshlar tom onidan ajdodlar a n ’analarini qadrlanm ay 
qo'yilishi  avlodlar o ‘rtasid a   m a ’naviy  uzilishni  vujudga  keltiradi.
Eng  qadim iy  x alq la rd an   biri  hisoblangan  o ‘zbeklarning  an 'an alari  tarixiy 
zaruriyat asosida vujudga kelgan, zam on chig'iriqlaridan o'tib ,  m uhim  m a'naviy 
qadriyat sifatida  ravnaq to p g an .  Biroq avloddan  avlodga o ‘tib kelayotgan xalq 
a n ’anaiari sobiq sho‘ro la r davrida jiddiy to ‘siqlarga uchragan bo‘lsa ham , o'zbek 
xalqi  m ustaqillikka  erish g an d an   so'ng,  ularga  ehtiyoj  kuchayib,  qayta  tiklana 
boshlandi.  Buning  n atijasida  ilgari  norasmiy  nishonlangan  an 'a n a la r  jiddiy 
tadqiqot  obyektlariga  aylanib,  milliy  a n ’analar  haqida  q ato r  kitoblar  chop
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etilm oqda.  Bu  bejiz  em as,  albatta.  C hunki  a n 'a n a la r  xalq  m a ’naviyatining 
tarkibiy qismi,  m uhim axloqiy qadriyat, tarbiya vositasi sifatida xizm at qilmoqda. 
Xalq  a n ’analari,  m arosim lar  ja ra y o n id a   nam oyon  b o la y o tg a n   odob-axloq, 
m ehr-oqibat,  izzat-ikrom   kabi  xislatlar  yoshlar  m a ’naviyatini  shakllanishida 
m u h im  aham iyat  kasb etm oqda.
E tnos-m illatning  asosiy  belgilaridan  biriga  aylangan  o d a tla m i  asrash  va 
kam ol  toptirish  har  bir  avlodning  m uqaddas  burchiga  aylangan.  A n'anaviy 
xalq  bayram larining  tiklanishi  o ‘zbck  m adaniyati  tarixida  o ‘ta  m uhim   voqca 
b o ‘lib  qolm oqda.  C hunki  bay ram lar hayotning eng yaxshi  to m o n larin i  o ‘zida 
m ujassam lashtiradigan  va  aks  ettirad ig an   ko'zgu  sifatida  xalq  m adaniyatining 
yirik  va  m uhim   shakli  hisoblanadi.  Shuning  u chun  azaliy  m adaniyatning  eng 
qim m atli  tom onlarini  qoidalashtirishga  zam in  yaratildi.
M ustaqillikka  erishilgandan  s o ‘ng  0 ‘zbekiston  ra h b ariy a ti,  eng  aw a lo , 
xalqim izning ehtiyoji, orzu-istaklarini  hisobga olib, azaliy bayram larni tiklashga 
va  yangi  istiqlol  bayram larini  shakllantirishga  katta  e 'tib o r   bera  boshladi. 
Ju m lad an , 0 ‘zbekiston  Respublikasi P rezidenti I.K arim ov  F arm o n lari asosida 
«N avro‘z»,  «R o‘za  hayiti»,  «Q urbon  hayit»lari  rasm an  tik lan ib ,  xalq 
0
‘rtasida 
keng  nishonlana  boshladi.  S huningdek,  istiqlolni  sharaflaydigan  bayram lar 
«Mustaqillik kuni* va «Konstitutsiya kuni» joriy etildi.  0 ‘z navbatida, 0 ‘zbekiston 
rahbariyati sholro davrida paydo bo 'lg an  barcha bayram larni taqiqlam adi.  Ular 
orasida um um insoniy g‘oya va qadriyatlam i taig‘ib qiluvchi  «Yangi yil bayrami», 
«X otin-qizlar  bayrami»  kabilar  saqlab  qolindi.
Hozirgi vaqtda O “zbekistonning asosiy davlat bayram lari  asosan shakllangan 
bo*lsa-da,  azaliy bayram larni tiklash jarayoni  tugagan,  d eb   hisoblash  n o to ‘g‘ri 
b o ‘ladi.  Bu  borada  hali  bajariladigan  ishlar  ham   kam   em as.  Bir  tom ondan, 
azaliy  bayram lar bilan  birga  ulaiga  xos od atlar va  a n 'a n a la r tiklanishi  darkor. 
Ikkinchi  tom ondan,  m ustaqillik  davrida  paydo  b o 'lg a n   tarixiy  -  m a ’naviy 
qadriyatlar  bilan  ham   boyitilm og'i  lozim .
X alq  a n ’analariga  o id   ta d q iq o tla rim iz ,  c h u n o n c h i,  M ark a z iy   O siyo 
xalqlarining  m ing  yil  ichidagi  yuzga  yaqin  bayram   va  m arosim lariga  oid 
to 'plangan  m a'lu m o tlartah lili  natijasida quyidagilar m a ’Ium   b o ‘ldi:  insonning 
tabiiy-hayotiy  ehtiyojlari  asosida  p aydo  b o ’lgan  m arosim   va  bayram lar asrlar 
davom ida o ‘z aham iyatini  y o 'qotm aydi.  Ularga siyosiy vaziyatlar,  turli davlat 
sulolalarining  m ahv  etilishi,  h u k m d o rla r,  istilo ch ilarn in g   kelib-ketishlari, 
hattoki,  hududdagi  aholi  tarkibiy  o ‘zgarishlari  ham   t a ’sir  etm aydi.  Ikkinchi 
tu rk u m  bayram -m arosim lar esa  m a ’Ium vaqtdan so 'n g  o ‘zgarishi yoki boshqa 
yangi  bayram lar  vujudga  kelishiga  asos  b o ’lishi  m u m k in .  U ch in ch i  guruh 
m arosim  va bayram lar esa m uayyan davr siyosati, davlat yoki  hukm dorlarning 
xohish-irodasi sifatida vujudga keladi.  o ‘shalar bilan  birgalikda yashaydi va o*z 
tarixiy  vazifasini  bajarib  b o lg a n id a n   so ‘ng barham   topadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O ila v iy   m a r o s i m l a r .  M a ’lu m k i,  o ila v iy   m a r o s im la r   o ‘z b e k   x a lq  
a n ’analariniiig asosiy va  m uhim  qism ini  tashkil etadi.  Oilaviy m arosim lam ing 
aksariyati  b o la la r  hayotidagi  m u h im   voqealarga  bag‘ishlangani  u ch u n   ham  
yoshlam ing  m a ’naviy  kam ol  topishida  m uhim   o ‘rin  tutadi.
M a’lum ki,  o 'z b e k  xalqi — to ‘yparast xalq.  U  to ‘y qilam an, dasturxon yozib, 
el duosini o la m a n , boshqalam i quvonchim ga sherik qilam an,  degan m aqsadda 
yashaydi.  S h u n in g   u c h u n   t o ‘y  o ‘zb ek   m illati  hayotida  m uqad d as  hodisa 
hisoblanadi.  B iroq sobiq sovet davrida o ‘zbek oilaviy marosim Jarining bir qismi 
ta q iq la n d i,  ta q iq la s h   m u m k in   b o ‘lm a g a n la ri  (m asalan ,  « N ik o h   t o ‘yi») 
yangicha u m u m so v et a n ’analari asosida o ‘zgartirila boshlandi.
M u s ta q illik   s h a r o itid a   b u   h o la tla r n i  t o ‘g ‘rilash   m a q sa d id a   o ila v iy  
m a ro s im la m in g   aso siy   ta d b irla ri,  c h u n o n c h i,  «ism lash»  o d a ti,  «chilla» 
udum lari,  «soch  t o ‘yi»,  «tish  to ‘yi»,  «beshik  to ‘yi»,  «sunnat  to ‘yi»,  «m uchal 
y o sh i» ,  « n ik o h   to 'y i»   k a b ila rn i  tik la s h   u c h u n   y o ‘l  o c h ild i.  O ilav iy  
qadriyatlam ing tiklanish jarayoni m illiy -m a’naviy tiklanish jarayonidagi m uhim  
hodisa bo‘ldi. A m m o  hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida, bir iqtisodiy holatdan 
ikkinchisiga o ‘tish  paytida oilaviy m arosim larga oid  m uam m oli hodisalar ham  
ko‘zga  ta sh la n m o q d a .  M asalan,  k o ‘p g in a  iqtisodiy  b a q u w at  oilalar  orliqcha 
dabdabali,  h a d d a n   tashqari  ko‘p  x arajatlar bilan  isrofgarchilikka  y o ‘l  q o ‘yib 
to ‘y  o 'tk a z sa la r,  kam   xarajatli  o ilalar  bolalam ing  rizqini  qiyib,  qarzga  botib 
to ‘y  q ilish m o q d a.  K o‘pgina  m arosim lar,  m asalan.  «Beshik  to ‘yi»,  «Sunnat 
to ‘yi»  o ila ,  q o ‘n i- q o ‘shni  va  q a rin d o s h la r  o ‘rtasid a  o 'tk a z ilish i  o ‘rniga, 
dabdabali bay ram g a aylantirib yuborilm oqda.
N ik o h   t o ‘yiga  o id   «non  sindirish»,  «kelin  ko'rdi»,  «kelin  chorlar»,  «kuyov 
chaqirdi» kabi o d a tla r alohida-alohida tadbirga aylanib ketmoqda.  U larortiqcha 
dabdaba  va  k a tta  xarajatsiz,  ixcham  shaklda,  oila  a ’zolari,  yaqin  qarindoshlar 
ishtirokida  o ‘tkazilishi  m aqsadga  m uvofiqdir.  Joylarda  katta  to ‘yga  aylanib 
ketayotgan  « T u g ‘ilgan  kun»,  «B eshik  t o ‘y»,  «Sunnat  to ‘y»,  «Payg‘am b ar 
yoshi»  kabi  m a ro sim lar  ham   kichik,  ixcham ,  oilaviy  tad b ir  sifatida  yaqin 
qarindosh  va  q o ‘n i-q o ‘shnilar  ishtirokida  nishonlashni  taqozo  etadi.  Hozirgi 
davrda  egalari  o ‘z  boyliklarini  ta rg 'ib   qiladigan  -  «Kiyim  ko 'rd i» ,  «Sarpo 
yozdi»,  «T ugun  qaytdi»,  «Eshik  o ch d i»   kabi  ortiqcha  m arosim lardan  voz 
kechish  k erak   b o ‘ladi.  T o ‘yning  m o d d iy   tom oniga  em as,  balki  m a ’naviy 
jihatlariga  a lo h id a   urg‘u  berish lozim  b o kladi.
T o ‘y -b a z m la m i  m azm unli,  fayzü,  yaxshi  badiiy saviyada  o ‘tkazishga  ham  
jiddiy  e ’tib o r b e rm o q   lozim .  Joylarda  sh ah ar,  turnan,  xo'jalik  rahbarlari  yosh 
kelin-kuyovlarga  m oddiy  va  m a ’naviy  yordam   berish  kerakligini  sira  ham  
unutm asligi lo zim .  Xullas,  oilaviy m arosim larga oid m uam m olar k o ‘p.  U lam i 
hal  qilish  u c h u n   joylarda  —  tu rn an ,  sh ah ar,  qishloq  m ahallalarida  nuroniy 
otaxonlar,  nufuzli va o b ro ii kishilardan tashkil topgan oilaviy to ‘y komissiyalari 
ishlab  turgani  ay n i  m uddao b o lm o q d a .  B u kengashlar m ahalliy sharoitdan va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

iqtisodiy  ahvoldan  kelib  chiqib,  jo y la rd ag i  oilaviy  m aro sim la m i  m u n o sib  
rivojlanishiga yordam   berishi tabiiydir.
S o‘nggi  vaqtlarda  o'zb ek   o d atlarin in g   ijobiy  tom onlariga  k o ‘p ro q   diq q at 
jalb  etilib,  b u   sohada  paydo  b o la y o tg a n   salbiy  asoratlar  e 'tib o rd a n   ch e td a  
qola boshlagan edi.  Shu sababli 0 ‘zbekiston  Respublikasi Prezidenti  I.K arim ov 
bunday salbiy  illatlam ing oldini  olish  m aqsadida  (1998-yil  2 8 -o k tab r)  m axsus 
farm on chiqardi.  U nda aytiiisliicha,  keyingi vaqtlarda to ‘y-h ash am lar, m a 'ra k a  
va m arosim lam i o'tkazishda m am lakatim izning ko‘p joylarida shuhratparastlik, 
dabdababozlik,  isrofgarchilikka  y o ‘l  q o ‘yish,  el-yurt  odatlari  va  a n ’an alarin i 
m ensim aslik,  o 'z in i  k o ‘z-ko*z  qilish,,  atro fd a   yashayotgan  o d a m la m in g   h o l- 
ahvolini  inobatga  olm aslik  kabi  eskidan  qolgan  asoratlarga y o ‘l  q o ‘y ilm oqda, 
m anm anlikka berilib ketgan havoyilarning nom aqbul harakatlari  m ahallalarda. 
istiq o m at  jo y la rid a   so g 'lo m   m u h it  b u z ilish ig a   sabab  b o l m o q d a ,  o d d iy  
o dam larning  nafsoniyatiga  tegm oqda,  u larn in g   adolatga,  u m u m a n ,  d avlat 
hokim iyatiga b o ‘Igan ishonchiga ziy o n  yetkazm oqda.
F arm o n d a  keng jam oatchilikning  bu  boradagi  e ’tirozlari  hisobga  olinib. 
bunday  soxta  xo‘ja k o ‘rsinlik,  shuh ratp arastlik   odatlari  o krniga,  eh tiyojlaridan 
ortiq  m ab lag 'larin i  xalqim izning  azaliy   o d atlariga  am al  qilib,  x ay r-eh so n , 
m e h r-m u ru w a t  ko^rsatish,  m uhtojlarga,  beva-bechoralarga  y o rd am   berish, 
turarjoylarini  obod  qilish,  yo‘llar,  k o ‘p rik lar  qurish,  ishlab  ch iq arish g a  sarf 
qilish -  shunday oliyjanob sa’y-harakatlar orqali el-yurt oldida 
0
‘zlariga haqiqiv 
obro*  orttirish  kabi  takliflar  va  m asla h atlar  berilgan.
Oddiy m ehnatkash xalq ommasi  m adaniy-ijodiy faoliyat bilan asosan  ishdan 
tashqari,  y a ’ni  b o ‘sh vaqtida  mashg‘u l  b o ‘ladi.  Endilikda  h a n u zg ach a   deyarli 
o ‘rganilm agan a n ’anaviy dam  olish m adaniyatiga  alohida e ’tib o r b erish  lozim  
b o ‘lm oqda.  Shu  sababli  xalq  orasida  m a sh h u r  bo'Igan  m avsum iy  d a m   olish 
a n ’analari  («G ul  sayili»,  «Suv  sayili»,  «Tog‘  sayili»,  «Bog‘  sayili»,  « G a p - 
gashtak* kabilar)ga  ham da turli tarixiy jaray o n lard a  m adaniy -  m a ’rifiy ho rd iq  
ehiqarish  m askanlari  (Erkaklar  uyi.  O tashxona,  Iydgoh.  S h erd a,  M ad an iy  
b o g la r,  T arobxona,  Tom oshagoh,  Sayilgoh,  0 ‘yingoh,  C h o y x o n a  kabilar) 
tajribasi  diqqatga sazovordir.
Xalq  o ‘yinlari.  Xalq  an  anaviy m adaniyati  borasida so‘z b o rg an d a,  y oshlar 
kam olotida  m u h im   o ‘rin  tutadigan  xalq  o ‘yinlariga  alohida  t o ‘xtalish  lozim . 
Buning  sababi  quyidagilardan  iborat:
birinchidan,  o 'y in la r  -   ajdodlarim izning  eng  qadim iy  tarixiy  qadriyati, 
ko‘pgina  m adaniyati  shakllari  chashm asi  -   raqs,  teatr,  sp o rt,  m aro sim la r 
kabilar aynan  o kyinlar zam inida  kelib  ch iq q an   va tarixiy jaray o n lard a  o ‘yinIar 
ajdod-aviodlarim izning  sog'lom lashtiruvchi  vositasi  b o ‘lib  kelgan;
ikkinchidan,  ota-bobolarim iz  xalq  o 'y in lari  va  m usobaqalari  y o rd am id a 
aqlan  raso,  ruhan  tetik,  jism onan  b a q u w a t  b o lib   kelgan;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

u c h i n c h i d a n ,   o ‘y i n l a r   m a ’n a v iy   m e r o s g in a   b o ‘lib   q o lm a s d a n , 
z am o n d o sh larim izn i, ayniqsa,  yoshlarim izni aqliy,  ruhiy vajism o n iy  barkam oí 
b o ‘lish id a o ‘ta m uhim  o 'rin  tu tad ig an  m anbadir.
Biz  sh u n g a  alohida  e ’tib o r  b erib ,  Forish  tum anida  1985-yiidan  boshtab 
u n u tilg a n   xalq  o ‘yiniarini  o ‘rganish  (1985-1986-yy.),  tik lash   (1987-1991- 
yy.)  va  ta rg 'ib   qilish  ( ! 9 9 I -I9 9 3 -y y .)  b o ‘yicha  tajribalar  olib  bordik.  Buning 
natijasid a,  100  ga  yaqin  o ‘y in lar  tik lan d i.  M azkur  tajriba  natijalari  a n ’anaga 
a y la n ib ,  h a r   y ili  o ‘tk a z ilib   k e lin a y o tg a n   «X alq  o 'y in la r i»   b a y ra m la ri 
o lim p iad a si,  q a to r  film lar  va  om m av iy   axborot  vositalarida,  tadqiqotlarda 
o ‘z aksini topdi.  Tajriba asosida xalq  o ‘yinlarini tiklash va rivojiantirish yo ‘llari 
belgilandi.
R espublikam izda xalq o ‘yin larin in g  tiklanishida ham  ay n an  Jizzax viloyati 
F o rish   tu m an in in g   tajribasi  diqqatga  sazovor  bo‘ldi.  Bu  yerda  aw aliga  bir 
m a k tab , qishloq, keyin turnan,  so ‘ngra viloyat va nihoyal,  respublika darajasida 
tiklangan xalq o'yinlari bo ‘yicha m usobaqalar uyushtirildi.  Forishda  1994-1996- 
yillarda  R espublika  I - I I  O lim p iad alari o ‘tkazilishi o ‘Lkamizning turli joylarida 
azaliy  xalq   o ‘yinlariga  b o ig a n   q iziq ish n i  kuchaytirib  yubordi.
1996-yil  T ailand  poytaxti  B angkokda  boMib  o 'tg a n   B u tu n   dunyo  xalq 
o ‘y in lari  festivalida  Ó ‘zb ek isto n   delegatsiyasining  qatnashishi,  o ‘zbek  xalq 
o ‘yinlarim ng «jahon milliy o ‘yinlari» guldastasida o ‘zining m unosib o ‘rin olishiga 
im k o n  yaratdi.
B oysunda  «Alpomish»ga  b ag 'ish lan g an   anjum anlar  doirasida  o ‘zbek  xalq 
o ‘yinlari Respublika m usobaqa-tom oshalari festivalining uyushtirilishi Alpomish 
davridagi dostonlarga ko'chgan xalq o'yinlarim  tiklanishida m uhim  voqea bo ‘ldi.
S hu narsani quvonch bilan qayd  etish kerakki, o'y in n i jo n -d ild a n  sevadigan 
y o sh larim iz  ajdodlarim izning  o ‘yinlariga  katta  qiziqish  b ilan  qarashm oqda. 
F o rish d a   o ‘tkazilgan  o lim p ia d a   m usobaqalarining  ish tiro k ch ilari,  asosan, 
o ‘spirin-yoshlardan tashkil topdi.  Bu esa XX asr o ‘rtalarida unutilgan a n ’analar 
asr  o x irid a  tiklanganidan  dalolat  beradi.
X alq o ‘yinlarini tiklash ja ra y o n id a   ham   o ‘ziga xos m u am m o lar yo‘q emas. 
M a s a la n ,  a z aliy   m u s o b a q a la rn in g   sp o rtg a  y aq in   tu rla rig a   k o 'p   e ’tib o r 
berilm oqda.  B iroq o ‘yinlam ing harakatli tom oniga e ’tibom i kuchaytirib,  urg‘u 
b erib ,  ru h iy  to m o n i  unutilib  q o ‘yilm oqda.  Holbuki,  sharq o ‘yinlarida  oldingi 
o ‘rin d a   ru h iy at,  keyin  jis m o n iy a t  turgan.  A jdodlarim iz  foydalangan  so ‘z 
o ‘yinlari,  aqliy,  raqsli  o ‘yinlar,  sujetli  teatrlashtirilgan  o 'y in ia r  ham   diqqat 
talab  qiladi.  X alqim izda insonni h a r tom onlam a barkam oí qiladigan a n ’analar, 
o ‘y in lar,  m usobaqalar  yaratilgan,  u lard an   nafaqat  saralab,  balki  a n ’anaviy 
o 'y in ia r  tiz im id an   yaxlit  shaklda  foydalanm oq  ham   kerak.
M a d a n iy   m e ro s im iz n in g   u z v iy   va  a jralm as  q ism i  b o ‘lg a n ,  a v lo d - 
ajd o d larim izg a  asrlar  m o b a y n id a   ru h ,  jo n   va  sog‘liq  a to   etib  kelgan  xalq 
o ‘yin larin i tiklash va ulard an  foydalanish milliy qiyofam iz,  m a ’naviyatim iz va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q ad riy atim izn i  y uksaltirish  d em akdir,  U la m i  k o ‘z  q o ra c h ig ‘idek  asrash , 
e ’zoziash  va  ulardan  oqilona  foydalanish  —  m a m lak atim iz  h ar  bir  fuqarosi 
uchun  m uqaddas  ishdir.
*   *   *
A n’anaviy  xalq  m adaniyati  va  uning  asosiy  k o 'rin ish la ri  (xalq  d o n ish - 
m andligi,  e ’tiqodi,  pedagogikasi,  a n ’analari,  ijodi,  d a m   olish  m adaniyati, 
o ‘yinlari  kabilar)  insoniyatning  tarixiy  ehtiyojlari  asosida  vujudga  kelib,  xalq 
hayotida  o ‘zining  m u n o sib   o‘m in i  topgan,  a v lo d d an   avlodga  m eros  b o ‘lib 
o ‘tgan,  takom illashib,  ijtim oiy taraqqiyotda  m u h im   o ‘rin  tutgan.  U lar hozirgi 
zam onda ham  jam iy atn i m a ’naviy kam ol to p tirish  u c h u n  m u h im  om il sifatida 
xizm at  qiladi.  Shuning  u ch u n   ajdodlarim izning  bu  b e b ah o   m erosini  yanada 
chuqurroq o ‘rganishim iz,  tiklashim iz va kam ol  to p tirish im iz  u chun aql,  k u ch  
va g ‘ayratim izni  ayam asligim iz lozim.
Xullas,  asrlar  osha  shakllanib,  avloddan  avlodga  m a'n av iy   m eros  sifatida 
o ‘tib,  rivojlanib  kelgan  urf-odatlar,  m arosim lar  va  b ay ram lam i  saqlam asdan 
m illiy tiklanish jaray o n in i  am alga oshirish  qiyin.  S hu  sababli bu  borada jid d iy  
ilm iy va am aliy ishlam i am alga oshirish lozim .  Ju m la d a n ,  Respublika,  viloyat, 
tum an,  shaharlar m iqyosida milliv a n ’an alam i saqlash,  tiklash va rivojlantirish 
k en g ash larin i  tu z ish   m aqsadga  m uvofiq  b o i a r d i .   U la r  m illiy  a n ’a n a la r 
m uam m olarini  m u n taz am   ravishda  hal  qilib  b o rish g a  o ‘z  hissalarini  q o ‘shib 
boradiiar.
Xalq  m adaniyatiga oid  vazifalar.  M a'lum ki,  h a y o t  o lz joyida bir m aro m d a 
turm aydi. Taraqqiyot xohlaym izm i-yo‘qmi,  oldim izga m uayyan m uam m olam i 
q o ‘yib  turadi.
A lbatta,  ijtim oiy-m a'naviy  sohalam ing  biri  —  xalq   a n ’analari  doirasida 
h a m  yutuqlar bilan birga o'ziga xos m uam m o lar m avjud.  M a ’naviyat sohasida 
vujudga  kelayotgan  m asalalam i  hai  qilm asak,  u la r  b o rg a n   sari  kattalashib  va 
m urakkablashib boraveradi va taraqqiyotga to ‘sqinlik qiladi.  Quyida m a ’naviyat 
sohasining eng m u h im   m asalalariga  to ‘xtalam iz.
Birinchisi:  m adaniyat  am aliyotini  ravnaq  to p tirish   u c h u n ,  eng  aw a lo ,  bu 
sohaning  ilm ini  rivojlantirish  lozim.  Shunday  qilsak,  m ad an iy at  ilmi  bu  soha 
amaliyotida vujudga kelgan m uam m olam i aniqlash va ha! qilishga ko‘mak beradi. 
G ap   shundaki,  m adaniyat  m uam m olarini  bevosita  ta d q iq   etadigan  m axsus 
m arkaz  hozirgacha  respublikam izda  y o ‘q.  Bu  so h a g a   yaqin  tash k ilo tlar, 
muassasalar im asalan,  Respublika  M a’naviyat va m a ’rifat kengashi m arkazlari, 
Respublika m adaniy-m a’rifiy ishlar va xalq ijodi ilm iy-m etodik markazi, T a ’lim  
m arkazi, San'atshunoslik instituti,  Til va adabiyot in stitu t! va boshqalar) asosan 
o 'z  yo'nalishida tashkiliy va targ'ibot ishlari,  milliy g‘o y a va mafkura, m a ’naviyat 
ta rg ‘ib o ti  m asa la la ri,  s a n ’at,  ad a b iy o t,  til,  x a lq   ijo d i  b o ‘yicha  x ususiy 
tadqiqotlar bilan  m ashg‘ul  bo'lib,  u la r bevosita  m a d a n iy a t  m uam m olari bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

maxsus shug’ullanm aydilar.  Bu  ish ularning vazifalariga kirmaydi ham .  Xullas, 
m adaniyatning  u m u m iy   va  o'ziga  xos  m uam m olari  bilan  shug'ullanadigan 
maxsus  ilm iy-tadqiqot  m arkazi  tuzilsa,  u  xalq  m adaniyatining  am aliy  ravnaq 
topishiga  xizm at  qilg an   b o i a r   edi.
Ikkinchisi:  m u a m m o   m a'navjyatning  m oddiy  zam inini  m ustahkam lash 
bilan  b o g iiq .  A yonki,  m adaniyatsiz  (ch u n o n ch i,  u n in g   tarkibiy  qism lari  — 
ilm ,  fan,  m a ’rifat,  axloq,  din,  sa n ’at  kabilarsiz)  m oddiy  hayotni  taraqqiy 
etishi  qiyin  b o ia d i.  0 ‘z  navbatida,  m adaniyat  ham   m oddiy  zam insiz  yashay 
olmaydi.  Agar  m a ’naviyatning  m oddiy «tomiri»  b o ‘sh  b o is a ,  u  yaxshi  ravnaq 
to p a  olm aydi.  H a r  b ir  m a ’naviyat  sohasidagi  m utaxassis  o ‘z  kasbiga  yengil 
qarasa,  natijada  m a ’naviyat  taraqqiy  etmasligi  m a ’lum.  M a’naviyat  yaxshi 
taraqqiy  etm asa,  m o d d iy   sohada  ham   rivojlanish  b o ‘lmaydi.  Shunday  ekan, 
m a ’naviy  qadriyatlar b ilan   shug‘ulIanayotgan  m utaxassislar m oddiy va  ruhan 
qadrlab  turilsa,  u la rn in g   asosiy  vaqti  va  harakati  m a'naviyat  taraqqiyotiga 
sarflanadi.
Shuning  u c h u n   h a m   respublikam izda  m a’naviyat  sohasi  mutaxassislarini 
m oddiy va  m a ’naviy  rag ‘batlantirish  ishiga jid d iy  e ’tib o r  qaratilm oqda.
U chinchi  m u a m m o   m avjud  im koniyatlardan  sam arali  foydalanish  bilan 
b o g iiq .  M a’lum ki,  fu q aro lam i  m a ’naviy  kamol  toptirish  uchun  m adaniyat 
maskanlari  tizim id an   m a h o ra t  bilan  foydalanish  kerak.  Bunday  tizim   hali 
m ukam m al  b o im a s a -d a ,  biroq  mavjud  tcatr,  konsert  zallari,  klub,  m adaniyat 
uylari,  muzey,  k u tubxona,  istirohat  b o g lari  kabi  m askanlar  insonni  m a’naviy 
kam ol toptirish  u c h u n  uikan  im koniyatlarga ega.  A m m o joylarda  ularga  kerakli 
darajada e ’tibor berilmayotganligi uchun ular faoliyatsizlanib qolmoqda.  K o‘pgina 
teatr,  klub,  kutubxona v a boshqa  maskanlarga  odam lar deyarli kirmay q o ‘ygan. 
Xullas, joylarda  ah o lin in g   m a ’naviy  kamol  topishiga  ko‘maklashish  uchun,  bir 
tom ondan,  m adaniyat  m askanlari  tizim ini  m ukam m allashtirish,  ikkinchidan, 
mavjud m adaniy m ask an lar imkoniyatlaridan  sam arali  foydalanishimiz darkor.
V azirlikiar,  h o k im iy a t  kabi  jo y la rd a   m u tax assislard an   tash k il  to p g an  
m aslahatchi  k en g ash lar  tuzilsa,  ayni  m uddao  b o i a r   edi.  Ayniqsa,  bunday 
m aslahatchi  kengashlar m a ’naviyat sohasigajuda zarur.
Tarixiy ja ra y o n d a   ziyoli-m utaxassislar  ijtim oiy  hayotni  taraqqiy  ettirishda 
asosiy o ‘rin  tutgani  barch ag a  m a iu m .  A jdod-bobokalonlarim iz  —  Xorazm iy, 
Beruniy,  Ibn  S ino,  N av o iy ,  Bobur.  U lug'bek,  F itrat  kabi  buyuk  m a ’naviyat 
darg‘alari ja h o n g a  m a sh h u r  ishlam i  am alga  oshirib,  nafaqat  vatanim iz,  balki 
b u tu n  insoniyat taraqqiyotiga o ‘z hissalarini qo‘shganlar.  Bugungi kun ziyolilari 
ham   m ustaqil  0 ‘zb ek isto n   taraqqiyotiga  o ‘z  m unosib  hissalarini  qo'shadilar, 
deb  um id  qilam iz.
An’anaviy xalq m adaniyatini kamol toptirish yo “llari. A n’anaviy madaniyatni 
tadqiq  qilishdan  asosiy  m aqsad,  ajdodlarim iz  to m o n id an   yaratilgan  bebaho 
merosni asrash va tara q q iy  ettirishdan  iborat. Shuning uchun tadqiqot natijalari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

asosida  xalq  m adaniyati  a n ’a n a la rin i  tiklash  va  riv o jlan tirish g a  o id   asosiy 
yo‘nalishlar,  shoxobchalar va ijtim oiy m adaniy uslubiyatlardan tashkil topgan 
tendensiyalarni aniqlashga  intildik.
A ii’anaviy  xalq  m adaniyatini  tiklash  va  taraqqiy  e ttirish   tendensiyalari 
tarkibida  u ch   bosh  yo'nalish  m avjud:
B irinchi  y o ‘nalish  —  o d a m la r  istiq o m at  qilayotgan  jo y la rd a ,  oilalarda 
b eb ah o   qadriyatlarni  saqlash va  rivojlantirish;
Ikkinchi  yo‘nalish  —  davlat  m ad an iy at  m uassasalari  -  klu b .  m adaniyat 
uyi,  kutubxona,  muzey,  m adaniyat va istirohat b o g ia ri,  m a d a n iy  m arkazlarda 
m a ’naviy  m erosni  tiklash  va taraq q iy   ettirish;
U ch in ch i  y o ‘nalish  esa  xalq  m ad an iy ati  a n ’analarini  y u q o ri  pog‘ona!arda
—  turnan,  viloyat,  respublika  va  xalqaro  miqyosda  ta rg ‘ibot  qilish  yo‘llarini 
takom illashtirish.
U ch   yo'nalish  ham ,  o ‘z  n av b atid a,  uch  asosiy  sh o x o b ch ag a  b o ‘iinadi. 
U lam ing zam inida um um iy ijtim oiy-m adaniy uslubiyat  ishlab chiqildi.  U to 'rt 
pog‘onali  jarayondan  tashkil  topdi.
Xullas,  a n ’anaviy  xalq  m ad an iy atin i  saqlash,  tiklash  va  kam ol  topdirish 
u ch u n   quyidagi  pog‘onalarda  ish  o lib   borish  lozim:
1  X alq  m adaniyati  d u rd o n a la rin i  tarix iy -m a ’naviy  m e ro s  sifatida,  asi 
holida,  a n ’anaviy  shaklda  asrash;
2  Z am onaviy  (jum ladan,  b o sh q a   xalqlardan  o ‘tgan)  m a d a n iy   shakllam i 
a n 'an av iy   elem entlar  hisobiga  boyitish;
3  Xalq an'analari asosida o‘ziga xos zam onaviy milliy m adaniyat shakllarini 
bunyod  qilish;
4  K e la ja k d a   x iz m a t  q ila d ig a n ,  is tiq b o lli,  y a n g i  e t n o m a d a n i y a t  
durdonalarining  yaratilishi  u c h u n   sh aro itlar  hozirlash.
M a z k u r  jaray o n   a n ’anaviy  x alq   m ad an iy atin i  keng  k o ‘la m d a   taraqqiy 
cttirishga sam arali  xizmat qiladi.
IV   B O B .  M U STA Q 1L  0 ‘Z B E K IS T Ü N   BADIIY  M A D A N IY A TI
Amalíy sa n 'a t.  Mustaqillik yillarida a n ’anaviy m adaniyatga e ’tib o r kuchayib, 
0 ‘zbekiston  Prezidenti  farm oni  b ila n   b ir  q a to r  yangi  k o rx o n a la r  vujudga 
keldi.  1997-yil  «M usaw ir»  Ilm iy-tekshirish  m arkazi  q o sh id a   «H unarm and» 
Assotsiatsiyasi tashkil qilinib.  respublikadagi turli h u n arm an d ch ilik d a ijod qilib 
k e la y o tg a n   u s ta la m i  q a m ra b   o ld i.  B u g u n g i  k u n d a   a n ’a n a v iy   h u n a r- 
m andchilikm ng  yo'qolish  arafasida  tu rg an   turlarini,  m ah alliy   m arkazlarini 
tiklash  ja ra y o n i  ketyapti.  H ozirgi  k u n d a   badiiy  k u lo lch ilik ,  kan d ak o rlik , 
zargarlik,  z a rd o ‘zlik,  a n ’anaviy  t o ‘qim ach ilik ,  k ash ta c h ilik ,  g ila m d o ‘zlik, 
d o ‘ppichilik,  yog‘och  va  ganch  o ‘ym akorligi,  n aq q o sh lik   k a b i  tu rla r  ju d a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

r iv o jla n g a n .  Y e ta k c h i  k u lo lla r  A .R a h im o v ,  S .O ta jo n o v .  S h .Y u su p o v . 
R .U sm o n o v ,  A .Isoqov,  N arzullayevlar,  R .Zuhurov;  kandakorlar  M .M ada- 
liyev,  D .H o lid o v a ,  G .R ahm atova,  U .Aliyev,  O.U m arov;  zargarlar  F .D ad a- 
m uham edov,  G .Y o ‘ldosheva,  G .T o sh ev a; ganchkorlar M .M urodov,  X.Abdul- 
layev,  A .M u x to r o v ;  y o g ‘o c h   o ‘y m a k o r la r   S .X o 'jay e v ,  M .Ib ro h im o v .
0.F ayzuU ayev,  A.Azlarov,  S.R ahm atullayev;  zardo‘z  B.Jum ayev;  kashtachi 
Z .O bloberdiycva  va boshqalar sam arali  ijod  qilmoqdalar.
M ustaqillik davrida no an 'an av iy  a m a liy b ezak  san’at turlari  ham  rivojlanib 
kelyapti.  M a sa la n ,  toshkentlik  kulol  N .  Q o‘ziyevaning  asarlari  shu  uslubda 
m o kja zg in a  ishlangan.  0 ‘zbekiston  zargarlik  m aktabining  vakillari  orasida
E .G o s ty e v ,  U .X o lm u r o d o v ,  A .U I u m b e k o v a la r   h o z ir d a   z a m o n a v iy , 
n o a n ’anaviy yo 'n alish d a ijod qilm oqdalar.
T asviriy  s a n ’a t.  M ustaqillik  davri  rangtasvir  san ’ati  tu rli-tu m an   uslublar 
k o 'lam in in g  kengligi bilan farqlanadi. A kadem ik realizm.  dekorativizm ,  milliy 
ro m an tizm ,  abstraksionizm ,  instalyatsiya  koTinishlari  k o ‘p  jih a td a n   ijodiy 
d u n y o q arash n in g  kengayishidan d alo lat beradi.  1997-yilda 0 ‘zbekiston  Badiiy 
akadem iyasining tashkil etilishi tasviriy sa n ’atning turli sohalarini rivojlanishida 
katta aham iyatga ega bo'ldi.
M ustaqillik  davrida  tasviriy  sa n ’atn in g   turli  sohalari  va jan rlari  rivojlanib 
bordi.  M a s a la n .  u sh b u   davr  hay k altaro sh lig id a ,  asosan,  tarixiy  siym olar 
gavdalandi va ulam ing soni ko‘payishi barobarida uslub jihatlarining yangilanishi 
ham   b ir  q a to r   a sa rla rd a   k o ‘zga  ta s h la n d i.  A.  R ah m atu llay ev ,  L.  Ryabsev,
1.  J a b b o r o v ,  R.  M irto jiy e v ,  J.  K u ttim u ro d o v ,  K.  N o r x o kro z o v   kabi 
haykaltaroshlar  m ahobatli,  A.X otam ov,  E.Esanov,  S.Sharipov  kabi  rassomlar 
esa dastgohli  haykaltaroshiikni rivojlantirishga  harakat qilishdi.
M ustaqillik yillarida uslubiy jih a td a n  o'ziga xos rassomlar guruhi shakllandi. 
R assom lar ijodida jiddiy evrilishlar sodir b o lm o q d a. Yangi plastik izlanishlarda 
ertagu  d o sto n la r,  xalq  og‘zaki  ijodiyoti,  turli  xi!  rasm -rusum   va  m arosim lar 
bilan  b o g iiq   belgilar  ham da  ram ziar  ular  rangtasvirining  yangi  bosqichini 
belgilab berdi,  U shbu davrda serqirra ijod qilgan rangtasvirchilardan R. Ahmedov, 
N .  Q o ‘ziboyev,  R.  Choriyev.  M .  N abiyev,  A.  Ikrom jonov.  B.  Jalolov.  S. 
R axm etov,  A.  M irzayev,  N .  Shin,  V.  O xunov,  J.  Umarbekov,  S.  Alibekov.  A. 
Isayev,  J.  U sm o n o v ,  N .  S hoabdurahim ovlarni  keltirib  o ‘tishim iz  m um kin.
Bu  d av rd ag i  m ah o b atli  s a n 'a tn in g   rivojlanishi  ijodiy  erk in lik ,  badiiy 
m erosim izni  boy  a n ’analariga  m urojaat  qilish  bilan  bog‘liq.  Yangi  m a'm uriy- 
ijtimoiy  in sh o o tla r,  k o ‘hna  b in o larn i  qayla  ta'm irlash  ham d a  yangi  shahar 
a n sa m b llarin i  b a rp o   etish  ish la rin in g   jadallashib  ketishi  b ilan  m ah o b atli 
rangtasvirchilar ijod vositalarining yangi imkoniyatlarini qidirib topishga b o lg a n  
yondashuvlari  sezilarli  darajada  faollashdi.  M ahobatli  san’at  sohasida  ijodiy 
izlanishlar olib borgan rassomlardan A.  Aliqulov,  O. Xabibullin,  «Sanoyi-nafisa» 
guruhi,  A.  Buxorboyev,  A.  A xm edshin  kabi  rassom lam i  aytishim iz  m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M ustaqillik  yillari  k o ‘plab  tadbirlar.  x a lq aro   k o krgazm alar.  k o lrik -ta n lo v . 
festivallar  o ‘tk azish   a n ’anaga  a y lan d i.  2 0 0 1 -,  2 0 0 3 -y illard an   u y u sh tirila  
boshlangan  T oshkent  Xalqaro  Badiiy  k o ‘rgazm asi  «Biyennale»  h a m   k a tta  
ahamiyatga ega.
K o'rgazm ada o ‘zbekistonlik rangtasvir ustalari bilan birga dunyoning k o 'p lab  
m am lakatida  ijod  qilayotgan  taniqli  m o 'y q a la m   ustalari  o ‘z  asarlari  b ilan 
q atnashishdi.  X alqaro  anjum anda  s a n 'a t  ta n q id c h ila ri,  om m av iy   a x b o ro t 
vositalari  vakillari,  A Q SH ,  Fransiya,  Y aponiya,  K oreya,  M isr,  Shveysariya, 
G erm an iy a,  Rossiya,  Qozog‘iston,  0 ‘zb ek isto n ,  T u rk m an isto n ,  E sto n iy a , 
G m ziya,  Q irg‘iziston  va  boshqa  m a m la k a tla r  rassom lari  ishtirok  etishdi.
Shuningdek,  xorijlik  sa n ’atshunoslar,  o lim la r  va  tan q id ch ilar  ish tiro k id a 
T oshkent  X alqaro  badiiy ko'rgazm asi  d o irasid a  «Zam onaviy badiiy ja ra y o n   — 
dolzarb  m u a m m o la r  va  yo‘nalishlar»  m av zu sid a  o ‘tkazilgan  ilm iy -a m a liy  
anjum an  tasviriy  sa n ’at  m uam m olarini  hal  qilishga  xizm at  qildi.  T o sh k e n t 
«Biyennale»si XXI asr Sharq va G ‘arb s a n 'a ti  uyg‘unligidagi yangi g ‘o y alam in g  
rivojlanishiga  o ‘z  hissasini  qo‘shm oqda.
«Shu  aziz  V atan  —  barcham izniki»  m avzusidagi  respublika  festivalida 
re sp u b lik a m iz n in g   b a rch a  viloyatlari  va  Q o ra q a lp o g 'is to n   R e sp u b lik a si 
san atkorlari  o 'zlarin in g   san ’at  va  m a d a n iy a t  sohasida  erishgan  y u tu q larin i 
n am o y o n   etish d i.  R espublikam iz  ja m o a tc h ilig ig a   ay n iq sa,  Q a sh q a d a ry o , 
A ndijon,  Jizzax,  X orazm ,  T oshkent  s h a h ri  va  q o raq alp o g ‘isto n lik la rn in g  
ko‘rgazmaIari m an zu r b o id i. Jum ladan, T o sh k en t shahrining ilg'or xalq am aliy 
san  ati  ustalari,  haykaltarosh va rassom lari,  shuningdek,  ishlab chiq aru v ch ilari 
m ahsulotlarining  nam unalari taqdim  etildi.
Mustaqillik yillaridagi ko'rgazmalarda M.  Nabiyev, A   Ikromjonov,  R.  Choriyev, 
R. A hm edov.  N .  Q o'ziboyev,  N.  S hin,  B.  Boboyev, J.  U m arbekov,  B.  Jalolov, 
V.  B urm akin,  L.  Ibrohim ov,  h ay k a lta ro sh la r A.  H otam ov,  T.  T o jix o ‘jay ev , 
D.  Ro'ziboyev,  M .  Borodina,  grafik  ra sso m lar  M .  Kagarov,  A.  M am ajo n o v , 
M.  Sodiqovlar,  yosh  rassom lar  D.  O xunboboyev,  A.  Ivanova,  A.  N ikoiayev, 
M.  Aliyev,  V.  N e c h a y e v a ,  X.  Z iy o x o n o v ,  X.  ln o g ‘om o v a,  G .  A lim a to v a ,
A.  N u rsh in a ,  K.  Boboyev  kabi  k o ‘pIab  ta n iq li  san ’atkorlar  ijodi  barch ag a 
m anzur bo im o q d a.  Shuningdek, A.  N ur, V.  Oxunov,  G.  Qodirov, G .  Boym atov, 
R.  Gagloyeva. J.  Usm onov, A. Isayev,  E.  Is'hoqovlam ing yangi,  qiziqarli asarlari 
tom oshabinda katta qiziqish uyg'otm oqda.
M usaw irlarim iz  yangi tarixiy bosq ich d a  m ad an iy  aloqalarni  qayta  tik lash , 
yagona  m a ’naviy  m akon  yaratishga  y o ’n a ltirilg a n   uslub  va  y o ‘n a lis h la m i 
um um insoniy tamoyillarga b o ‘ysundirishga intilm oqda.
S o‘nggi  yillarda  kelajak  poydevorini  b u g u n d a n   barpo  etish  m aq sad id a, 
yoshlarga va o ‘sib kelayotgan yangi avlodga alohida e ’tibor qaratilm oqda.  B ulam i 
bo‘lib o'tayotgan festivallar, tanlovlar,  badiiy k o ‘rgazm alar m isolida k o ‘rishim iz
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m um kin.  A n’a n a   tusiga  ay lanib  qolgan  «San’at  haftaligi»,  «Ustoz-shogird», 
« X a lq aro   b o la la r  ra sm la ri  b iy en n alesi»   kabi  q a to r   k o ‘rg a z m a la r  sh u lar 
jum lasidandir.
U shbu  k o ‘rgazm alam ing  b arch asid a  tanlovlar  e ’lo n   qilingan  b o llib,  bir- 
birlari  bilan  ijodiy  raq o b atg a  kirishgan  yoshlarni  m a'n a v iy   rag‘batlantirish 
o rqali  iqtidorlar tanlab o lin m o q d a  va uJarga  keng im koniyatlar yaratilm oqda.
S huni  guvohi  b o ‘lam izki,  yosh  rassom lar  o ‘z  qiziqishlari  va  intilishlariga 
k o ‘ra   h am o h an g   m avzu  va  o ‘z  uslublarini  tanlashlari  m u m k in   b o ‘lsa-da. 
akadem ik san’at poydevor vazifasini o ‘tam oqda. Yosh  rassom lar ijodida o ‘ziga 
xos  m illiy  s a n ’at  riv o jlan g a n lig i  kishini  qu v o n tirad i.  S hu n in g d ek ,  ja h o n  
zam onaviy san ’atining yangi shakllari va konseptual g ‘oyalari bilan m uloqotlari 
faolligini  yuqori  baholash  m um kin.
M usiqa san’ati.  M ustaqillik yillari o'zbek a n ’anaviy musiqasiga e'tibor yanada 
kuchaydi.  M illiy qadriyatlar,  u rf-o d a tla r va  m arosim lam ing tikianishi  m usiqa 
sohasida  ham   an ch a   o ‘zgarishlarga  sabab bo'ldi.  Q adim iy  milliy  m usiqaning 
b o y   b a d iiy -ta sv iriy   v o s ita la ri  b ila n   b ir  q a to rd a ,  yangi  ja n r   va  tu rlarin i 
o ‘zlashtirish natijasida o ‘zbek m usiqa san ’ati yuksak darajaga k o ‘tarildi.  O 'zbek 
m usiqa  sa n ’ati  shu  kungá  q a d a r  ikki  asosiy  qatlam da  yetib  kelgan  bo'lib,  biri 
«xalq  m usiqasi»  yoki  «m usiqiy  folklor»,  ikkinchisi  «m um toz-kasbiy»  yoki 
«ust ozona»  m usiqa deb yuritiladi.
M ustaqillik davridagi zam o n av iy  0 ‘zbekiston  m usiqa san 'a ti o ‘ziga serqirra 
ijo d iy   iz la n ish la m i  q a m ra b   o ig a n .  A n ’anaviy  m o n o d iy a   q a d riy atlari  va 
yevropazam in  ko‘povozli  m u siq a  y o ‘nalishlarini  o ‘zIashtirish,  ularga  yanada 
yangi  talqin  berish  —  d o lzarb   m asalalardan  biri.
0 ‘zbekistonda an 'an av iy  uslubdagi xonandalardan M .  U zoqov, J.  Sultonov, 
K. Otaniyozov, O. Alimaxsumov, O. Otaxonov, O. ïm om xo‘jayev, F. Mamadaliyev,
B .D av id o v a;  z a m o n a v iy -m illiy   y o ‘nalishda  k u y lo v ch ila rd an   K.  R ahim ov, 
S h .  J o ‘rayev,  G ‘.  Y o q u b o v ;  e s tra d a   x o n a n d a la rid a n   B.  va  F.  Z o k iro v la r, 
N .  Abdullayeva,  O.  N a zarb e k o v   kabilar;  sozandalardan  -   T.  Alimatov.  G ‘. 
Hojiqulov, A.  Ismoilov va boshqalar;  musiqali dram a, opera va balet solistlari — 
L.  Sarim soqova,  H.  N o siro v a,  S.  Qobulova,  K.  Zokirov,  G ‘.  A bdurahm onov, 
N . Ahmedova, S. Yarashev, E. Y oldoshev, N. Hoshimov; dirijyorlar — M. Ashrafiy,
F.  S ham siddinov,  D .  A b d u rah m o n o v a,  Z.  H aqnazarov  kabilar  taniqli.
M usiqali  anjum anlar  m a z k u r  san ’at  rivojiga  m unosib  hissa  q o ‘shm oqda. 
1996-yil  27-avgust  kuni  Y urtboshim izning  « 0 ‘zbekiston  — V atanim   m anim » 
q o ‘shiq  bayram i  haqida  m axsus  F a rm o n i e’lon qilindi.  U n d a   « 0 ‘zbekiston  — 
V a ta n im   m anim »  q o ‘sh iq   k o ‘rik-tanlovining  xalqim iz  m a d a n iy -m a ’naviy 
hay o tid a unutilm as v o q e a b o 'lg a n i,  minglab vatandoshlarim iz tom onidan  zo ‘r 
m a m n u n iy a t  va  ko‘tarinki  ruh  bilan  qo'llab-quw atlanganligi  qayd  qilindi  va 
h a r yili avgust oyining u c h in c h i yakshanbasi « 0 ‘zbekiston — V atanim   manim» 
q o 's h iq   bayram i  kuni  deb  e ’lon  qilindi.  Xalqning  q o 'sh iq q a   b o ‘lgan  ehtiyoji
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kuchli bo lgani va respublika rahbariyatining qo'shiqchilik san’ati rivojiga e  tibori 
asosída  bu  b a y ra m   h a r   yili  n is h o n la n ib   k e lin m o q d a .  Bu  k o ‘r ik - ta n lo v  
b o sqichm a-bosqich:  o ‘quv  yurtlari  va  ta sh k ilo tla rd a ,  m ahalla,  q ish lo q   va 
shaharlarda, tu m an  va viioyatlarda, shuningdek,  m am lakat poytaxtida k o ‘tariiik i 
m hda o'tkazilmoqda.
O 
zbek m usiqa m adaniyati jahonga yuz tu tm o q d a.  «Sharq taronalari» m usiqa 
festival!,  «M usiqiy-sim fonik festival»  xalq  m u siq a  ijodiyotining turli ja n rla rig a  
bag  ishlangan  k o 'rik -ta n lo v ,  festivallar  d u n y o n in g   tu rli  m a m la k a tla rid a n  
kelgan m ehm onlarda ham  katta taassurot q o ld irm o q d a.
M ustaqillik yillari Toshkent viloyati B o ’sto n liq  tu m an id a xalqaro a n ’an av iy  
san ’at  festivali,  2006-yilda  C h irch iq   sh a h rid a   m usiqa  festivali,  2 0 0 9 -y ild a 
Surxondaryoda  folklor  festivali  b o iib   o 'td i.  J a h o n   estrada  yulduzlari  Y u riy  
Shatunov,  Soso Pavliashvili.  Kristina O rbakayte va boshqalar yurtimizga gastrol 
safarlari  uyushtirdilar.
S am arqandning  yuragi  hisoblangan  k o ‘h n a   R egiston  m aydonida  b o 'lib
o   tadigan  an   anaviy  «Sharq  taronalari»  x alq aro   m usiqa  festivalining  o b ro 'y i 
tobora  oshm oqda.  0 ‘zbekiston  P rezidenti  Islo m   K arim ov  tashabbusi  b ila n  
asos  solingan,  h a r  ikki  yilda  bir  m arta  o ‘tk azilay o tg an   m azkur  a n ’an a v iy  
festival o  zbek m u m to z musiqa m adaniyatini ja h o n g a  yanada kengroq ta n itish , 
ayni paytda dunyo m usiqa madaniyati yangiliklarini yurtimizda namoyish etishda 
katta xizmat qilmoqda.  Y U N ESK O  bu anjum anni o ‘z rahnamoligiga oldi. 0 ‘tg an  
davr ichida festival xalqaro hamjamiyatda katta o b r o \  nufuzga ega bo ld i.  Festival 
xalqlar o  rtasida  m ad an iy  xilm a-xillikni ta rg 'ib   etish  vositasiga aylandi.
Jah o n  sivilizatsiyasining beshiklaridan birida  o 'ta y o tg a n  «Sharq taro n alari»  
musiqa festivali xalqaro miqyosda e ’tib o rq o z o n ib ,  nafaqat  Sharq,  balki  G *arb 
dunyosidagi ko  plab san at nam oyandalarini h a m  o 'z ig a  jalb etayotgani m a z k u r 
anjum anning  qisqa  m u d d at  ichida  ajoyib  a n ’a n a   va  katta  nufuzga  ega  b o 'Iib  
borayotganidan  dalolat  beradi.
Bu  festival  ja h o n   ahlining  o ’zaro  m a d a n iy   m uloqotga  b o ‘lgan  h a y o tiy  
ehtiyojini,  h a r  b ir  xalq,  h ar  b ir  m illat  ru h id a   a z a ld an   yashab  kelay o tg an  
yaxshilik,  go  zallik  va  nafosatga  intilish  hissini  r o ‘yobga  chiqarishda  beqiyos 
vosita  b o ‘lib xizm at qilm oqda.
«Yangi  avlod»  festivali  san'atga  en d i  kirib  kelayotgan  yoshlarni  k ash f etd i 
va etmoqda. Yosh talantlam ing «Nihol» ko‘rik-tanlovi esa nafaqat musiqa olam i, 
balki  oddiy  xalqning  ham   sevimli  bay ram larid an   biriga  aylanib  ulgurgan  va 
katta  mavqega  ega.  O ‘zbekiston  davlat  s a n 'a t  institu ti  talabalari  ishtirokida 
«To  da»,  «X onum a»,  «Halima»,  «R om eo va Ju letta»   kabi  musiqali spektakllar 
sahnalashtirildi.
T e a tr  sa n ’ati.  M ustaqillik  davrida  o 'z b e k   te a trin in g   turlari  va  ja n rla ri 
rivojlanm oqda.  Y oshlar,  bolalar va q o ‘g ‘irch o q   te a trla ri aloliida  mavqega  ega.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M ustaqillik  sharofati  b ila n   tiklangan  milliy  qadriyatlar.  jam iyat  m a ’naviyati 
haqidagi yangilangan tu sh u n c h a la r,  tarix va zam onaviylik m uam m olari ushbu 
te atrlar  d iq q a t-e ’tib o rid a.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  « 0 ‘zbek 
te a tr   sa n ’atin i  riv o jla n tirish   to*g‘risida»gi  1998-yil  F a rm o n i  m illiy  te a tr 
sa n ’atining istiqbolini belgilab bergan hujjat b o 'ld i.  «O 'zbekteatr» ijodiy ishlab 
chiqarish  birlashm asi  o ‘z   faoliyatini  m illiy  to m o sh a  va  te a tr  san ’atining  eng 
yaxshi a n ’analarini asrab-avaylashga ham da boyitishga yo ‘naltirdi.
Mustaqillik davrida 0 ‘zbek teatr san’ati milliy qadriyatlam i tiklashga q o ‘l urdi. 
Bir zam onlar qoralangan  asarlar teatrlarda sahnalashtirildi, yangi asarlar yaratish 
harakati  boshlandi.  Turli  teatrlarda  Fitratning  «Abulfayzxon»  tragediyasi,  T o lra 
M irzoning  «Amir Tem ur»  dram asi,  C ho'lponning  «Kecha  va  kunduz»  romani, 
«Yoiqinoy» dramasi, Abdulla Qodiriyning «Ó‘tkan kunlar» va «Mehrobdan chayon» 
romanlari asosida sahna asarlari yaratildi. Um um an, o ‘zbek teatr madaniyati yanada 
rivojlandi.  0 ‘zbek  san ’atkorlari  xorijiy  mamlakatlarga gastrollarga  bormoqdalar. 
Zam onaviy o ‘zbek teatri sa n ’atiga hissa qo ‘shgan nam oyandalardan dram aturg- 
l a r - M .   Boboyev,  Sh.  B oshbekov,  E.  S am andarov va boshqalar;  rejissyorlar- 
d an   -  N. A bdurahm onov,  R. Yoriyev,  B. Y oidoshev, N . Otaboyev, O.  Salimov, 
V.  Shapiro,  R.  H am id o v   va  boshqalar;  rassom lardan  -   G .  Brim,  B.  Kim ,
S.  Salim ov,  B.  T o kray ev ,  T .  S h o rah im o v   va  b o sh q alar;  d irijy o rlard an   -  
D. A bdurahm onova,  E.  Toshm atov,  N .  Xalilov,  H .  Shamsiddinov va boshqalar; 
raqs ustalari -  G .  Izm aylova,  M.  Is’hoqova. I. Yusupov va boshqalami ko‘rsatish 
m u m k in .  T e a tr  s a n ’a tin in g   riv o jlan ish ig a  h issa  q o ‘shg an   a k ty o rla rd a n  
Ya. Abdullayeva,  M . A bduqunduzov.  T.  Azizov,  Sh.  Azizova,  Yo.  Ahmedov. 
X.  Boboxonova,  Z.  D avletm uradova,  Ye.  Dmitriyeva,  G.  Jamilova,  J.  Zokirov,
G. Zokirova, D. Ismoilova, M . Ixtiyorova, E. Kornilov, E. Malikboyeva, E. Nosirov,
H .  N u rm ato v ,  M .  R azzo q o v a,  S.  R am etova,  A.  R afiqov,  G .  R ahim ova, 
M. Teshaboyeva, N . Toshkenboyeva va boshqalami aytishimiz mumkin.
M ustaqillikning  10 yilligi arafasida O'zbek Davlat Akadem ik dram a teatrining 
yangi binosi ochildi.  0 ‘zbekiston  Prezidenti  Islom  K arim ov taklifi bilan ushbu 
te a tr «O‘zbekiston  M illiy akadem ik dram a teatri»ga aylantirildi.
0 ‘zbekiston  R espublikasi  V azirlar  M ahkam asining  « 0 ‘zbekteatr»  ijodiy- 
ishlab  chiqarish  birlashm asi  faoliyatini  tashkil  etish  to ‘g ‘risida»gi  qaroriga 
(1 9 9 8 - y il,  2 2 - m a y )   a s o s a n   R e s p u b lik a d a g i  m a v ju d   37  ta   te a tr la r n i 
birlashtiradigan yagona tizim  vujudga keldi.
Respublika va Xalqaro miqyosda festivallar, tadbirlar, ijodiy va xotira kechalari, 
teatrlarning tashkil  to p g a n  sanalari  tantanali  ravishda o'tkazildi.
M ustaqillik  tufayli  tarixiy qadriyatlam i  tiklash,  o ‘zlikni  anglash,  m a ’naviy 
boyliklaiga intilish o 'z b e k  teatrining ham  m uhim  vazifasiga aylandi. Sahnam izda 
buyuk  A m ir  T e m u r,  M irz o   U lug‘bek,  A lisher  N avoiy  obrazlari  yangicha 
talqin  qilindi.  A l-F a rg ‘on iy ,  Al-Buxoriy,  Jaloliddin  M anguberdi,  Feruz  kabi 
ulug‘  ajdodlarim izga  b ag ‘ishlangan  asarlar  keng  shuhrat  qozondi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Respublika teatrlari h ar yili  130 dan  ziyod turli mavzu va ja n rlard a spektakllar 
sahnalashtiradi.  Bular  asosan  tarixiy,  afsonaviy  m avzulardagi  spektakllardir.
1998-yili X alqaro miqyosda keng nishonlangan buyuk v atan d o sh larim iz hayoti 
va faoliyati ham da «Alpomish»  do sto n in in g   1000 yilligi  m u n o sab ati bilan qator 
s a h n a   a sa rla ri  yara tild i.  0 ‘z b e k is to n   M illiy  a k a d e m ik   d r a m a   te a trid a  
sahnalashtirilgan  dram aturg  H a y itm a t  R asulning  «P iri  k o in o t» ,  F arg‘ona 
viloyati  Yu.  Shakaijonov  nom idagi  m usiqali  dram a  te a trid a   sahnalashtirilgan 
«O sm onga  sig‘m agan  m uhabbat»,  Sam arqand  viloyati  H.  O lim jo n   nomidagi 
m usiqali  dram a  teatrida  sa h n a lash tirilg an   U sm o n   Q o ‘c h q o rn in g   «Im om  
Buxoriy», A ndijon viloyati Y.  O xunboboyev nom idagi  m usiqali d ra m a teatrida 
sahnalashtirilgan  «Alpom ishning  qaytishi»,  X orazm  viloyati  O gahiy  nomidagi 
m usiqali  dram a  teatrida  sahnalashtirilgan  Erkin  S am an d aro v n in g   «Jaloliddin 
M anguberdi» kabi asarlari  Respublikam iz m a’naviy hay o tid a k a tta  voqea bo‘ldi.
T oshkentda  «Sharq va G 'a rb » ,  «H um o»  kabi yirik x alq aro   te a tr festivallari 
0
‘tkazilishi  o ‘zbek  rejissurasi,  aktyorlik  sa n ’atining  yirik  y u tu q lari,  m ahorat 
o ^ a n i s h ,   tajriba  alm ashinish  m aktabi  vazifasini  o ‘ta d i.  « H u m o »   festivali 
m arafoni  T oshkentda  m uvaffaqiyatli  o 'tib ,  G erm aniya,  G ru z iy a ,  Rossiya  va 
boshqa  m am lakatlar  teatr jam o ala rin in g   o ‘zaro  ijodiy  u ch rash u v i  maskaniga 
a y ian d i.  1996-yil  A m ir  T e m u r  ta v a llu d in in g   660  y illig ig a  b ag 'ish lan g a n  
«N avro‘z»  te a tr  festivalining  m uvaffaqiyati  xalqaro  ah am iy atg a   m olik  b o ‘ldi. 
«Andijon  bahori»,  «37+1»,  «D ebut»  te a tr festivallari  sa n ’a t  m uxlislari  uchun 
haqiqiy  tu h fa  b o ‘Idi.  H avaskorlik  teatrlari  ham   riv o jlan m o q d a.  T alabalar 
havaskorlik  teatrlarining  «Nihol»  festivali  katta  qiziqish  b ilan  o ‘tkazilm oqda.
R espublikam iz  teatr  soh asid a  h a m   y oshlar  u c h u n   k o ‘p  ish lar  qilindi, 
u la r  u c h u n   m axsus  tom oshalar  q o 'y ilm o q d a ,  q o ‘g ‘irc h o q   te a trla ri  barcha 
viloyatlarda  ishlab turibdi.  «K attalar teatrlari bolalar u c h u n »   festivali  shunday 
teatrlard a bolalarga xizmat ko‘rsatishni tubdan yaxshilash  ishiga xizm at qiladi.
X X I  asr  o ‘zbek  teatrining  taraqqiyotida  alohida  sahifa  o ch d i.  Qadimgi 
ko 'n g ilo ch ar  milliy  tom oshalar  va  Y evropadan  kirib  kelgan  m axsus  teatrlar 
uyg‘unligida  shakllangan  o'zb ek   te a tri  bu  asrda  haqiqiy  o kzb ek   m illiy  teatrini 
vujudga keltirdi. 0 ‘zbekiston  teatrlari  o ‘z ijodiy-uslubiy izlanishlari, turli asarlar 
talqinlariga yangicha yondashuvlari bilan teatr san’ati uslubi va ifoda vositalarining 
takom illashuviga sabab b o ‘Imoqda.
M ustaqillik  davrida  teatrlarim iz  faoliyatida  k o ‘pgina  d iq q a tg a   sazovor 
o'zgarishlar  yuz  berdi.  T eatrlam ing  rep ertu ar  siyosati,  rejissura  va  aktyorlik 
s a n 'a tid a g i  y a n g ilik la r,  s p e k ta k lla rn in g   p ro k a ti,  to m o s h a b in la r   b ila n  
aloqalam ing yangicha m azmun,  shakllari va nihoyat,  ushbu m axsus teatrlam ing 
xalqaro sa n ’at va m adaniyat  m ay d o n id a orttirgan tajribalari  e ’tib o rg a  loyiq.
M ustaqillik  davrida  0 ‘zbekiston  teatrlari  funksiyasi  o ‘zgardi.  U lar  o ‘z 
fao liy atlarid a  tom oshabinlarga  m a z m u n d o r,  t a ’sirli,  q iz iq a rli  sp ek tak llar 
tayyorlashga  aham iyat berdilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M a m la k a tim iz d a   faoliyat  o lib  b o ra y o tg a n   professional  te a tr  va  te a tr- 
studiyalari xalqim iz m a'naviy dunyosini, tafakkurini boyitadigan sahna asarlari 
y aratm o q d alar.  U shbu  dargohlarda  m inglab ijodiy va texnik xodim lar faoliyat 
olib b o ry ap ti.  M ustaqillik davrida b iro rta   ham   teatr o ‘z  faoliyatini  to ‘xtatgani 
yo‘q.  N o d a v la t va xususiy teatrlar p ay d o  bo'lm oqda.
T e a trla rn in g   xalqaro  m iqyosda  yutuqlarga  erishayotgani  e 'tib o m i  tortadi. 
T e atrlarim iz ja m o a la ri A Q SH , T urkiya,  Pokiston,  G erm aniya,  Polsha,  Buyuk 
B ritaniya,  Isro il kabi xorij  m am lak atlarid a o ‘tkazilgan turli te a tr festivallarida 
qatnashib,  tu rli  sovrin va  m ukofotlarga  sazovor bo'lganligi quvonchlidir.
T e a tr  ijo d k o rlari  m am lakatim iz  h ayotining  turli  jabhalarida  faol  ishtirok 
etm oqdalar.  V atan im iz oliy organi  -   O liy  Majlisga,  viloyat,  tu m an  va  shahar 
m ahalliy  K engashlariga deputatlikka saylanm oqdalar.  Bu esa te a tr ijodkorlariga 
b o ‘lgan  yu k sak   ishonchning  dalilidir.
T e a tr s a n ’atim iz ayni  kunlarda b o z o r iqtisodiyoti sharoitiga kirib borm oqda. 
0 ‘z -o ‘zini b oshqarish va ayni dam d a tom oshabinlarga sidqidildan xizm at qilish 
yo‘lida tin m ay  izlanm oqda. 0 ‘zining shonli tarixiga va albatta. ertasiga ega o ‘zbek 
milliy  te a tr s a n 'a ti bugungi  kunda  taraqqiyotning  yangi bosqichiga ko'tarilish 
yo‘Iida tin m a y  m e h n a t qilmoqda.
R aqs  s a n ’a ti.  M ustaqillik  davrida  bale t  teatrlarida  milliy  m avzuga  e'tib o r 
kuchayib  b o ry ap ti.  M ahalliy  b a sta k o r  va  baletm eysterlar  m illiy  baletlam i 
yevropacha  klassik  raqs  shakllari  b ilan   boyitm oqda.  Bu  borada  «Raqqosa». 
«Orzu»,  «Suhayl va M ehr»,  «Sevgi tu m o ri» , «Afsonalar vodiysida»,  «To‘maris* 
va bo sh q a  m illiy balet  spektakllarini  keltirib o ‘tishim iz m um kin.
Kino s a n ’a ti.  M ustaqillik yillarida ijtim oiy, siyosiy o‘zgarishlar tufayli o ‘zbek 
kinosida  h a m   keskin burilishlar b o id i.  D avlat  kinokom paniyasi  tashkil  etildi. 
«Inson»,  «Y ulduz»,  «iym on»,  «V atan»,  «5-studiya»  kabi  m ustaqil  studiyalar 
yuzaga keldi.  N atijada kinom ahsulotlar k o ‘paydi.  Bu davrda olingan filmlarga — 
« T e m irerk ak »   (1991,  rej.  I.Ergashev),  «Kam m i»  (1991,  rej.  J.Ayziyev),  «Kim 
jin n i»   (1 9 9 2 ,  rej.  A .H am ro y ev ),  «D allol»  (1993.  rej.  B .O dilov),  «Qarib 
quyulm agan» (1993,  rej.  M . A bzalov),  «Taqdir eshigi» (1994,  rej.  L.  Fayziyev), 
«Bom ba»  (1994,  rej.  Z.  M usoqov) va boshqalam i  keltirishimiz  m um kin.
0 ‘zb ek   kinem atografiyasida  b o la la r  kinosi,  ilmiy  o m m ab o p   va  hujjatli 
film lar,  m u lti plikatsion  kino  ham   m u h im o ‘rin  egallaydi.
M ustaqillik davri 
0
‘zbek kinosida uslub va ja n r im koniyatlarini kengaytirish 
borasidagi  m u ay y an   izlanishlar  ijobiy  sam aralar  berayapti.
Ju m lad an :
—  ijodkorlarim izda  kino janrlari  diapazoni,  uslublar  rang-barangligi,  badiiy 
m ahorat, a n ‘ana va novatorlik masalalariga yondasliuvda o ‘ziga xoslik yuzaga keldi;
—  turli  m avzular,  detektiv,  k o m cd iy a,  tragediya,  m elodram a,  fantastika 
kabi ja n rla rd a  illm lar suratga olinib,  kinoijodkorlarim iz  uchun  o 'z  m ahoratini 
sinab  k o 'rish g a   qulay  im koniyat v a sh aro itlar yaratildi;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

-   yangi  davrning  o ‘ziga  xos  m illiy  kinodram aturgiyasi  shakliandi.  0 ‘zbek 
filmlariga  yangi  m avzu,  yangi  q a h ra m o n   kirib  kelishi  kuzatildi;
-  kinoijodkorlarda milliy an’analai^a m unosabat va yangicha qarashlar paydo 
b o ‘ldi.
-   turli  xil  xususiy-tijorat  k in o stu d iy alari  tashkil  topdi.  H ozirgi  k u n d a  
respublikam izda kinom ahsulot ishlab ch iq aru v ch i 65 ga yaqin studiya m avjud.
Shuni  e 'tir o f   etishim iz  lozimki,  k in o   sa n ’atim iz  o'zin in g   m illiy  qiyofasi 
b ila n   d u n y o g a   c h iq a   o ld i.  M a h o r a tli  s a n ’a tk o r la r im iz   S h .A b b o s o v , 
R .M u h a m m a d jo n o v ,  Y u .R o ziq o v ,  Z .M u s o q o v ,  J.Q o s im o v   va  b o s h q a  
rejissyorlarim izning  kinofilm lari  k o ‘p g in a   xorij  festivallarida  m u k o fo t  va 
sovrinlarga  sazovor  b o ‘ldi.  «A bdullajon*  (1991-yil,  rejissyor  Z .M u so q o v ) 
O'zbekiston  K Fda «Eng yaxshi o ‘zbek filmi» O ltin Grifoni bilan m ukofotlangan. 
Y a p o n iy a d a g i  c h e t  d a v la tla r  film la ri  re y tin g id a   7 - o ‘rin n i  e g a lla g a n , 
«Y ulduzingni  ber,  osm on»  < 1995-yil,  rejissy o r  F.  D av le tsh in )  1995-yili 
Anqaradagi  X alqaro  K Fda  «Musiqiy ja n ri  u c h u n »   Billur globus  sovriniga  ega 
b o lg a n ,  «Voiz»  (1998-yil,  ssenariy  m uallifi  va  rejissyor  Yu.  R oziqov)  1999- 
yili A nape shahrida o ‘tkazi!gan  M D H  va  B oltiqbo‘yi davlatlari  K F d a G ra n -p ri 
bosh  sovrini  b ilan   taqdirlangan,  «Fellini»  (1999-yil,  ssenariy  m uallifi  va 
rejissyor  N .A bbosov)  2000-  yili  «Eng  yaxshi  rejissyorlik  ishi  u chun»  m illiy 
m ukofotiga  ega  b o lg a n .  2001-yili  V arshavada  «Zolotoy  krest»  sovrini  bilan 
taqdirlangan.2003-  yil  Shveysariyadabosh  d ip lo m la rd a n   birigasazovor  b o ‘ldi. 
2003-yil  A vstriyaning  Izburg shahrida  G ra n -p ri  m ukofoti  bilan  taq d irlan g an .
« Q o rq o 'y n id a  lola»  (2003-yil,  rejissyor A .S hahobiddinov,  Yo.  T o ‘ychiyev) 
filmi  2004-yilda  «Ijodiy parvoz»  festivalida  G ra n -p ri  m ukofotini  oigan.  2006- 
yilda  «Orzu  ortida»  (2004-yil,  ssenariy  m uallifi  va  rejissyor  Y o .T o 'y ch iy ev ) 
film i  « Ijo d iy   p arv o z»   festivalida  « E n g   y ax sh i  o p e ra to rlik   ish i  u c h u n »  
m ukofotlangan.  2006-yilda  Fransiya  K F d a   G ra n -p ri sovrinini  oigan.  2006-yil 
Q ozog‘istondagi  «Shaken  yulduzlari»  festivalida  d ip lo m  oigan.
« C h a sh m a»   (2 0 0 6 -y .  Ssenariy  m u a llifi  va  rejissyor  Y o .T o ‘y c h iy e v ) 
Moskvadagi Xalqaro KFda «Perspektiva nom inatsiya* b o lim id a G ran -p ri sovrini 
bilan  m ukofotlangan.
Rejissyor  Z .  M usoqov  Yaponiya,  G e rm a n iy a   m am lakatlari  bilan  ijodiy 
ham korlik  o ‘rnatdi.  Yu.  Roziqovning  «Dilxiroj»  filmi  dunyoning  m a sh h u r 
filmlarini to‘plovchi Yaponiya kino muzeyiga q o ‘yildi,  mazkur asami G erm aniya, 
Fransiya telekom paniyalari sotib oldilar,  Rossiya kinoshunoslari iqtidorli o ‘zbek 
ijodkori  «Yusuf Roziqov  rejissurasi  fenom eni»ni  o'rganishga  kirishdilar.
0 ‘zbek  kino  olamiga  rejissyor-ssenaristlardan  Ayub  Shahobiddinov,  Yolqin 
To‘ychiyev,  yosh  aktyorlar  R a n o Shodiyeva,  B obur  Yo'ldoshev,  F am ix S o ip o v , 
Ulug‘bek  Qodirov,  Dilshod  Kattabekov  kabi  iste’dodli  yosh  kadrlar  kirib  keldi.
S iii.  Mustaqillik davri zamonaviy o ‘zbek sirk san’atida ikkita yo‘nalish mavjud: 
professional  va  a n ’anaviy  sirk.  P rofessional  sirk  nam unalari  T o sh k en t  sirki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m aydonida va «Sahnadagi sirk» k o kchm a jam oalari to m o n id an  nam oyish etilsa, 
an 'an av iy  sirk respublikam izda  keng tarqalgan bo'lib,  asosan,  oilaviy guruhlar 
sifatida shakllangan va boy a n ’analarga ega.  Milliy sirk sa n ’ati qisqa vaqt  ichida 
ravnaq topdi  va xalqaro  sirk  m ay d o n id a m unosib o ‘rin egalladi.
«O'zbekdavlatsirk» birlashm asi,  o'zb ek  milliy sirk sa n ’ati  ustalari qunt bilan 
m e h n a t  qilganliklari  ajoyib  sam ara  berdi.  T om oshabinlar îalabiga  to ‘la javob 
b era d ig an   badiiy  yuksak,  raq o b atb ard o sh   sirk  a sa ría n   yaratilm oqda.  Sirk 
dasturlarida  asosiy o 'rin   tu tg a n  yirik shakldagi sirk asarlari,  ya’ni atlraksioniar 
sahnalashtirilib, tomoshabirüarga taqdim  etilmoqda. F. Yunusovning « 0 ‘rgatilgan 
v o ‘Ibarslar»i,  N.Aliyevaning «lkki pog'onali dor»,  K.  Qarayevning «Chavandoz 
yigitlar»,  R.  Sharabiddinovning «Tuya  ustida akrobatlar»  attraksionlari shular 
ju m lasid an .
S o ‘nggi  yillarda  «S ahnadagi  sirk»  repertuari  b ir  nech a  yangi  tom oshalar 
bilan boyidi. U lar orasida T. Tojiboyevning «Selirli shou>>,  M . Toshkenboyevning 
« 0 ‘zb e k isto n   d o rb o zlari» ,  B.  va  F.  A xnazarovlarning  «P olvoniik  dostoni», 
T.  G alim ovning  «O 'rgalilgan  ayiqlar»i  kabilar m ashhur.
V  B O B .  0 ‘Z B E K IS T 0 N   -   KO  P   M IL L A T L I 
VA  D IN IY   MADANIYAT  D IY O R I
0 ‘zbekiston  -   k o ‘p  m illa tli  respublika.  Bugun  y urtim izda  16  ta  diniy 
konfessiya,  136 millat va elat  vakillari  istiqomat qilm oqda.Tabiiyki,  h arq an d ay  
k o ‘p  m illatli  davlatning ijtim oiy-siyosiy taraqqiyoti va  istiqboli  m illatlararo va 
k o n fe ssiy ala raro   m u n o s a b a tla r  barqarorligi  b ilan  uzviy  ravishda  boglliq. 
P rezidentim iz  Islom  K arim ov ta 'k id la b  aytganlaridek,  nihoyatda ehtiyotkorlik 
b ilan   yondashishni  talab  q iladigan  bu  masala  ko'pm illatli  davlatlar jum lasiga 
kiruvchi O'zbekiston u chun h a m  ju d a  dolzarbdir.  Shu jihatdan m amlakatimizda 
h u k m   su ra y o tg a n   tin c h lik   va  o so y ish taü k n in g   m u h im   o m illa rid a n   biri 
m illatlararo totuvlik bo'lsa,  ikkinchisi, diniy bag‘rikenglik, desak xato bo'lmaydi. 
Z o ta n ,  m ustaqil  rcspublikam izning buyuk kelajagini t a ’m inlash y o iid ag i ezgu 
m aqsadiarim izni ro'yobga chiqarish  uchun ham yurtda b arqaror vaziyat bo'lishi 
d ark o r.  Tajriba  b arqaror  vaziyatni  izdan  chiqarish,  m am lakatni  fuqarolararo 
va  m illa tia ra ro   n izo la r,  fitn a -fa s o d   girdobiga  to rtish g a   u rin ish lar,  y a 'n i 
maflcuraviy  tahdid.  m afkuraviy  xuruj  kun  tartibining  oldingi  qatoriga  chiqib 
qo lg an in i  qayta-qayta isbotlam oqda.
Y urtboshim iz  tak ro r  va  ta k ro r  ogohlantirib  aytganlaridek,  XXI  asrda  biz 
y a d ro  poligonlaridan em as,  balki mafkuraviy poügonlardan ehtiyot b o lish im iz 
k era k ,  mavjud  xavfning  o ld in i  oiishim iz  uchun  jam iyatdagi  ijtimoiy-siyosiy 
vaziyatni  uzluksiz  ravishda  atro flich a  o ‘rganib  borishim iz.  shuningdêk,  ilmiy 
asosda  c h u q u r tadqiq  va  tah lil  etish im iz lozim.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu  jihatdan  m illiy  va  diniy  bagTikenglikni  m u stahkam lashning  barch a 
om illarini  aniqlash  va  ulardan  sam arali  foydalanish  ozod  va  obod  V atan, 
erkin  ya  farovon  hayot  qurilishi  yo‘lidagi  ezgu  m aqsadlarim izni  ro ‘yobga 
chiqarishning ham da turli d in  va millatga m ansub b o ‘Igan aholini yagona V atan 
tuyg'usi asosida birlashtirish va ulam i 0 ‘zbekistonim iz ravnaqi yolidagi ijtimoiy- 
siyosiy  faolligini  oshirishning  m uhim   sh artlarid an   biridir.
O zb e k isto n d a  k o ‘p  millatli  m adaniyat.  M a ’lu m k i,  sayyoram izda  o 'z in in g  
betakror m adaniy va  m a ’naviy qadriyatiariga ega b o ‘lgan  1600 dan ortiq etn ik  
guruhlar  yashaydi.  M ustaqil  O 'zbekiston  R espublikasida  esa  o'zbeklar  bilan 
b ir  qatorda  o ‘z  m adaniyati  va  a n ’analariga  ega  b o lg a n   130  dan  ziyod  m illat 
vakillari istiqom at qiladilar.  U lar m am lakat aholisining  20 foizini tashkil etadi.
Shu boisdan ham   mustaqilligimizning dastlabki  kunlaridanoqjam iyatim izda 
millatlararo totuvlikni saqlab qolish va m ustahkam lashga alohida e'tibor qaratildi 
va  q ato r  amaliy  tadbirlar  am alga  oshirildi.
Jum ladan,  O 'zb ek isto n   Respublikasi  V azirlar  M ahkam asining  1992-yil 
13-yanvar  Q aroriga  aso san   R espublika  b a y n a lm ila l  m ad an iy at  m arkazi 
(R B M M ) tashkil etilishi m illiy-m adaniy m arkazlar faoliyatiga keng yo‘l o ch ib  
berdi.  Bu esa m illatlararo totuvlikni  m ustahkam lashda  m u h im  o 'rin   tutm oqda.
RBM M   tashkil etilgandan so‘ng m illiy-m adaniy m arkazlar faoliyati tobora 
rivojlanib,  ularning  m iqdori  ham   yildan  yilga  k o ‘payib  borm oqda.  Ju m lad an ,
1992-yilda  ularning  soni  atigi  10  tagina  bo 'lg an   b o ls a .  2000-  yilga  kelib  110 
tad an   oshdi.  0 ‘tgan  yillar  m obaynida  m illiy -m a d a n iy   m arkazlar  nafaqat 
m iqdor,  balki  sam aradorlik  jih atid an   ham   o 'sib ,  m am lakatim izdagi  mavjud 
ja m o at tashkilotlari q atorida o'zlarining m uayyan o ‘rinlariga ega bo'ldilar.
Respublika  baynalm ilal  m adaniyat  m arkazi  quyidagi  m uhim   vazifalarni 
bajaradi:
-   k o 'p   millatli  respublikam izda  milliy  m u n o sab a tlarn i  uyg‘unlashtirish, 
ya’ni vatanimiz tinchligi va osoyishtaligining ju d a m u h im  omillaridan biri b o lg a n  
m illatlararo totuvlik va  ham jihatlikni  m ustahkam lash;
-   mavjud m illiy-m adaniy m arkazlar faoliyatini  m uvofiqlashtirish va ularga 
yetakchilik qilish;
-   m am lakatim izda  istiqom at  qilayotgan  turli  m illat  va  elatlarning  milliy- 
m a ’naviy ehtiyojlarini qondirishga,  ya’ni  ularning h a r biriga xos b o lg a n  m illiy 
til,  m adaniyat, taom il,  urf-odat va a n ’analarini saqlab qolish va rivojlantirishga 
am aliy va uslubiy jih atd a n   yordam   berish;
-   turli  millatga  m ansub  yoshlarim iz  qalbida  m u q ad d as  vatan  tuyg‘usini 
rivojlantirish orqali  vatanparvarlik,  insonparvarlik va baynalm ilallik tarbiyasini 
am alga oshirish;
-   milliy  m adaniyatlarni  rivojlantirish  orqali  respublika  m adaniyatining 
gullab-yashnashiga m unosib liissa q o ‘shish;
-   Markaziy Osiyo  respublikalari va M D H   tarkibiga kiruvchi respublikalarda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faoliyat  k o 'rsatay o tg a n   m illiy-m adaniy m arkazlar bilan  ham korlik aloqalarini 
o ‘m atish  va  rivojlantirish;
— 
m am lakatim izdagi  turli  m illat  vakillarining  o ‘z  tarixiy  vatanlari  bilan 
m adaniy  aloqalar  o ‘m atishlariga  ko‘maklashish.
R B M M  o ‘zin in g  ish yo'nalishlarini m arkaz huzurida tashkil etilgan m axsus 
Jam oatchilik  K engashi y o ‘riqlari asosida belgilaydi va am alga oshiradi.  M azkur 
Jam oatchilik kengashi tarkibiga M arkaz rahbariyati,  m illiy-m adaniy m arkazlar 
raislari,  m utasaddi  id o ralar,  vazirüklar  va ja m o a t  tashkilotlarining  vakillari, 
shuningdek,  m illiy  m a sa la  b ilan  shug‘ullanuvchi  yetakchi  olim lar  kiritilgan.
Respublikam iz ijtim oiy hayotidagi m uhim  voqealar, tantanalar va om m aviy 
bayram larga  tayyorgarlik k o ‘rish va ularni nishonlashda turli  millatga  m ansub 
yurtdoshlarim izning  faol  ishtirokini  ta ’m inlash  m arkaz  faoiiyatining  m u h im  
yo‘nalishlaridan  b iri  hisoblanadi.
M arkazning  b u   b o rad ag i  sa'y-harakatlari  tufayli  eng  aziz  va  eng  ulug' 
ayyomimiz  -   M ustaqillik  kuni,  shuningdek,  N av ro ‘z  bayram i,  Konstitusiya 
kuni,  tarixim izda  y orqin  iz  qoldirgan buyuk  zotlar va  ulug‘  allom alarim izning 
tavallud kunlari b ilan  bog‘liq m uhim  sanalam ing nishonlanishida,  Prezidentim iz 
Islom  Karim ov asarlariiiing taqdim otiga bag'ishlangan tantanali m arosim lar va 
yig‘ilishlam i  tashkil  etish  va  o ‘tkazishda turli m illatga m ansub yurtdoshlarim iz 
katta m am nuniyat b ila n   faol ishtirok etib kelm oqdalar.
M arkaz  tash ab b u si  b ilan  m axsus  dasturlar  asosida  davrim izning  dolzarb 
mavzulariga d o ir konferensiya, sem inar va davra suhbatlari m untazam  ravishda 
o ‘tkazilib  k elin m o q d a.  Shuningdek,  um um xalq  bayram lari,  festival,  ijodiy 
k e c h a la r  va  k o ‘rg a z m a la rd a   h a m d a   tu rli  m illa tg a   m a n su b   ato q li  xalq  
nam oyandalari  h a y o ti  bilan  b o g iiq   m uhim   san ala m in g   nishonlanishida  faol 
qatnashish  m arkaz  faoiiyatining  m uhim   sohalariga  aylanib,  tobora  an'anaviy 
tus  olm oqda.
U la rn in g   o r a s id a   R a m a z o n   va  Q u rb o n   h a y itla ri,  R ojdestvo,  Pasxa, 
M aslenitsa,  P u rim ,  X ansiq,  H osil  bayram i,  C h u so k ,  Yangi  vil,  X otira  va 
qadrlash  k u n larin in g   a n ’anaviy  tarzda  bayram   qilinayotganligi  ham da  Rus 
pravoslav cherkovi T oshkent va O 'rta  Osiyo eparxiyasining  125 yiiligi.  «Manas» 
eposining  1000  yiiligi,  buyuk  ajdodim iz  A m ir  T em u m in g   660  yiiligi,  Im om  
a l-B u x o riy   va  A h m a d   a l- F a r g ‘o n iy ,  N a v o iy ,  J o m iy ,  A bay,  P u sh k in , 
M a h tu m q u li,  S h e v c h e n k o ,  Y esenin,  M u x to r  Avezov,  C hingiz  A ytm atov 
kabi  m utafakkirlar  yubileylarining  keng  nishonlanganligi  alohida  diqqatga 
sazovordir.
Hozirgi  k u n d a  R B M M ,  m illiy-m adaniy m arkazlar m illatlararo totuvlik va 
fuqarolar ham jihatligini m ustahkam lashdek o ‘ta dolzarb masalaga boshqa qator 
davlat  va ja m o a t  tashkilotlarining  h am   d iq q at-e'tib o rin i jalb  etib  kelm oqda. 
Respublika  kasaba  uyushm alari  federatsiyasi  kengashi,  0 ‘zbekiston  D avlat 
te le ra d io k o m p a n iy asi,  M a rk aziy   Osiyo  xalqlari  m ad an iy ati  assam bleyasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘zbekiston  x o tin -q iz la r  q o 'm ita s i,  R espublika  y o s h la rin in g   «K am olot» 
jam g 'arm asi,  0 ‘zbekiston  D avlat  fan  va  texnika  q o ‘m itasi  va  boshqa  qator 
tash k ilo tlar  o ‘rtasida  im zo lan g an   sh a rtn o m a la r  asosida  u la r  bilan  o ‘zaro 
ham korlikda  ish olib borilm oqda.  Ju m lad an ,  0 ‘zbekiston  Badiiy  akademiyasi 
bilan  birgalikda  yuzlab  ko‘i£ azm alar  tashkil  etilm oqda.
M ark az n in g   resp u b lik am izd a  faoliyat  k o ‘rsa ta y o tg a n   e lc h ix o n a la r  va 
d ip lo m atik  korpuslar  bilan  h am k o rlik d a am alg ao sh iray o tg an   tadbiriari  ham 
uning  faoliyatida  m uhim   o ‘rin  egallaydi.
0 ‘zbekistonim izning buyuk  kelajagi,  vatanim iz  ravnaqi  y o ‘lida sidqidildan 
xizm at  qilayotgan  m illiy -m a d a n iy   m ark azlar  faoliyati  k en g   ja m o atch ilik  
to m o n id an   yuksak  baholanm oqda.  Q ato r  m illiy-m adaniy  m ark azlar  raislari 
hukum atim izning yuksak m ukofotlariga sazo v o rb o lg an lig i,  u la m in g  xizmatlari 
yuqori  darajada  e 'tiro f etilayotganligining  dalolatidir.
0 ‘zb ek isto n d a  diniy  m a d a n ly a t.  Isliq lo ln in g   d a s tla b k i  k u n la rid a n o q  
diyorim izning barcha fuqarolari  haqiqiy e ’tiqod erkinligini  his eta  boshladilar. 
Bugungi  kunda  0 ‘zbekistonda  turli  d in   vakillarining  hech   q a n d ay   to ‘siqlarsiz 
o ‘z dinlariga e ’tiqod qiiishlari u c h u n  barch a sharoitlar yaratiigan.  Sobiq sh o ‘ro 
davrida  respublikam izda  bor-yo*g‘i  89  ta  masjld  va  ikkita  m ad rasa  faoliyat 
ko'rsatgan  b o ‘lsa,  hozir  0 ‘zbekiston  m usulm onlari  idorasi  boshqaruvi  ostida 
rasmiy ro ‘yxatdan o ‘tgan,  barcha qulayliklar yaratiigan  1700 d an   o rtiq   masjid,
10  m adrasa va  T oshkent  islom  universiteti  faoliyat  k o 'rsa tib   turibdi.
Shuningdek,  m am lakatim izda  istiqom at  qilayotgan  130  d a n   ziyod  millat 
vakillari  ham  o'zlari e ’tiqod qilayotgan dinlarida em in-erkin  ibodat qilmoqdalar. 
Bugun  respublikam izda  15  turdagi  170 d an   ziyod  noislom iy d in iy  tashkilotlar 
rasm an  faoliyat  ko‘rsatm oqda.
1999-yil tashkil etilgan  T oshkent  islom  universiteti  islom   tarixi  va falsafasi, 
diniy  qonunchilik,  iqtisod  va  tab iiy   fan lar  fakulletlariga  h a r   yili  talabalar 
qabul  qilm oqda.  U niversitet q o sh id a  Islom shunoslik  ilm iy -tad q iq o t  m arkazi, 
m anbalar  xazinasi  ham da  akadem ik  litsey  faoliyat  k o 'rsa tm o q d a .
Taassufki,  100 yildan ortiq d av o m   etgan  m ustabid tu z u m   davrida  m a’naviv 
ildizlarim izdan  ayirish,  dinni  ja m ly a t  hayotidan  siqib  c h iq arish g a  urinishlar 
bo'ldi.  N atijada m a'naviyat va m a 'rifa t o 'rn in i m a iu m  d arajada jah o lat egallab, 
yurtdoshlarim iz fiqh, tafsir,  hadis,  ta s a w u f ilmlari  haqida u m u m iy  tushunchaga 
ham   ega  bo'lm ay   qoldilar.  H atto   islom  dini  nim a,  m u su lm o n ch ilik   nim a. 
degan savollarigajo‘yali javob bera oladiganlarning soni  h a m   ozchilikni tashkil 
etardi.  M ovarounnahr diyori a z a ld a n   dinu  diyonat  o 'c h o g 'i,  fuzalo-ulam olar 
yurti  ekanligini  unutib  qo'ydik.
A na shunday sharoitda m intaqam izda, xususan,  0 ‘zbekistonda b a ’zi kuchlar 
d in   niqobi  ostida  g ‘arazli  m aq sad lar  bilan  siyosiy  h o k im iy a tn i  egallashga 
intildilar.  Alloh,  islom  kabi  so 'z lar  q o ‘shib  nom langan,  eshitilishi  jarangdor 
partiya,  tashkilot  va  ja m o alar  («Islom   uyg'onish  partiyasi»,  «H izbulloh»,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

« H iz b u t- ta h rir  al-islom iy»  va  b o s h q a la r)  tu z ib ,  m avjud  k o n stitu tsiy av iy  
tu z u m n i  a g ‘d a rib   tashlash,  yaxlit  j o ‘g ‘rofiy  hududda  islom   davlati  qurish, 
xaiifalikni q ay ta o ‘m atishga h arakat  qildilar.
X alifalik  —  islom iy  davlat  tizim i  b o ‘lib,  V II  asrda  A rabiston  yarim orolida 
vujudga kelgan. A rabcha «o'rinbosar» degan m a'noni anglatgan xalifa davlatning 
diniy va siyosiy yagona rahbari hisoblangan.
Payg‘a m b a rim iz   M uham m ad  (s.a.v.)ning  «M endan  keyin  xalifalik  30  yil 
davom   e tad i.  U n d a n   so  ng  p o d sh o h lik la r  paydo  bo'ladi»,  degan  hadislari 
b o r  (Im o m   at-T erm iziy ).  H a q iq a ta n ,  P ayg'am barim iz  bashoratlarini  tarix 
tasdiqladi.  X alifalar  Abu  B akr  a s-S id d iq ,  U m ar  bin  al-X attob,  U sm o n   bin 
AfFon,  Ali  b in  A bu T olib  6 3 2 -6 6 1-yillar davom ida  islom g 'oyalarini  asl holda 
saqlanib  qolishiga  b o r kuchlarini  b ax sh id a  etdilar.  D em ak,  hozirgi  asrim izda 
xaiifalikni  q ay ta tiklash g ‘oyasi  islom   d in i  ta ’Iimotiga  ziddir.
V ahobiylar hukum atni q o ‘lga olishda ochiq kurash, ekstrem izm .  terror yo‘lini 
tutsalar,  «hizbchilar»  g'oyaviy,  m afkuraviy  kurash  uslubini  q o ilay d ilar.  U lar 
besh  k ish id an   iborat  b o ‘lgan  halqa-halqalarga  b o ‘linib,  mafkuraviy  targ‘ibot 
ishlarini  olib  boradilar,  yoshlar taifciyasidagi m a ’naviy b o ‘shliqdan  foydalanib, 
ulam ing ongm i zahariashga urinadilar. Xalifalik asosidagi islom davlatini tiklashga 
urinib,  h a tto   ibodatlaiga ham  ikkinclii  darajali vazifa deb qaraydilar.
« H iz b u t-ta h rir  al-islom iy»  d in iy   tashkiioti  ham   vahobiylar  kabi  davlat 
siyosiy boshqaruviga aralashisliga, h u k u m atn i to ‘ntarish yo‘li bilan q o ‘lga kiritib, 
islom  davlati  o ‘m atish g a intiladi.
«Akromiylar» oqim i vakillari A llohgagina e'tiqod qiladilar va payg‘ambarlarga 
im o n   k eltirm aydilar,  hozirgi  kunda  m usulm onlaiga  nam oz,  ro ‘za,  zakot,  haj 
am allari  farz  em as,  chunki  biz  g o ‘yo  k u fr jam iyatda  yasham oqdam iz,  deb 
d a'v o   qiladilar.
Y u q o rid a  tavsiflari  berilgan  diniy  oqim larning  nom lari  turlicha  b o 'lsa -d a. 
aslida  u la m in g   m aqsadlari  va  g 'o y alari  bitta  -   dinni  niqob  qilib  hokim iyatga 
intilish, tin c h -o so y ish ta  xalq orasida n ifo q  va  ixtilof chiqarish.  Eng achinarlisi 
sh u n d a k i,  b u   o q im la r  h a lt  ongi  sh a k lla n ib   ulgurm agan,  tajrib asiz,  g ‘o ‘r 
yoshlam i o   z tu z o g liga ilintirib,  u lard an  o lzlarining g'arazli m aqsadlari y o lid a  
foydalarunoqdalar.  Payg'am banm iz:  «O taga itoat qilish — Tangriga itoat qilishdir. 
L n in g  old id a g u n o h  qilish — Tangri old id a gunohkor b o iis h  bilan barobardir», 
deganlar.  Y an a  m arh a m at  qilib  aytganlar:  «O ta-onalarining  keksalik  vaqtida 
h a r ikkisini yoki b in  b o ‘im aganda boshqasini  rozi qilib, ja n n a ti b o ‘Iib olm agan 
farzand  x o r  b o ‘lsin,  xor  b o ‘!sin  va  y an a  xor  b o isin » .  M azkur  hadislardagi 
tarfciyaviy o ‘gitlarga qaram ay, b a’zi g ‘arazli oqimlarga kirib qolgan yoshlarim iz 
o ta -o n a la rin i  b eh u rm at  qilish  darajasigacha  borm oqdalar.  Bu  esa,  islom ning 
insonparvarlik g 'o y alarin i o b ro ‘sizlantirishga  sabab b o lm o q d a .
Shu o  rinda tabiiy savol tug‘iladi.  CHnda o ‘zi partiya tuzish, guruhlarga bo‘Iinish 
qanday  b a h o la n a d i?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Q u r ’o n d a   a y tila d i:  «Va  b a rc h a n g iz   A llo h n in g   a rq o n ig a   ( Q u r ’o n g a )  
bog‘laningiz  va  (firqalarga)  bo‘linm angiz!...»  (O li-Im ro n ,  103).  Bu A llo h n in g  
buyrug‘i,  shariat  ahkom lariga  k o 'ra   farz  a m a h   ya'ni  m usulm onlar  bajarish i 
shart b o ‘lgan harakat hisoblanadi.  D em ak ,  Islom da gum hlarga b o iin is h ,  flrqa, 
hizb  tuzish  A lloh  tom onidan  taqiqlangan  va  m uqaddas  dinim iz  ta 'lim o tig a  
zid  ekanligi  aniq -rav sh an   bo‘ldi.
0 4zbekiston  Respublikasi  P rezid en ti  1. K arim ov  « 0 ‘zbekiston  X X I  asr 
b o ‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid,  barqarorlik sh artlari va taraqqiyot kafolatlari» 
kitobida dinning jam iyat hayotida tutgan o ‘m i haqida jum ladan shunday deydi:
«Biz  d in   b u n d a n   buyon  ham   ah o lin i  o liy   ruhiy,  axloqiy  va  m a ’n a v iy  
qadriyatlardan,  tarixiy va  m adaniy m e ro sd an   b ah ra m an d   qilishi  tarafd o rim iz. 
Lekin  biz  h ech   q ach o n   diniy  d a'v atlar  h o k im iy at  u ch u n   kurashga,  siyosat, 
iqtisodiyot  va  qonunshunoslikka  aralash ish i  u c h u n   bayroq  b o ‘lishiga  y o i  
qo'ym aym iz.  C h u n k i  bu  holni  davlatim izning  xavfsizligi,  barqarorligi  u c h u n  
jiddiy  xavf-xatar  deb  hisoblavmiz».
Biz bugungi kundagi m a'naviy hayotim izni islom  dunyosida eheksiz e h tiro m  
qozongan  Im om  al-Buxoriy,  lm om  at-T erm iziy .  Xoja B ahouddin N a q sh b a n d , 
A hm ad  Yassaviy,  Zam axshariy  kabi  allo m alarim iz   bilan  bog'laym iz,  c h u n k i 
bu  buyuk  in so n lam in g   aziz  nom lari,  o ‘lm as  m ero si  m uqaddas  dinim iz  b ila n  
cham barchas  bog‘ianib  ketgan.  Biz  d in im iz n i  bu  ulug‘  siym olarsiz  va  o ‘z 
navbatida,  bu  ulug‘  n om lam i dinim izsiz  ta s a w u r   qila  olm aym iz.
0 ‘zbek  xalqining  islom  m adaniyati  rivojiga  q o ‘shgan  beqiyos  hissasining 
yuksak  e ’tirofi  sifatida  T a ’lim,  fan  va  m a d a n iy a t  m asalalari  b o ‘yicha  islo m  
tashkiloti  -   AYSESK O   (1SESCO)  to m o n id an   2007-yilda  “Toshkent  sh ah ri  — 
Islom   m adaniyati  poytaxti”  deb  e ’lo n   q ilin d i.  A ziz  poytaxtim izning  b u n d a y  
nom ga sazovor b o ‘lganligi nafaqat xalqim izga,  balki b u tu n  m usulm on o lam ig a 
iftixor tuyg'usini bagLishladi.  Bu bejiz em as, albatta.  C hunki bu asrlar dav o m id a 
a jd o d la rim iz   Im o m   a l-B u x o riy ,  Im o m   a t- T e r m iz iy ,  X oja  B a h o u d d in  
N aqshband,  A hm ad  Yassaviy,  M a h m u d   a z -Z am ax sh ariy   kabi  m u ta fa k k ir 
zotlarning  diniy  ilm lar sohasida  qilgan  b u y u k   kashfiyotlari,  islom  m ad a n iy a ti 
rivojiga qo'shgan hissasiga yuksak bahodur.  B unday sharafga yurtim izning islo m  
dini  bilan  b o g 'liq   tarixi,  m usulm on  d ini  va  m adaniyatiga  q o ‘shgan  hissasi, 
ulug‘  ulam olarning  qoldirgan  m a'naviy  m ero si,  o ‘z  navbatida,  u lam i  j a h o n  
m iyosida  targ‘ib  qilish  borasidagi  ishlar  tufayli  m uyassar  b o ‘ldik.
Toshkent shah rin in g  “Islom m adaniyati p o y tax ti"  deb e ’lon qilinishi b ila n  
b o g 'liq   b o sh   ta d b ir la r   sifatid a  T o s h k e n t  va  S a m a rq a n d   s h a h a r la r id a  
“0 ‘zbekistonning islom sivilizatsiyasi rivojiga q o ‘shgan hissasi” mavzusida h am d a 
Sam arqand va  B uxoro shaharlarida  ‘* 0 ‘zb ek isto n   —  islom   dunyosining b u y u k  
mutafakkirlari yurti” mavzusida xalqaro ilm iy-am aliy konferensiyalar o 'tk azild i. 
A njum anga  d u n y o n in g   turli  burchaklaridan  kelgan  m ehm onlar  V atan im izd a 
m ustaqillikning  ilk  yillaridanoq  S h arq   d u rd o n a la ri  sanalm ish  S a m a rq a n d .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B uxoro,  Xiva,  Shahrisabz  kabi  shaharlardagi  tarixiy obidalarni  saqlash,  qayta 
tiklash  va  ta'm irlash ,  q a d im iy   va  boy  merosim izni  asrab-avaylash  ishlarini 
k o ‘rib loi qolishdi.
T o sh k en t  shahriga  «Tslom  m adaniyati  poytaxti»  degan  nom ning  berilishi 
xalqim izning  farzan d larid a  g 'u r u r   uyg‘otadi,  ayni  p a y td a   yanada  k o ‘proq 
m a s’uliyat  yuklaydi.  Y u rtb o sh im iz  so‘zlari  bilan  aytganda,  «necha  yuz  yiilar 
m obaynida yurtimiz h u dudida yaratilgan buyuk m adaniy va m a ’naviy merosning 
tu b   m ohiyatini,  uning  k o ‘pchilikka  m a'lum   b o im a g a n   qirralarini  nafaqat 
m usu lm o n   olam iga,  balki  b u tu n   ja h o n   ahliga  keng  ta rg ‘ib  qilish,  shu  tariqa 
islom   d ini  tinchîik,  m a ’rifat,  yuksak  axloq-odob  ifodachisi  ekanini  yana  bir 
b o r n am oyon etish borasida  k o ‘p   ish qilishimiz zarurligini»1 yaxshiroq anglash 
talab etiladi.
V II  B O B .  M A D A N IY -M A ’R IFIY   M U A SSA SA LA R 
FAOLIYATI
M ustaqillik  sh a ro itid a   m a ’naviy  islohotiar  zam irid a  m a d a n iy -m a ’rifiy 
m uassasalar  faoliyati  tu b d a n   o ‘zgardi,  yangi  m azm u n   kashf  etdi,  shaklan 
kam ol  topdi.  Bu o ‘zgarishlar istiqlol  bergan  im koniyatlar asosida sodir b o id i. 
Z éro ,  bu  sohaning  yangilanishi  tarixiy  zarurat  edi.  Sobiq  sh o ‘rolar  davrida 
m ad an iy -m a’rifiy m uassasalar xalq manfaatlariga xizm at qilish o ‘m iga,  zo'raki 
ravishda  kom m unistik g ‘o y a la m i  targ‘ib  qilish  m askanlariga  aylantirilgan  edi. 
M ustaqillik  sharoitida  esa  m adaniy-m a'rifiy  m uassasalar  xalqning  m a ’naviy 
ehtiyojlarini qondirish, m illiy a n ’analarini tiklash,  xalq ijodini ravnaq toptirish, 
yangi  m illiy  m afkurani  ta rg ‘ib  etish  maskaniga  aylandi.  M ustaqillik  tufayli 
re s p u b lik a m iz d a   m illiy - m a ’n a v iy   tik la n ish   d a v la t  siy o sa ti  d a ra ja sig a  
k o ‘tarilgandan so‘ng,  m a d a n iy -m a ’rifiy muassasalar xalq  m a ’naviyati  kamoloti 
y o iid a  xizmat qilish im koniyatiga ega boidi.
P rezidentim iz  F a rm o n i  asosida  respublikam izda  « M a’naviyat  va  m a’rifat» 
ja m o atch ilik   m arkazi  (hozirgi  m a ’naviyat va  m a'rifat  kengashi  m arkazlari) va 
u n in g   tarm o q   tizim larin in g   vujudga  kelishi  m a d a n iy -m a ’rifiy  m uassasalar 
(ju m lad an ,  klublar,  m a d a n iy a t  uylari,  m adaniyat  saroylari,  m adaniyat  va 
istiro h a t  b o g ia ri.  m a d a n iy   kom plekslar,  axboro t-tex n o lo g iy a  m arkazlari, 
k u tubxonalar,  m uzeylar)  faoliyati  jid d iy   yangilanishiga  turtki  b o id i.  Eng 
m uh im i,  m a ’naviyat  va  m a 'rifa t  rivojiga  davlatning  bosh  vazifasi  deb  qarash 
bu  soha  faoliyatini yangidan  ravnaq topishiga asos b o id i.
M a iu m k i,  m a d a n iy -m a ’rifiy  m uassasalar  faoliyatida  m illiy  m a'naviyat 
m a sa la la ri  b ilan  sh u g ku lla n is h   asosiy  soha  b o ig a n i  sababli,  m ad an iy at
1 «Xalq  so‘zi*  gazetasi,  2007-yil,  23-fevral.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m uassasalari  komil  insonni  tarbiyalash jarayoniga 
0
‘zin in g   m unosib  hissasini 
qo'shishga m as’ul hisoblanadi,  chunki kelajakda b u y u k  davlat egasi bo ‘ladigan 
kom il  insonni  tarbiyalam asdan.  uni  axloqiy  jih a td a n   b ark am o l  qilm asdan 
turib rivojlanish vazifalarini hal etish m um kin emas.  H ozirgi bozor iqtisodiyotiga 
o ‘tish  borasidagi  m urakkab  vazifalam i  m uvaffaqiyatli  h a l  etish  fuqarolarning 
m a ’naviy-axloqiy  k am o lo tig a,  im o n -e 'tiq o d ig a ,  g ‘oyaviy-siyosiy  yetuklik 
darajasiga k o 'p  jih atd an  bog'liqdir.  Inson kam oloti  m illat va m am lakat rivojiga 
asos b o ‘ladi. Xalq orasida, turaijoylarda m adaniy-m a’rifiy faoliyat olib boruvchi 
tnuassasalam ing bu  ishlam i am alga oshirishda o ‘ziga xos im koniyatlar mavjud.
Shu narsani  e ’tiborda tutish kerakki,  m ad an iy -m a'rifiy  m uassasalar asosan 
joylarda  va  konkret  aholi  qatlam lariga  xizmat  k o ‘rsatadi.  Shu  boisdan  ham  
m ad an iy at  m uassasalari  m u ay y an   regionning  aso siy   m a d a n iy a t  m arkazi, 
m a'rifat va mazm unli dam  olish m askani sifatida xalq ijodini kam ol toptirishda, 
bayram  va sayillami uyushtirishda keng imkoniyatlarga ega m a ’naviy-mafkuraviy 
tashkilotlar sifatida  xizm at  qilm oqdalar,  M adaniyat  m uassasalari  kishilam ing 
b o ‘sh  vaqtini  m azm unli  tashkil  qilish,  shaxs  m a ’naviyatini  h ar  tom onlam a 
rivojlantirish  va  ularning  ijtim oiy-m adaniy  faolligini  o sh irish   jarayonlarini 
uzluksiz ta ’lim-tattiiya tizim i shaklida amalga oshiradi.  Shuningdek, ular joylarda 
m afkuraviy  targ‘ibot-tashviqot  ishlarini  olib  borish d a  h a m   davlat,  partiyalar, 
yoshlar uyushm alari,  kasaba tashkilotlari va  ko'ngilli ja m iy atlam in g   tayanch- 
tarbiyaviy  m arkazi  sifatida  ham   faoliyat  olib  boradilar.
M adaniy-m a’rifiy  faoliyat  k o ‘p   qirrali jaray o n   b o ‘lganligi  sababli  ijtimoiy 
hayot,  ijtimoiy  ong  va  jam o atch ilik   fikrining  deyarli  b a rc h a   sohalari  bilan 
cham barchas  bog'liqdir.  M adaniyat  muassasalari  m e h n atk a sh lam in g   asosan 
b o ‘sh  vaqtlari jarayonida  faoliyatlarni  amalga oshirishlari  sababli jam oatchilik 
fikrini tarkib toptirishda sam arali  natijalarga erishish im koniyatlariga egadir.
M adaniy-m a’rifiy  m uassasalar  ajdodlarim iz  yaratgan  boy  m adaniy  m eros, 
xalq m a'naviyati durdonalari va an'analarini tiklash,  rivojlantirish,  targ‘ib qilish 
ishlariga  o'zlarining  m unosib  hissalarini  qo'shm oqdalar.  U la r  bir  tom ondan 
aholi turli  qatlamlarini  m adaniyat  nam unalaridan b aliram an d   b o ‘lishga sharoit 
yaratib bersa, ikkinchi tom ondan, kishini madaniy hayotini bevosita yaratuvchisiga 
aylantirishga  ham   da’vat  etadi,  uchinchi  to m o n d a n   esa  insonning  to ‘laqonli 
m adaniy  qiyofasi.  xulq-atvori,  odobi  va  axloqining  um u m in so n iy   va  miUiy 
andaza, talablar doirasida shakllanishiga undaydi.  M a d a n iy -m a ’rifiy muassasalar 
m ehnat jamoasi, ko‘ngilli uyushmalar, oila va shaxs hayoti oldida tuigan m a ’naviy 
ehtiyojlam i qondirishga va turli  ijtim oiy-m adaniy m u a m m o la m i yechishga ham  
imkoniyat izlaydi. Zéro, m ehnatkash xalq turm ush tarzini boy m a ’naviy m azm un 
bilan  to ld irish ,  badiiy  bezashga  k o ‘maklashish  m u h im   ijtim oiy  masalalardir.
R e s p u b lik a m iz   m a d a n iy a ts h u n o s   o lim la ri,  m a d a n i y - m a ’rifiy   so h a  
nazariyotchilari,  soha  am aliyotchilari  bilan  h a m k o rlik d a   tarixiy  a n ’analar 
m ustaqillik  m afkurasi,  m a ’n av iy   y angilanish  e h tiy o ji,  b o z o r  iqtisodiyoti
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xususiyatlari,  ah o lin in g  talab va ehtiyojlari,  am aliy tajribalar negizida  m adaniy- 
m a ’rifiy  m uassasalar  faoliyatining  nazariy  asoslari,  jum iadan,  uning  asosiy 
yo‘nalishlari,  m a q sa d   va  vazifalarini  ishlab  chiqm oqdalar.  U nga  m uvofiq 
m u sta q illik   s h a r o itid a   m a d a n iy - m a ’rifiy   m u a ssa sa la r  aso san   q u y id ag i 
y o'nalishlarda  faoliyat yuritadilar:
-  aholi o ‘rtasid a m uayyan ijtim oiy-m adaniy,  mafkuraviy, taiglibot-tashviqot 
ishlarini  olib  borish;
-   xalq  havaskorlik  ijodini  ravnaq  toptirish;
-   om m aviy  tad b irlar,  m arosim lar,  bayram lar,  sayillar o ‘tkazish  vositasida 
yalpi  ijtim oiy  kayfiyat  yaratish, jam o atch ilik   fikriga  eltuvchi  um um iy  holatni 
yuzaga keltirish;
-  jam oaviy  fikr generatorlari  -  lider  shaxslar,  b aobro4  kishilar,  oqsoqollar 
faoliyatini  istiqlol  y o 'lin i  m ustahkam lash  ishiga  safarbar  qilish;
-   m eh n atk ash Jarn in g   m adaniy  dam   olishini  tashkil  qilish;
-   aholi  tu rli  qatlam lari  vakillarini  ijtim oiy  foydali  faoliyatlam i  am alga 
oshirish  u c h u n   u la rn i  estetik  qiziqishlar  asosida  uyushm a  va  tashkilotlarga 
birlashtirish.
M a d a n iy -m a ’rifiy  m uassasalarning  m aqsadi  -   aholining  b o ‘sh  vaqtini 
uyushtirish ja ra y o n id a   kishilam ing  m adaniy  ehtiyojlarini  qondirish  va  ularni 
m a ’naviy  b o y itish d an   iboratdir.
M a d an iy -m a’rifiy  m uassasalar  faoliyatining  bosh  vazifasi  -   kishilam ing 
m adaniy,  m a ’rifiy,  ijodiy  faoliyatlari,  h o rd iq   olishlari  u c h u n   sh aro it  va 
im koniyat  y aratib   berish.
M adaniy-m a’rifiy m uassasalar faoliyatining vazifalari quyidagilardan  iborat:
-   aholining  m a d a n iy   dam   olishini  uyushtirish;
-   kishilarni  m a ’naviy-m a'rifiy  boyitish,  intellektual  saviyasini  oshirish;
-   o m m a n in g   ijodkorligi  va  tashabbuskorligini  taraqqiy  ettirish;
-   milliy,  m intaqaviy,  um um insoniy  qadriyatlarim izni  e ’zozlash,  m oddiy 
va m a ’naviy qad riy atlarim izn i avaylab-saqlash va yanada rivojlantirish;
-   xalqning  m illiy  ongini,  o ‘z -o ‘zini  anglash  darajalarini  oshirish;
-   aholiga  yangi  va  rang-barang  axborotlar berib  turish;
-   nogironlar,  m e h n a t  qobiliyatini  y o ‘qotganlar  va  yo!g‘izIarga  m a ’naviy 
yordam   ko'rsatish.
M a d an iy -m a’rifiy  m uassasalar  quyidagi  p rin sip lar  (tam oyillar)  asosida 
ish  olib  boradi:
-  hayotiylik va haqqoniylik;
-   xalqchillik,  m iliiylik va  um um insoniylik;
-  om m aviylik va ixtiyoriylik;
-  ilm iylikva ijodkorlik.
M a d a n iy - m a ’rifiy   m u a ssa sa la r  fa o liy a ti  m a z m u n id a   in so n p a rv a rlik , 
axloqiylik,  im o n -e ’tiqodlilik,  farosatlilik,  m a ’rifatparvarlik,  haioliik  va  odiliik,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vatanparvarlik va millatsevarlik, birodarparvariik, baynalminallik, mehnatsevarlik, 
hurfikrlilik.  taraqqiyparvarlik  kabi  insoniy  fazilatlar  o ‘z  aksini  topadi.
M a d a n iy -m a’rifiy  m uassasalar  o ‘z  faoliyatida  quyidagi  ish  shakllaridan 
fo y d a la n a d i:  m a ’ru z a,  ilm iy  v a   ijo d iy   k o n fe re n siy a ,  m u n o z a r a ,  ijo d iy  
uchrashuvlar,  ilm iy  bahslar,  d a m   olish  kechalari,  m avzuli  k ech alar,  o ‘tkir 
zehnlilar  bahslashuvlari,  teatrlashgan  konsert.  om m aviy  to m o sh a ,  m arosim , 
sayif,  b ay ram ,  festival,  k o 'rg a z m a la r,  k o ‘rik -ta n lo v lar,  sa y o h a t,  m ad an iy  
sayr,  ekskursiyalar,  olim piada,  q iz iq a rli  o ‘yinlar,  b a d iiy -sp o rt  ta d b irlari, 
ta rg ‘ib o t-ta sh v iq o t  guruhlari  c h iq is h la ri,  b adiiy  h a v a sk o rlik   to 'g a ra k la ri 
uyushm alari va hokazolar.
M a d a n iy -m a ’rifiy  m uassasalar  o ‘z  ish  faoliyatida  quyidagi  v ositalardan 
foydalanadi:
—  jo n li  so ‘z,  hujjatli  m anbalar,  m a tb u o t  va  hokazo;
—  badiiy  vositalar  (badiiy  so ‘z,  m usiqa,  raqs,  teatr,  adab iy o t);
—  tasviriy  vositalar  (tak lifn o m a,  e 'io n ,  d astu r.  afisha,  b u k le t,  d astu r, 
em blem a,  b a n er  va  hokazolar);
—  tex n ik   vositalar  (radio,  TV ,  a u d io ,  video,  te x n o g e n   a p p a ra tu ra la r, 
elektron  axborot  vositalari  )  va  b oshqalar.
M a d a n iy - m a ’rifly   m u a s s a s a la r   o ‘z  fa o liy a tid a   q u y id a g i  m e to d la r  
(usullar)dan  foydalanadi:
— tarbiyaviy  usullar —  ibrat,  ish o n tirish ,  nam u n a,  taqdirlash,  tan q id   qilish 
m etodlari;
—  m a ’rifiy  usullar —  o ‘rganish,  b ay o n   qilish,  m ashq,  n a m o y ish   m etodlari;
—  tashkiliy  va  faollashtirish  usullari.
M a d an iy -m a’rifiy  muassasalari:
— ja m c a  va davlat tashkilotlari,  kasaba  uyushm alari;
—  om m aviy  axborot  vositalari;
—  diniy  tashkilotlar;
—  o 'q u v   yurtlari;
—  harbiy-m udofaaqism lari;
—  san ’a t  muassasalari;
—  sport  va  dam   olish  m askanlari;
— turizm   tashkilotlari  kabilar b ilan   ham korlikda  m a d a n iy -m a ’rifiy  faoliyat 
olib  borishlari  m um kin.
M ad an iy -m a ’rifly  m uassasalar  faoliyalining  m ustaqillik  davridagi  ijobiy
o ‘zgarishlari.  M a ’lum ki, sobiq s h o 'ro la r davridagi  m a d a n iy -m a'rifiy  muassasa 
faoliyatining  asosiy  m aqsadi  k o m m u n istik   m afkurani  keng  xalq  om m asiga 
singdirib borishdan iborat  edi. Istilo c h ila m in g  m aqsadi o ‘z m ustam lakasidagi 
xalqlarning  m a ’naviy  o ‘z!igini  y o ‘q   q ilish,  uni  siyosiy  y ak k a  m a fk u ra   — 
kom m unistik g'oyaga bo‘ysundirish b o iib ,  m ustaqil fikrlovchi  m illat vakillarini 
qattiq qoralashdan  iborat  edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M u staq illik   sharofati  bilan  m a d a n iy -m a ’rifiy  m uassasalar  m illiy  g ‘oya, 
o ‘zlikni anglash  kabi  m asalalarga a lo h id a  e'tib o r berishm oqda.  H ozirgi  kunda 
bu  fao liy atn in g   g ‘oyasi  o ‘z!igini  anglagan,  m a ’naviy  barkam ot  va  m a ’rifiy 
yetuk,  k o m il insonni îarbiyalashga,  m illiy o'zligiga,  erkiga va haq-huquqlariga 
to 'la q o n li  ega b o ‘lgan  m illaî  va xalq om m asiga xizm at qilishdan  iboratdir.
M a d a n iy -m a ’rifiy  m uassasalar  m ad an iy   m eros,  m illiy  qadriyatlar,  xalq 
a n ’a n a la rin i  tiklashda  N avro‘z  b ay ram i,  M ustaqillik  kuni,  H ayit  kunlari  kabi 
diniy  va  xalq  bayram larini  tashkil  q ilish d a  m uhim  o ‘rin  tu îm o q d a.  Xalqning 
o rz u -in tilish i,  qiziqishini  o ‘rg an ish ,  insonparvarlik,  haqqoniylik,  milliylik 
kabi  ta m o y illa r  m ad an iy -m a’rifiy  ish lar  m ezoni  b o ‘lib  qolm oqda.
K eyingi  yillarda  respublikam izning  qator viloyatlari  (jum ladan,  Farg‘ona, 
A n d ijo n ,  Q ash q ad ary o ,  X orazm )  m a d a n iy -m a ’rifiy  ishlarga  jid d iy   e ’tibor 
bera boshlashdi.
R e s p u b lik a   m a d a n iy - m a ’rifiy   m u a ssa sa la ri  (k lu b la r,  k u tu b x o n a la r, 
m u z e y la r,  is tir o h a t  b o g ‘la ri  k a b ila r)  ah o lin in g   m a ’n av iy   e h tiy o jla rin i 
q o n d irish d a  o ‘ziga  xos  xususiyatlar  asosida turli  usullar,  shakllar  va  vositalar 
y o rd am id a  faoliyat olib boradilar.
Klub m u assasalari (klublar,  m ad an iy at uylari va saroylari) m ahalliy joylarda 
a h o l i n i n g   b o ‘s h   v a q tin i  s a m a r a li  o ‘tk a z is h ,  m a d a n iy   fa o liy a t  b ila n  
shug‘u llanish,  ijodkorlikni oshirish,  bilim  saviyasini boyitish va m a ’naviy kamol 
topishiga o ‘zin in g  m unosib hissasini  q o ‘shm oqda.
0 ‘zb ek isto n   m ad an iy -m a'rifiy  m uassasalariga ilm iy-uslubiy yordam  berish 
vazifasini  «R espublika xalq ijodiyoti va m adaniy-m a’rifiy ishlar ilm iy-m etodik 
markazi» bajarm oqda.  Bu m arkaz respublika darajasidagi yirik madaniy-ommaviy 
ta d b ir la r ,  k o ‘r ik - ta n lo v la r ,  f e s tiv a lla r   o ‘tk a z m o q d a .  M a z k u r  m a rk a z  
b o shchiligida  m a d an iy -m a’rifiy  m uassasalar  m uam m olariga o id   ilm iy-am aliy 
a n ju m an lar,  sem inar-yig‘inlar,  ilg‘o r tajriba targ‘ibotlari,  ijtim oiy tadqiqotlar, 
ilm iy ekspeditsiyalar tashkil  e tilm o q d a  va  bu sohaning  ravnaqiga o ‘z  hissasini 
q o ‘sh m o q d a.  M ustaqillik sh aro itid a b u  tizim   vakillari joylarda sobiq  sh o 'ro lar 
davrida  taqiqlangan  xalq  a n ’an alari,  milliy  m arosim lar,  bayram lar  va  xalq 
ijodi  tu r la r in i  tik lash   va  ta r g ‘ib  q ilish g a   o ‘zin in g   m u n o sib   h issalarin i 
q o ‘sh ish m o q d a.  Shuningdek,  ular zam onaviy havaskorlik sa n 'a ti nam unalarini 
ravnaq  topishiga  faol  yordam   berishm oqda.
0 ‘zb e k isto n   m a d a n iy -m a'rifiy  m uassasalari keyingi  davrda b olalar ijodiga 
a lo h id a   e ’tib o r  berm oqda.  R esp u b lik a  klub  m uassasalarida  6  m ingga  yaqin 
b o la la r  ja m o a la ri  ishlab,  u la rd a   200  m ingga  yaqin  yo sh   avlod  vakillari 
q a tn a sh ish m o q d a .
M ad a n iy a t  va  sport  ishlari  vazirligi  tasarrufida  Respublika  Bolalar  badiiy 
ijodiyoti  m arkazi mavjud.  M arkaz m intaqada yashab ijod qilayotgan qobiliyatli 
b o la la m i  izlab   to p ish ,  ular  ijo d in i  ta rg ‘ib  qilish,  tasviriy  va  xalq  am aliy 
sa n 'a tin in g  turli y o ‘nalishlari b o ‘y ich a k a sb -h u n a ro krgatish bilan shug‘ullanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M adaniyat  va  istiro h a t  b o g ia ri  V atan im izd a   a n ’anaviy  ta b iiy -m ad an iy  
m askanlar  sifatida  azald an   m ash h u r  b o i i b   kelgan.  H ozir  h am   bu  g o 'z a l 
m askanlar  ko'pchilikning  sevimli  m adaniy  dam   oladigan  joylari  hisoblanadi.
M ustaqillik  yillari  xalqim izning  m ad an iy   b o g ‘dorchi!ik  a n ’analari  tik la n - 
m oqda.  M adaniyat va istirohat b o g iarid a  ajdodlarim iz tajribalari asosida gu lzo r, 
xiyobon,  chorbog'  yaratish  an ’analaridan  foydalanilm oqda.  R espublikam izda 
nafaqat  tarixda  m a sh h u r  bo 'lg an   b o g ia r ,  m a sa la n ,  S am arqanddagi  A m ir 
T e m u r  b o g ia r i  tik ia n m o q d a,  sh u n in g d ek ,  T o sh k en td ag i  A lisher  N a v o iy  
nomidagi milliy bog'  kabi m ashhur yangi b o g ia r  b arp o  ctilm oqda. A n'anaviylik 
va  zam onaviylikni  u y g 'u n lash tirg an   yangi  b o g i a r   N am an g an ,  F a rg ‘o n a , 
Xorazm va boshqa viloyatlarda ham  vujudga  kelm oqda.
Respublikam izdagi  120  dan  o rtiq   istiro h a t  b o g ia rin in g   3 /4   qism i,  y a 'n i 
90 tasi  .Madaniyat va  sport  ishlari vazirligi  tiz im id a   faoliyat  k o 'rsatm o q d a.
A xborot-texnologiya  m arkazlari  va  k u tu b x o n a la r  aholini  yangiliklar b ila n  
tanishtirishga,  ularning  bilim larini  oshirish,  du n y o q arash in i  kengaytirishga 
xizmat  qiladi.  K utubxonalar -  V atanim izda  y o zm a   yodgorliklar saqlanadigan 
jo y  sifatida  qadim  zam onlardan paydo b o iib ,  hozirgi  kunda bilimga  c h a n q o q  
aholi  qatlam larini  adabiyotlar  bilan  ta 'm in lo v c h i  m adaniy,  ilm iy -m a ’rifly  
m uassasalar  sifatida  xizm at  qilm oqdalar.  K u tu b x o n alar  eng  ezgu  xizm at  — 
om m aga kitoblar yordam ida bilim tarqatish b ilan shug‘ulianishm oqda.  U lam in g  
asosiy  vazifalari  adabiyotlarni  y ig ish .  saqlash  va  ta r g ib   qilish.
Bozor iqtisodiyotiga o ‘tish davrida k u tu b x o n alarn in g  m oddiy-texnik bazasi 
birm uncha  zaiflashgan  b o isa -d a ,  keyingi  yillarda  respublikam izda  m a ’n av iy - 
m a ’rifiy  islohotlar  natijalarida  ular  sezilarli  d a raja d a  yaxshilanm oqda.
A lisher  N avoiy  nom idagi  Respublika  davlat  kutubxonasi  0 ‘zb ekistonning 
barcha  kutubxonalari  u c h u n   ilm iy-uslubiy  m a rk a z   hisoblanadi.  U  re sp u b ­
likamizdagi  eng  katta  kitob  uyi  hisoblanib,  u n in g   um um iy  fondi  5  m illionga 
yaqin nusxani tashkil qiladi.  K utubxonaning yangi m uhtasham  binoga k o ‘c h ib  
o 'tishi  0 ‘zbekiston  m adaniyati  va  m a ’rifati  tarix id a  o ‘ta   m uhim  va  q u v o n ch li 
voqea b o id i.
M uzeylar  tarixiy,  tabiiy,  m oddiy,  m a 'n av iy   yodgorliklam i  maxsus  e ’tib o r 
berib  to ‘plash,  saqlash,  o'rganish  va  ta r g ib   qilish  ilm iy -m a ’rifiy  m uassasalari 
sifatida m ustaqillik sharoitida m unosib ravnaq to p m o q d a.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  «M uzeylar  faoliyatini  yaxshilash 
va takom illashtirish to ‘g Lrisida»gi ( 1998-yil,  12-yanvar)  Farm oni 0 ‘zbekistonda 
m uzeylar  faoliyati  va  tizim ini  yanada  tak o m illash tirish ,  ulam ing  k ish ilam i 
axloqiy  kam olotidagi  o 'm in i  oshirish,  tarixiy  m ero sn i  asrash,  o ‘rganish  va 
t a r g i b   qilish,  m u z e y la rd a n   m illiy  g ‘u ru r,  V a ta n g a   sad o q at  tu y g 'u la r in i 
s h a k lla n tirish   y o i i d a   fo y d a lan ish ,  u la rn i  m a la k a li  m u ta x assisla r  b ila n  
ta'm in lash ,  m o ddiy-texnika  bazasini  m u sta h k a m la sh   kabi  ishlam i  a m alg a 
oshirishga zam in b o im o q d a .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

R espublikam izda  h o z ir   50  ga  yaqin  m u zey iar  faoliyat  k o ‘rsatm oqda. 
M ustaqillik davrida T o sh k e n td a  0 ‘zbekiston tarixi davlat  m uzeyi,  T em uriylar 
davri  davlat  m uzeyi,  A n d ijo n d a   «Bobur»  yodgorlik  kom pleksi,  B uxoroda 
B a h o u d d in   N a q s h b a n d ,  C h e la k   tu m a n id a   Im o m   al-B u x o riy   yodgorlik 
m ajm uasi,  Quvada « S hahriston» tarixiy-m e’morial  m ajm uasi kabilar yaratildi. 
Sam arqand,  Buxoro,  Xiva,  F a rg 'o n a  davlat m u ze y -q o ‘riqxonalari ta ’m irlandi. 
Xalq am aliy san’ati m uzeyi,  0 ‘zbekiston Davlat san ’at muzeylari boyitilmoqda. 
B unday ishlar natijasida xalqim izning tarixiy xotirasi  tiklanm oqda,  m illatim iz 
o ‘zligini anglam oqda.
M adaniy-m a’rifiy m uassasalar faoliyatining hozirgi  shakllari va m azm unini 
istiqlol  yoMidan  o d im lay o tg an   0 ‘zbekiston  xalqi  m a ’naviy  hayoti,  tarixiy- 
m a d a n iy   ta jrib a s i,  tu r m u s h   ta rz ig a ,  xalq   m a ’n a v iy   m u h itig a   y a n a d a  
m u v o fiq lash tirish ,  m a v ju d   im k o n iy a tla rd a n   va  ja h o n   ta jrib a sid a n   keng 
foydalanish  m a ’n a v iy a tim iz n i  y a n a d a   ravnaq  to p tiris h   y o ‘lidagi  dolzarb 
vazifalardandir.
V II  B O B .  0 ‘Z B E K IS T 0 N D A   FAN  TA RA Q Q IY O TI
0 ‘zb e k isto n d a   ilm - f a n   q a d im d a n   ta ra q q iy   e tib ,  u n d a   a stro n o m iy a . 
m atem atika,  tibbiyot,  kim y o ,  to ‘qim achilik,  m e ’m orlik,  m a ’danshunoslik, 
falsafa,  m usiqa,  tilsh u n o siik ,  adabiyotshunoslik  rivojlangan.  0 ‘rta  Osiyodan 
insoniyat tam adduni taraqqiyotiga ulkan hissa qo'shgan  M uham m ad Xorazmiy, 
A hm ad  F arg'oniy,  A bu  M a n su r  M oturidiy,  Abu  N a sr  Forobiy,  Abu  R ayhon 
B eruniy,  A bu  Ali  Ib n   S in o ,  Im o m   Buxoriy,  Im o m   T erm iziy,  Abbos  ibn 
Sayd  Ja v h a riy ,  A h m a d   ib n   A b d u llo h   M arvaziy,  M a h m u d   K o sh g ‘ariy, 
Q ozizoda R um iy, Ja m sh id   K oshiy,  Z ahiriddin  M u h am m ad  B obur,  U lug‘bek, 
Ali  Q u sh ch i  kabi  e n s ik lo p e d ist  o lim lar,  m u ta fa k k irla r  yetishib  c hiqqan. 
0 ‘zbekiston  olim lari o ‘z  ilm iy  asarían  va kashfiyotlari  bilan ja h o n  ilm -fani va 
m adaniyatiga m unosib hissa q o ‘shib kelm oqdalar.
0 ‘zbekiston  m u sta q illik k a   erishganidan  so ‘ng  m a m lak atd a  ilm -fanga 
alo h id a   e ’tib o r  b erild i.  1992-yil  0 ‘zbekiston  R espublikasi  P rezid en tin in g  
farm oniga binoan  R esp u b lik a V azirlar M ahkam asi  h u zu rid a O liy attestatsiya 
kom issiyasi  (O A K )  ta sh k il  etild i.  Jam iyat  ta q o z o   etg an   yangi  in stitu tla r 
o c h ild i,  tala b la rd a n   o r q a d a   qolay o tg an lari  tu g atild i.  F a n   tuzilm asi  keskin 
o ‘zg ard i:  m a ’n a v iy   f a n la r   h is o b la n u v c h i  ta s a v v u f  ilm i  tik la n d i,  h ad is 
bilim lariga y o ‘l  o c h ild i,  z iy o lilar,  talabalarning ru h iy  dunyosi  an ch a boyidi, 
yangi  oliy  o ‘quv  y u rtla ri,  u n iv e rsite tla r tashkil  q ilin d i;  ilm   ahli  ch et  eldagi 
o lim la r bilan m u sta h k a m   ijodiy alo q alar o ‘rnatdi.  B ularning  natijasida tabiat 
va texnika-texnologiya haqidagi  fanlar ham  ja h o n  andazasi darajasiga ko'tarila 
b o sh lad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Mustaqillik yillarida m am lakatim iz ilm-fani va ta ’lim  tizim ini h ar tom onlam a 
rivojlantirish, ming yilliklar davom ida ko 'h n a va qadim iy zam inim izda yaratilgan 
boy  ilm iy -m ad an iy   m ero sn i  asrab-avaylash,  u n i  y a n a d a   boyitish,  milliy 
qadriyatlar  va  a n a ’a n alam i  tiklash,  xalq  xo‘jaligining  u stu v o r  tarm oqlarini 
ilg‘o r texnologiyalar,  ilm iy zakovat  natijalari bilan t a ’m in la sh ,  yosh,  iste’dodli 
olim larni  tarbiyalash  b o ‘yicha  isliiar  olib  borilm oqda.
Fan  va  innovatsiya  faoliyati  davlai  to m o n id an   q o ila b -q u v v a tla sh   ilmiy- 
le x n ik a   va  innovatsiya  fa o liy a tin i  y a n a d a   riv o jla n tiris h d a ,  shu n in g d ek , 
m am lakatning ilmiy salohiyatidan samaraii  foydalanishni t a ’m inlashda m uhim  
ahamiyatga ega bo‘ldi.  Hozirgi zam on ilm-fanining bir q an ch a tarmoqlari bo‘yicha 
ilm iy   m a k ta b la r   v u ju d g a   k e ld i,  0 ‘z b e k is to n   o l i m l a r i n i n g   n o m la ri 
m am lakatim izdan  tashqarida  h a m   m ashhur  b o ‘ldi.
Ilm iy ishlar ilmiy tad q iq o t institutlari,  ilm iy-ishlab ch iq arish  birlashm alari, 
ilm iy  m arkazlar,  shuningdek,  universitetlar  va  b o sh q a  oliy  o ‘quv  yurtlarida 
ham   olib boriladi.  Respublikadagi  350  dan  ortiq  m u assasan i, ju m lad an ,  ilmiy 
tadqiqot  institutlari,  o liy o ‘quv yurtlaridagi  ilm iy ta d q iq o t boM inmalari,  loyiha 
konstruktorlik  tashkilotlari,  ilm iy  ishlab  chiqarish  b irlash m alari  va  tajriba 
korxonalari,  axborot-hisoblash  m arkazlarini  o ‘z  ichiga  oladi.  Hozirgi  kunda 
34 mingdan ortiq ilmiy xodim  fanning turli tarm oqlarida faoliyat ko‘rsatmoqda; 
ulardan  2,4  mingi  fan  doktori  va  8,4  ming  kishi  fan  no m zo d id ir.  Respublika 
olim larini  xorijiy  m am lakatlarga  tajriba  oshirishga  y uborishga  alohida  e ’tibor 
berildi.
O 'zbekiston  Respublikasida bo sh   ilmiy tashkilot b u   F a n la r akadem iyasi  va 
uning  tizimidir  N ukus  va  S am arqandda  F an lar  ak adem iyasining  b o lim lari, 
B uxoroda ilm iy m arkazi,  U rg an ch d a X orazm  M a ’m u n  akadem iyasi ochilgan. 
Ilm iy  kadrlar F an lar akadem iyalari  tizim ida,  sh u n in g d ek ,  oliy  o ‘quv yurtlari, 
xalq ta ’limi tizim ida tayyorlanadi.
F a n la r  ak a d em iy asi2 
fan.  te x n ik a ,  m a d a n iy a t  v a   m a ’rifat  soh asid a 
fundam ental  va  am aliy  ham d a  innovatsion  tad q iq o tlarn i  am alga  oshiruvchi, 
ilm iy  ish lan m alarn i  m u v o fiq la sh tiru v ch i  va  u la rg a   sa m a ra ii  rahbarlikni 
t a ’m inlovchi,  davlatning  in te lle k tu a l,  iqtisodiy  v a  m a ’naviy  salohiyatini 
yuksalishiga qaratilgan fan va keng qamrovli  ilmiy yaratuvchi yutuqlarini ishlab 
c h iq a rish g a   jo riy   e tu v c h i  m a m la k a tn in g   o liy   ilm iy   ta s h k ilo ti.  F a n la r 
akadem iyasining  2020-yilgacha  b o lg a n   istiqbolli  rivojlanish  konsepsiyasi  va
'  M azkur qism uchun  manbalar FA m as’ul xodimi A.  Q ayum ov tom onidan ta'm inlandi.
2- 
Ushbu  Akademiya  1943-yil  tashkil  qilingan.  Uning birinchi  prezidenti  etib T.  N.  Qori- 
Niyoziy saylandi. T. A.  Sarimsoqov -   1947-52-yillar;  T.  Z.Zohidov  -   1952-56- yillar;  H.  M. 
Abdullayev  -   1956-62-  yillar;  U .O .O ripov  -   1962-66-  yillar;  O .S.Sodiqov  -   1966-84- 
yillar;  P.  Q.  Habibullayev  —  1984-88-  yillar;  M.  S.  Salohiddinov  -   1988-1994-  yillar;  T.  J. 
Jo‘rayev  -   1995-2000-  yillar;  B.  S.  Yo'ldoshev  —  2000-2006-  yillar;  Sh.  I.  Solihov  -   2006- 
yildan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ilm iy-tadqiqot  in stitu tlarid a  ishlangan  fan  sig‘im li texnologiyalarni  respublika 
iqtisodiyotiga jo riy  etishni jadallashtirishga alohida e ’tibor berilm oqda.1
O 
zbekiston  R espublikasi  F a n la r  akadem iyasi  olim lari  to m o n id an   ilm - 
fan taraqqiyotining buyuk m utafakkirlari  M uham m ad Xorazm iy, Abu  R ayhon 
Beruniy,  Abu  A li  ib n   Sino,  A hm ad  F arg‘oniy,  Abu  N asr  Forobiy,  Ismoil 
B uxoriy,  I m o m   M o tu rid iy ,  A h m a d   Y assaviy,  A bdulxoliq  G ‘ijd u v o n iy , 
B ahouddin  N a q sh b a n d ,  B urhoniddin  M arg‘inoniy,  M irzo  UIug‘bek,  A lisher 
Navoiy va b o sh q a  k o 'p la b   buyuk allo m alar ijodiga oid  asarlar yaratilm oqda.
Eng  noyob  o b y ek tlar  sirasiga  kiradigan  M aydanak  observatoriyasi,  o ‘n 
m egavattli  y adroviy tad q iq o t  reaktori,  siklotronlar,  qudratli  lazer qurilm alari, 
katta  quyosh  s a n d o n i,  kim yoviy  va  biologik  m ajm ualar,  botan ik a  bog4i, 
«Uzsci.net»  a x b o ro t  ta rm o g ‘i  va  boshqalar  olim larga  tabiat  qonuniyatlarini
o   rganishda,  m ateriy a va m odda sirlarini ochishda,  dunyoviy hodisalarni tadqiq 
etishda beqiyos im koniyat yaratmoqda. Ayniqsa. olim lam ing tibbiyot va genetika 
yo'nalishlaridagi muvafTaqiyatlari diqqatga sazovor. X orijdan olinayotgan d o n - 
d a rm o n la r  o   r n in i  t o ‘la  bosad ig an   va  bugungi  k u n d a  d a v o lash d a  keng 
q o ‘llanilayotgan  tibbiyot  preparatlari, ju m lad an ,  40 ga  yaqin turdagi  m ahalliy 
d o n   vositalari,  yangi  asbob-uskunalar,  serhosil  va  ertapishar  g‘o ‘za  navlari, 
xususan. ilk b o r g en  m uhandisligi usuli bilan transgen g ‘o ‘za o'sim ligi yaratildi' 
Kim yo sohasida  yangi  tabiat q o nuni ochildi  va  qattiq jism lar fizikasi  sohasida 
optik so lito n lar nazariyasi  yaratildi.  Q uyosh  energiyasidan  foydalangan  holda 
yuqori  h aro ratg a  ch id am li  oksid  m ateriallarni  olish  texnologiyasi,  eiTektiv 
qishloq  x o ‘ja lik   zararkunandalariga  qarshi  kurashish  vositalarini  tayyorlash, 
yangi  tu rd a g i  o   g  itla r  ishlab  ch iq a rish   yo‘lga  q o ‘yildi.  S hu  b ilan   birga 
xalqim izning  m a ’naviyatini  boyitishga.  m illiy  istiqlol g'oyasini  tadqiq etisliga 
salm oqli  uiush  q o ‘shm oqda.  A rxeologlam ing  qadim iy  sivilizatsiya  bevosita 
hududim izda  h a m   b o ‘lganligini  isbotlovchi  kashfiyotlarida,  tarixchilarining 
asosli  fa k tla r  va  k o ‘pla b   m a n b a la rg a   ta y a n g a n   h o ld a  x a lq im iz  h a m d a  
d av latch ilig im izn in g   tarixiy  ildizlari  k o ‘p  m ing  yilliklarga  borib  taqalishi 
haqidagi y angi-yangi tadqiqotlarda o ‘z  ifodasini topm oqda.
K o 'p  jildli  O 'z b e k isto n   Respublikasi  Milliy ensiklopediyasi,  O 'zbek tilining
5  jildli  fu n d a m e n ta l  izohli  lug‘ati  yaratildi,  3  jildli  0 ‘zbekistonning  yangi
9  
^
  ilmiy -tadqiqot  muassasa,  2  ilmiy ishlab chiqarish  birtashma va
2  markaz.  3  m intaqaviy  b o iim   (Qoraqalpog'iston,  Xorazm,  Samarqand),  4  mintaqaviy
ilm iy  m a rk a z   (B u x o ro ,  F a rg 'o n a .  A n d ijo n -N a m a n g a n .  Jan u b iy   (Q a sh q a d a ry o -
Surxondaryo)),  2 botanika bog'i (Toshkent va Qoraqalpog'iston), 4 muzev, «Fan» nashriyoti, 
asosiy kutubxona, arxiv, aspirantlar uyi va meiimonxona hamda madaniy-ma'rifiy, davolash- 
sog  lomlashtirish va xo jalik tashkilotlari mujassamlangan.  Fanlar akademivasining tizimida 
jam i  5464  xodim ,  ulardan  1985  ilmiy  xodim,  jum ladan,  340  fan  doktorlari  va  893  fan 
nomzodlari  faoliyat  ko‘rsatm oqda.  Bugungi  kunda  Fanlar akademiyasi  O’zR  FA tarkibida 
108  nafar  akadem ik  b o iib .  ulardan  7  nafarini  ayollar  tashkil  etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tarixi  nashr  etildi.  “ 0 ‘zbekiston  davlatchiligi  tarixi” ning  l-jild i  nihoyasiga 
yetkazildi.  “ 0 ‘zbekiston  milliy  d av latch ilik   tarixining  huquqiy  aso slari”  va 
“0 ‘zbek  xalqining  qadim iy  e ’tiq o d   va  m aro sim lari”  nom li  m o nografiyalar 
chop etildi.  F a n la r akademiyasi  institutlari va m uzeylarida saqlanayotgan n o d ir 
q o ly o z m a la r   fo n d i,  folklor  n a m u n a la ri,  y o zu v ch ilar  arx iv lari,  a d a b iy o t, 
tarix, qadim iy geografiya, iingvistika,  falsafa va iqtisodning m u h im  y o ‘nalishlari 
b o ‘yicha keng ko'lam li tadqiqotlar olib borish uchun katta m anba sifatida xizm at 
qilm oqda.
Ilm iy-fan  sohasi  nashriyotchilik  ishlari,  asosan,  «Fan»  nashriyoti  orqali 
am algaoshiriladi.  H ozirda nashr etilayotgan  “ 0 ‘zbekiston  R espublikasi  F an lar 
akadem iyasi  m a ’ruzalari” ,  “ G e lio te x n ik a ’\   “T abiiy  b irik m a la r  k im y o si” , 
“ Inform atika  va  energetika  m u am m o la ri  0 ‘zbekiston  ju m a li” ,  “ M exanika 
m uam m olari  0 ‘zbekiston ju m a li” ,  “ 0 ‘zbek  tili  va  adabiyoti” ,  “ 0 ‘zbekiston 
biologiya  ju m a li” ,  “ 0 ‘zbekiston  kim yo  ju m a li” ,  “0 ‘zbekiston  m atem atik a 
ju m a li” ,  “ 0 ‘zbekiston  tarixi” ,  “0 ‘zbekiston  fizika ju m a li” ,  “ O 'z b ek isto n d a 
ijtim oiy  fan lar”  ilmiy jum ali,  “ F an   va  tu rm u sh ”  ilm iy-om m abop  ju m a lla ri 
shular jum lasidan.
M am lakat  olim lari  zamonaviy  fan n in g   k o ‘p  y o ‘nalishlari  b o ‘y ich a  m u h im  
va  am aliy  tad q iq o tlar  olib  borm oqdalar.  Ja h o n   darajasidagi  ilm iy  m ak tab lar 
tashkil  etilg an   va  u lar  fanning  y irik   y o ‘nalishlari  b o 'y ic h a   ta d q iq o tla rn i 
muvaffaqiyatli amalga oshirmoqdalar.  M atem atika, tabiiy va ijtimoiy jarayonlam i 
m atem atik m odellash,  informatika,  fizika kabi fanlar bo‘yicha q a to r yutuqlarga 
erishilm oqda.  0 ‘zbek olimlarining astro n o m iy a, osm on yoritqichlari harakatini 
o ‘rganish b o ‘yicha ishlari butun duny o d a e ’tiro f etildi.  U lar to m o n id a n  birinchi 
m arta  yulduzli  osm onning  eng  a n iq   xaritasi  tuzildi.  K itob  xalqaro  kenglik 
stansiyasida  ishlayotgan olimlar Italiya h a m d a  Yaponiya olim  va m utaxassislari 
bilan  birgalikda  Yer  qutblari  o ‘m in in g   o ‘zgarishini  o ‘rganm oqdalar.  M ineral 
xo m ash y o   zax iralari  hosil  boM ishiga  o lib   keladigan  g eo lo g ik   ja ra y o n la r 
q o n u n iy a tla rin i  o ‘rganish  bilan  b o g i i q   b o ‘lgan  tad q iq o tla r,  s h u n in g d e k , 
tektonika, geofizika, seysmologiya va Y e r to ‘g ‘risidagi fanning bo sh q a sohalari 
b o ‘yicha olib borilgan  tadqiqotlar tah sin g a sazovor.  R espublika geologlarining 
yer qatlam ini geol.-geofizika va geokim yo nuqtayi  nazaridan kom pleks o ‘rganish 
bo‘yicha  olib  borgan  ishlari  O‘zb ek isto n d a  kuchli  m ineral xom ashyo  bazasini 
vujudga  keltirish  imkoniyatini  yaratdi.  G eo lo g   olim lar  yirik  foydali  qazilm a 
konlarini  qidirib topish,  o ‘rganish  va  o ‘zlashtirishda bevosita  ishtirok etdilar.
R espubükada  yadro  va  ele m e n ta r  z a rralar  fizikasi,  ra d ia tsio n   fizika  va 
m aterialshunoslik  bo'yicha  yirik  ta d q iq o tla r  keng  taraqqiy  etdi.  0 ‘zbekiston 
hoziigi vaqtda radiatsion materialshunoslik va geliomaterialshunoslik y o ‘nalishlari 
b o ‘yicha ja h o n   miqyosida yuqori  m avqega ega.  Respublika radioaktiv izotoplar, 
jum ladan,  farm atsevtika preparatlari  ishlab chiqarish b o ‘yicha y etakchi  m arkaz 
hisoblanadi.  0 ‘zbekistonda  yuqori  energiyalar  fizikasi  b o ‘yicha  ilm iy  m aktab
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vujudga  keldi.  Bu  m aktab  d o irasid a  yuqori darajadagi  o ‘tga  chidam li ju d a  sof 
m a te r ia lla r   o lish ,  y ey ilish g a  o ‘ta   c h id a m li,  q im m a tb a h o   k o n stru k sio n  
m ateriallam ing o ‘m ini bosish xossasiga ega bolgan yuqori haroratli materialiarni 
ishlab chiqarishning yangi texnologiyasini yaratish b o ‘yicha ilm iy asos vujudga 
k elgan.  E nergiyaning  n o a n   an av iy   tu rin i  yaratish  —  Q uyosh  energiyasini 
kom pleks va satnarali energiyaga aylantirish ham da o ‘zIashtirish b o ‘yicha ishlar 
faol olib borilm oqda.  F anning yangi sohasi -  nanotexnologiya bo ‘yicha samarali 
ishlar am alga oshirilm oqda. X ususan,  0 ‘zbekiston FA  Issiqlik fizikasi bo‘limida 
n a n o t e x n o l o g i y a   m a r k a z i,  A x b o r o t  te x n o lo g iy a la r i  u n iv e r s ite tid a  
n an o lab o rato riy a faoliyat  k o ‘rsatm o q d a.
la h o n   va  V atan  tarixi,  m a d a n iy  va  m a ’naviy m eros,  o ‘zbek  tili,  adabiyoti, 
xatq o g 'zak i  ijodining tarixi h a m d a   ulam ing hozirgi taraqqiyoti bo'y ich a ilmiy 
ta d q iq o tla r  am alga  o sh irilm o q d a .  Respublika  intellektual  im koniyatlarini 
riv o jla n tirish ,  xalqaro  ilm iy -m a d a n iy   aloqalarni  k en g ay tirish d a  tarixchi, 
arxeolog,  etnograf,  tilshunos  va  adabiyotshunos  olim lar  o lzlarining  m uayyan 
h issalarini  q o ‘shib  kelm oqdaiar.
M arkaziy Osiyoda eng nufuzli,  eng yirik ilm-fan m arkazi hisoblangan ham da 
o ‘zin in g   ilm iy  salohiyati  bilan  xalq aro   doirada  katta  o b ro ‘- e ’tib o r  qozongan 
0 ‘zb ek isto n   F an lar akadem iyasi  xodim laridan  200  d an   o rtig ‘i  respublikaning 
yu k sak   m ukofotlari  b ilan  ta q d irla n g a n .  0 ‘zR   FA  akadem igi  M .S.A bdul- 
lax o 'jay ev a  2006-yilda  va  Q o ra q a lp o g 'isto n   bo 'lim i  T arix,  arxeologiya  va 
etnografiya  instituti b o ‘Iim b oshlig‘i  G ‘.Xojaniyazov 2008-yilda  “ 0 ‘zbekiston 
O a h ra m o n i” oliy unvoni va  “ O ltin  y u ld u z” medaliga s a z o v o rb o ‘lishgan.  11m- 
fan  soh asid a  yuksak  m uvaffaqiyatlarga  erishgan  olim lar  A i-X orazm iy  (1992- 
yilda t a ’sis etilgan),  Z ah irid d in   M u h a m m a d  Bobur (1993-yilda t a ’sis etilgan),
H .A b d u lla y e v   (1 9 9 3 - y ild a   t a 's i s   e tilg a n )  n o m id a g i  m e d a lla r   b ila n  
taq d irlan m o q d alar.
X U L O SA
M a   lum ingizkim ,  kitobda  m ad an iy at  nazariyasi,  o ‘zbek  m adaniyati  tarixi, 
m ustaqillik yillaridagi  m ad an iy  yutuqlarga to‘xtaldik.  “ S utdan  qaynioq ajratib 
o lin g a n id ek   ,  endi  ishning  xulosa  qism ida  bayon  qilingan  qaydlarim izning 
eng m u him larini e'tiboringizga havola etmoqchimiz.
Ildizi  uzoq  tarix  qa  ridan  bosh lan ad ig an   Vatanimiz  m adaniyati  nihoyatda 
boy  va  ran g -b aran g d ir.  O 'ik a m iz   e n g   qadimgi  davrlardan  boshlab  ja h o n  
m a d an iy ati o'ch o q larid an  biriga aylangan. Tarixda o 'c h m a s iz qoldirgan olimu 
fuzalolar,  davlat  arboblariyu sa rk a rd a la r dunyo sivilizatsiyasiga  m unosib hissa 
q o ‘sligani bilan haqli ravishda faxrlansak arziydi. Vatanimiz hududidagi minglab 
arxeologiya,  m adaniyat va sa n ’at  yodgorliklari jah o n d a m aslih u r ekanligi hech 
kim ga  sir em as.  Shuning  u c h u n   h a m   Vatanim iz m adaniyat  xazinasini qancha
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ko‘p  o'rgansak,  shunchalik  kamlik  qiladi.  K eyingi  vaqtlarda  k o ’p jildli  ta rix  
kitoblari bilan b ir q ato rd a qisqa tarixlar yozish o d a t tusiga kirm oqda.  S h u la m i 
hisobga oigan h o ld a   m inglab yillarni  o ‘z  ichiga o ig an   tarixiy m ad an iy atim izn i 
qisqa b o ‘lsa-da,  davrlarga ajratib o ‘rganishga  h a ra k a t qildik.
Birinchi  davr  —  paleolit  (tosh)  davri.  O 'z b e k isto n   hududida  ilk  p aleo lit 
davri  odam lari  yashagan  m anzilgohlar  F a rg 'o n a   vodiysining  S o‘x tu m an id ag i 
S e lu n g 'u r  g ‘o rid a n   va  T o sh k en t  v ilo y a tin in g   A n g ren   sh a h ri  y a q in id a g i 
K o‘lbuloq m akonidan topilgan va o'rganilgan.  O lim lar Selung‘ur g‘orida b u n d a n
1,5  m illion  yillar  ilgari  odam lar  yashagan  d eg an   xulosaga  keldilar.
O 'rta  paleolit  -  M uste davri b u ndan  100-40 m in g  yillar aw ald a T esh ik to sh  
(Surxondaryo)dan  topilgan  ju d a  ko‘p  tosh  q u ro llar,  turli  hayvon  suyaklari 
ham da neandertal bolaning skeleti g 'o rd a yashovchi odam larda o ‘ziga xos so d d a 
m ad an iy at  asoslari  vujudga  kela  b o s h la g a n id a n   d a lo lat  beradi.  Ib tid o iy  
teshiktoshliklar olovdan  samarali  foydalana  o lganlar.  9 yoshli  neandertal  b o la  
dafn  etilgan  q ab rd an   h a r  xil  buyum iar  va  to g 1  echkisi  shoxining  to p ilish i 
o ‘sha davrlarda diniy tasavvurlar paydo b o ig a n in i tasdiqlaydi. T eshiktoshliklar 
e'tiq o d i  b o 'y ich a  to sh   va  shox  m urdani  h im o y a  qilgan.  O m o n q o 'to n   g ‘o ri, 
Q o‘tiibuloq (S am arqand viloyati),  O birahm at va X o ‘jak en t (Toshkent viloyati), 
Boqiig‘o n  darasi  (F arg 'o n a vodiysi),  U ch tu t  (N av o iy  viloyati)ga oid to p ilm a la r 
odam lar to   da  b o ‘lih  yashab,  ovchilik b ilan  h ay o t  kechirgani,  ov  q u ro llarid a n  
foydalangani,  shu  b ilan  birga  ovchilik  o ‘yinlari  (ovga  tayyorgarlik  k o lrish  
mashqlari) ham  paydo bo'lgani haqida m a lu m o t beradi. Qoya va g‘o r devorlarida 
ibtidoiy  o d am lar  chizgan  tasvir-rasm lardan  m a ’lu m   b o ‘ladiki,  bu  d a v rd a n  
boshlab odam lar o ‘sim lik va hayvonot dunyosini tushunishga harakat qilganlar, 
ularning  ongi,  harakatlari.  m arosim larida  fetishizm   —  o d am   u c h u n   k era td i 
narsalar  (m asalan,  yog‘o ch   va  tosh  q u ro l!ar)n in g   m uqaddasligiga  ishonish; 
anim izm  —  tabiatdagi  barcha  hodisalar, jism lar,  hayvonlarning jo n i  borligi  va 
m hga  ishonish,  ularning  ilohiy  kuchiga  sig‘in ish ;  to tem izm   —  hayvon  va 
o'sim lik lar  bilan  kelib  chiqishim iz  bir,  d eb   u larn i  m u qaddaslashtirish  v a 
sig‘inish; m  a g i ya — ilohiy kuch yordam ida atrofdagi barcha hodisalar, p re d m e t 
va jonzotlarga  t a ’sir g ‘oyalari  paydo b o ‘ldi.
So‘nggi  p aleo lit  m ilo d d an   taxm inan  4 0 -1 2   m in g   yillar  avvalgi  d av rd a 
Sam arqand  m akoni,  Krasnovodsk  (T u rk m an isto n ),  O hangarondan  to p ilg a n  
ashyolar (m ehnat  qurollari)da esa  san ’at  (badiiy bezak)  izlari,  belgilari  k o ‘zga 
tashlanadi.  T adqiqotlam ing ko‘rsatishicha,  shu  d a v rd an  boshlab ayollar u ru g ‘i 
hukm dorligi (m atriarxat) boshlangan b o ‘lib, ayollar katta m avqega ega b o ‘lg an , 
m ansab, nasi (avlod) va m ulk ona urug‘i b o 'y ic h a  m eros bo ‘lib o ‘tgan.  E rkaklar 
ayollarga  b o ‘ysungan.  M atriarxat  davrida  ayollar  turm ushiga  xos  m ad an iy at 
ustuvor  bo‘lgan.  Shu  bilan  birga,  o ‘sha  d av rlard an   boshlab  bola  tarbiyalash, 
ro ‘zg‘o r  yuritish,  ta o m   tayyorlash  kabi  vazifalam i  bajarishda  ayollar  asosiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘rin   tutgan.  Ov  qilish  e rk a k la r  vazifasi  b o ‘lsa-da,  ovdan  keyingi  barcha 
tadbirlarda  ayollar  asosiy  o ‘rin   tutgan.  Ayollar  boshchiligida  ovchi  erkaklar 
ishtirokida  ov,  hayvonlarga  b ag ‘ishlangan  m axsus  m arosim lar,  tom oshalar 
uyushtirilgan.
M ezolit  davri  (m il.  av.  12-7  mingyilliklar).  M achay  g ‘ori  (Surxondaryo), 
O bishir (Farg‘o n a vodiysi)ga  o id   m adaniy topilm alar diqqatga  sazovordir.  Bu 
davrda  ov  va  m e h n a t  q u ro llari  takom iliashib,  k am o n   va  yoydan  sam arali 
foydalanilgan,  term ach ilik ,  ovchilik,  baliqchilik  bilan  shug‘ullanish  ravnaq 
to p d i va bu  m ashg‘u lo tlarg a  o id   o datlar paydo  b o ‘ldi.
N eo lit  «yangi  tosh»  davri  (m il.av.  6-4  m ingyilliklar)da  M arkaziy  Osiyo 
xalqlari  hayoti  va  m a d a n iy a tid a   ulkan  o 'zg arish lar  so d ir  boMdi:  qabilalar 
term achilik,  ovchilik,  b aliqchilik  kabi 
0
‘zlashtiruvchi  x o ‘jalikda band b o ‘lishi 
b ila n   b ir  q a to r d a   is h la b   c h iq a r is h   x o ‘ja lig ig a   h a m   o ‘td i:  h a y v o n la r 
xonakilashtirildi,  d e h q o n c h ilik   paydo  bo'ldi.  M azk u r  davrdagi  K altam inor 
(X o razm )  m a d an iy a ti  a lo h id a   aham iyatga  egadir.  U z u n k o ‘l,  T a y lo q k o l 
(Farg‘o n a vodiysi), Jo n b o sq al’a (Q oraqalpog'iston), T uzkon (Buxoro) va boshqa 
joylardagi yodgoriiklar tahlili shuni  ko‘rsatadiki,  bu davrda ikki daryo oralig'ida 
odam larning  tu rm u sh   tarz i  a n c h a   taraqqiy  etib,  rivoj  topdi,  to ‘qim achilik, 
kem achilik  paydo  b o ‘ldi,  so d d a  dehqonchilik  shakllandi,  qabila  uyushm alari 
vujudga keldi.
Eneolit  (m is)  davri  (m il.  av.  4-3  mingyilliklar  yodgorliklari:  Z am onbobo 
(B uxoro), Tozabog‘yob, A m irobod (Xorazm),  C hust (N am angan),  Sopollitepa 
(Surxondaryo)  to p ilm alari  bu  davrga  kelib  M arkaziy  Osiyo  xalqlari  hayotida 
q a to r  o ‘zgarishlar  b o “Ig a n id a n ,  ju m la d a n ,  o d a m larn in g   tu rm u sh   tarzi  va 
m a d an iy ati  ravnaq  to p g a n id a n   guvohlik  beradi.  Bu  davrda  chorvachilik 
rivojlanadi,  o 'tro q   d eh q o n c h ilik   shakllanadi.  su n ’iy  sug'orishga  asoslangan 
yerlar  o ‘zlashtiriladi,  b u g ‘doy,  arpa,  tariq,  suli  kabilar  ekiladi.
Ikkinchi  davr  —  eram iz g ach a  I  m ing  yillikning  birinchi  yarmi.  M iloddan 
o ld in g i  V II-IV   a s rla rd a   O r t a   O siyoda yangi  tip d a g i  sh a h a r  m ad an iy ati 
shakllana  boshladi.  Ju m la d a n ,  Sopollitepa,  Ja rq o ‘to n   (Surxondaryo);  Anov, 
N am ozgoh,  O ltintepa  (T u rk m an isto n );  Xorazm ,  M arokanda,  K iroshota  kabi 
jo y lard a   q a l’a -sh a h a rla rn in g   qurilishi  o ‘sha  davrga  xos  yuksak  m adaniyat 
m anzilgohlarini vujudga keltirdi.  Q al’alar atrofming o ‘ralishi. shaharlarda o ‘ziga 
xos  m em orlikning  b u n y o d   etilishi,  dehqonchilikdan  hunarm andchilikning 
ajralib chiqishi,  turli k a sb -h u n arlarn in g  ravnaq topishi,  sodda savdo-sotiqning 
ta r a q q i y   e tis h i,  b o z o r   a t r o f i d a   tu r li  m a d a n i y - m a i s h i y   m a s k a n ia r , 
tom oshagohlam ing p aydo b o ‘lishi,  aholining u y -ro ‘zg‘orga,  kiyinishga alohida 
e ’tib o r  berishi  —  b u larn in g   ham m asi  shahar  m adaniyatining  kam ol  topishiga 
jid d iy   zam in  yaratdi.
M iloddan oldingi  II  asrda 0 ‘rta Osiyodan yirik karvon y o ‘llari o ‘ta boshladi, 
keyinchalik u   «Buyuk  Ip ak   yo'li»  deb  nom   oldi.  Buning  natijasida  d a la -c h o ‘1
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

y o lla rid a   sardobalar,  shaharlarda  rabotlar  (m e h m o n x o n a ),  karvonsaroylar 
qad  k o 'ta ra boshladi.
M arkaziy  Osiyo  xalqlarida  q ad im d an   mavjud  b o ‘lgan  turli  diniy  qarashlar 
(totem istik, politeistik,  magik kabilar) zam irida Z ardushtiylik dini  keng tarqaldi. 
Bu dinning m uqaddas kitobi «Avesto» o ‘sha davm ing m u h im   manbasiga aylandi. 
O ld Osiyoda paydo b o ‘lgan O rom iy yozuvi ta ’sirida X o razm ,  S o‘g ‘d va Baqtriy 
yozuvlari  paydo  bo'ldi.
Xalq  ijodi  (baxshichilik,  dostonchilik,  ertakxonlik),  am aliy  ijod  turlari, 
xalq  o'yinlari,  sa n ’at  turlari  (to m o sh a,  raqs,  m usiqa),  m avsum iy  m arosim - 
bayram lar  keng  rivoj  topdi.
M arkaziy Osiyo tarixidagi siyosiy-iqtisodiy o ‘zgarishlar hududdagi  m adaniy 
taraqqiyotga  iiam jid d iy  t a ’sir  qildi.  M iloddan  aw alg i  V I-IV   asrlar davom ida 
0 ‘rta  Osiyo  yerlarining  k o ‘p c h ilik   qism ida  e ro n lik   A h a m o n iy lar  sulolasi 
hukm ronlik qilgan. Qadim iy eron madaniyatining m ahalliy madaniyatga ta’sirini 
kuchaytirdi.  Bu  davrdan  boshlab  0 ‘rta  Osiyoda  q a d im iy   ero n   tili,  odatlari, 
e'tiq o d lari  keng  tarqaldi.
U chinchi davr -  eram izgacha  IV  asr oxiri  -  eram iz n in g   IV  asri.  M iloddan 
a w a lg i  3 2 9 -3 2 7 -y illard a  0 ‘rta   O siyo  ja n u b i- g ‘a rb iy   q ism in i  A lek san d r 
M akedonskiy (Iskandar Z ulqarnayn)  bosib oldi va g re k -m ak ed o n   hukmdorligi 
150 yil davom etdi. G rek-m akedonlar ham  0 ‘rta Osiyo m adaniyatiga o ‘z ta ’sirini 
o ‘tkazdi. Jum ladan,  hududda h a m  yunon arxitekturasi,  haykaítaroshlik san'ati. 
te a tr tom oshalari paydo b o ‘ldi.  Bu ta ’sim i 0 ‘rta Osiyo ja n u b id a  paydo b o ‘lgan 
Yunon-Baqtriya davlatida yaqqol sezsa bo'ladi. Natijada, janubda yunon va baktriya 
m adaniyatlari  uyg‘unlashuvidan  Y unon-B aqtriya  m ad an iy ati  vujudga  keldi.
M ilodiy asr boshlanishi arafasida  Kushon  podsholigi  (1-1V  asrlar) vujudga 
keldi va u borgan sari kengayib ( 0 ‘rta Osiyo, Afg‘o n isto n ,  Shim oliy Hindistonni 
o ‘z  ichiga oladi),  o ‘sha  davrda  dunyodagi  3  yirik  im p eriy a  qatoriga q o ‘shildi. 
K ushon  davri  m adaniyati  insoniyat  tarixida  o 'z in in g   m u n o sib   o ‘miga  ega. 
M e’m orchilik,  haykaítaroshlik,  devoriy  rangtasvir,  te m ir,  tosh,  suvakdan 
yuksak  badiiy  saviyadagi  asarlar  yaratish  K ushon  m ad an iy atin in g   tarkibiy 
qismiga aylandi.
V-VI  asrlarda  turkiy jangovar  ko‘chm anchi  q ab ilalar  birlashm asi  asosida 
vujudga kelgan Eftalitlar davlatida dehqonchilik va hunarm andchilik madaniyatiga 
alohida  e'tib o r  berilgan,  ulkan  m e ’m orchilik  in sh o o tlari  bunyod  qilingan, 
rangli  shishadan  turli  idish  va  sa n ’a t  asarían  yaratilgan,  tanga  pul  zarb  etish 
yuqori darajaga k o ‘tarilgan.
T o ‘rtinchi  davr  -   V II  asm ing  ikkinchi  yarm idan  —  V III  asr,  Bu  asrlarda 
arablar 0 ‘rta Osiyoni  bosib olgandan  so‘ng  islom iy m a d a n iy a t  — arab yozuvi, 
isloni  dini, odatlari va bayram lari  0 ‘rta Osiyo  m ad aniyatiga aylandi.  M adaniy 
obidalar  (masjid,  m adrasa,  m aqbara,  nam ozgoh  kab ilar)  qurildi  va  ularda 
m a ’naviy-maTifiy faoliyatlar olib borish tajribasi  ham d a usullari y o ‘lga q o ‘yildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Islom gacha  m avjud b o ‘lgan m adaniyat yodgorliklari, otashparastlik va boshqa 
dinlar  bilan  b o g ‘liq  rasm -rusum larga  qarshi  kurash  olib  borildi.
M adaniyat  a ra b la r  kelgunga  q ad ar  yuqori  darajada  rivojlangan  b o ‘lsa-da, 
biroq bu  u lk an   h u d u d   aholisini  birlashtiradigan  yagona  hokim iyat  va  yagona 
m afkura  yetislim as  edi.  Islom   M arkaziy  Osiyo  xalqlarini  m a ’naviy jih a td a n  
birlashtirib,  b u   h u d u d d a  yangi dunyoviy  m adaniyatning ravnaq topishiga asos 
soldi.
B eshinchi d a v r — IX -X II asr.  Bu davrda M ovarounnahrda ilm -fan taraqqiy 
etdi.  Jahonga  m a s h h u r tasavvuf ilmi vujudga  keldi.  Yassaviya,  N aqshbandiya, 
Kubroviya,  B ektoshiya,  Uvaysiya,  Suhravardiya  kabi  tariqatlar  keng tarqaldi. 
IX -X II  a srla r  m o b a y n id a   m a ’naviy  m ad an iy at  gullab-yashnadi.  F alsafa, 
riyoziyot  (m a te m a tik a ),  falakiyot  (a stro n o m iy a ),  ju g ‘rofiya  (geografiya), 
tibbiyot  (m ed itsin a)  kabi fanlar ravnaq topdi.  D unyoviy kashfiyotlar (algebra- 
al-jabr asoslari,  y e m in g  sharsim onligi,  tibbiyot  qonunlari  kabilar)  yurtim izda 
yaratildi.  B uyuk  m ate m atik ,  astro n o m   va  geograf,  aljabr  ilm ining  otasi  - 
M u h a m m a d   a l-X o r a z m iy ,  «Shayx  u r-ra is » .  « D o n is h m a n d la r  su lto n i» , 
«Tabiblar shohi»  kabi buyuk va  m o ‘tab ar nom larga sazovor Abu Ali  ibn  Sino, 
qom usiy  b ilim la r  so h ib i,  u m u m jah o n   fani  va  m adaniyatiga  b eb ah o   hissa 
qo'shgan  A bu  R a y h o n   B eruniy,  ikkinchi  A rastu  n o m i  bilan  m ashhur, ja h o n  
falsafa,  m usiqa va m atem atik a ilmlari poydevorini tikiagan Abu  N asr Forobiy, 
Navoiy ta ’biri b ila n  aytganda, ko‘zi oldida osm on past b o ‘lgan M irzo U lug‘bek, 
islom m adaniyati va ilm ida ju d a katta o ‘rin tutgan Xoja Ismoil Buxoriy, A hm ad 
Yassaviy,  turkiy  adabiyot  sultoni  H azrat  A lisher  Navoiy,  ham   qalam ,  ham  
jan g   m ay d o n id a  k o ‘rsatgan jasorati  bilan  m ash h u r  B obur  M irzo  shu  tu p ro q  
farzandlaridir.
O ltinchi  d av r  —  X IV -X V I  asr  boshi.  X IV -X V I  asrlar  T em uriylar  davrida 
M arkaziy O siyoda yuksak dunyoviy m adaniyat vujudga keldi.  T em u r yordam i 
bilan  «K arvon  y o ‘lIari»ning  tiklanishi  ham d a  S am arqandda  olam ga  m ash h u r 
olim u  fuzalolar,  sh o irla r,  m e ’m oru  h u n arm a n d lam in g   to ‘planishi  natijasida 
y u rtim iz   ja h o n   m a d a n iy   m a rk a z la rid a n   b irig a   ay lan d i.  T e m u r  d av rid a 
m e ’m orchilik,  n aq q o sh lik ,  zargarlik,  o ‘ym akorlik,  kulolchilik,  oynasozlik, 
xattotlik,  ad ab iy o t  h a m d a   ilm -fan  rivoj  topdi.  S am arqand  va  uning  atrofida 
jahonga m a sh h u r b o g ‘lar vujudga  keldi.  K utubxonalar,  rasadxonalar,  m adrasa, 
m aqbaralar  qurildi.  T e m u r  nevarasi  U lug‘bek  yaratgan  «Yulduzlar  xaritasi» 
jah o n  falakiyot ilm iga m unosib hissa bo ‘ldi.  Ulug‘bek observatoriyasi dunyodagi 
eng  ilg‘o r ilm iy  in sh o o tlam in g  biriga  aylandi.  U lug‘  m utafakkir shoir A lisher 
Navoiyning ijodi va faoliyati tufayli o ‘zbek adabiyoti va adabiy tilining martabasi 
yuksak darajaga k o ‘tarildi.
Y ettinchi  d av r  —  X V II-X IX   asr boshi.  X onliklar  davrida  san’at.  adabiyot 
va ilm -fan rivojlandi.  H a r b ir xonlik m adaniyati o'ziga xos tarzda, k o 'rin ish d a 
va  shakllarda  n a m o y o n   b o ‘ldi.  Q o‘qon  xorüigida jo 'sh q in   adabiy  m uhitning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vujudga  kelganügi  ja h o n g a   m ashhur  ko’ptab  sh o ir  va  shoiralarning  yetishib 
chiqishiga  zam in  yaratdi.  Bu  davrda  o ‘zbek  te a tr   sa n 'a tin in g   asosiy  turlari: 
masxarabozlik,  qiziqchilik,  qo‘g ‘irchoqbozlik  va  d o rb o zlik   rivoj  topdi.  R aqs 
san ’ati sohasida  Farg‘o n a,  Xorazm va  B uxoroning o kziga xos uslublari yaratildi. 
Ayniqsa,  Farg'onada «Katta o'yin»,  « 0 ‘t o'yin»,  Buxoro-Sam arqandda «Chavki» 
kabilar xalq orasida keng shuhrat qozongan. 0 ‘zbek m usiqa san’atining maishiy, 
marosim iy,  tarixiy  kabi  turlari  keng  tarqaldi.  M uay y an   vaqtda  ijro  etiladigan 
to ‘y  («Y or-yor»),  m e h n a t  («M ayda»,  «Y ozi»),  m o ta m   («Yig'i»,  «Sadr») 
q o ‘shiqlari  ham da  istalgan  vaqtda  kuylanadigan  te rm a ,  q o ‘shiq,  lapar,  alia, 
ashula, yalla kabilar xalq orasida m ashhur b o ‘lgan.  X o razm ,  Buxoro,  F aigko n a, 
Toshkent maqomlari yuqori m um toz san’at turiga aylandi. Xalq cholgku asboblari 
ichida  g ‘ijjak,  sato,  q o 'b iz ,  d o'm bira,  d u to r,  ta n b u r,  rubob,  ganch,  sibizg'a, 
nay.  q o kshnay,  su rn ay ,  karnay,  d oira,  n o g 'o ra   k a b ila r  m usiqa  ijro ch ilik  
san ’atining  ravnaq  topishida asosiy  o ‘rin  tutdi.
Sakkizinchi davr -   XIX asr oxiri va XX asr.  X IX  a s r oxiri XX asr boshlarida 
Rossiya imperiyasi tom onidan O 'rta Osiyoning bosib olinishi o'zbek madaniyatiga 
jiddiy ta ’sir kokrsatdi.  Istilochilar o ‘z m adaniyatini jo riy  etishga intildilar.  Biroq 
bu  hodisaga nisbatan  m ahalliy ziyolilar orasida turli qarashlar, siyosiy-m adaniy 
oqim lar  paydo  b o ‘ldi.  D in  arboblari  so f  islom  a n ’analari  va  qadriyatlariui 
boshqa madaniyat ta ’siridan saqlashga va Yevropa  m adaniyatiga qarshi kurashga 
intild ilar.  M ahalliy  ziy o lilar  o rasid a  p ay d o   b o ‘Igan  ja d id c h ilik   h a rak a ti 
nam oyandalari  m adaniyat  va  m a ’rifat  usullarini  m illiy  asoslarda  yangilash  va 
boyitishga  harakat qildilar.  O ktabr to ‘ntarishidan  s o ‘ng  nigilistik qarashga ega 
v akillar  «proletkult»  o q im in i  vujudga  k e ltird ila r.  P ro le tk u ltc h ila r  m illiy  
m adaniyatni  tag-tom iri  bilan q o ‘porib,  m utlaqo  yangi  m adaniyat  barpo  etish  
g ‘oyasini  ilgari  surdilar.
XIX  asr  oxiri  XX  asrning  birinchi  yarm ida  o 'z b e k   m adaniyatiga  q a to r 
yangiliklar  kirib  keldi.  Yevropa ti pidagi  klub,  m uzey,  teatr,  sirk,  o p era, 
balet,  xor, orkestr,  estrada kabi shakllar m ahalliy m a d a n iy  hayotda o 'z  o 'm in i 
topa boshladi. Joylarda ko‘p janrli havaskorlik ijodi taraq q iy  etdi.  M adaniyat va 
s a n ’atn i  targ 'ib   q ilish d a  om m aviy  axborot  v o s ita la ri  -   radio,  m a tb u o t, 
televideniye  m uhim   o 'rin   egallay  boshladi.
Sobiq  sovet  hokim iyati  davrida  m uayyan  isliiar  am alga  oshirilgan  b o l s a ­
da.  biroq  milliy  ong,  xalq  a n ’analari,  m a ’naviy  qadriyatlarga  qarshi  kurash 
olib  borildi.  N atijada  o lzbek  xalq  a n ’anaviy  m ad an iy ati  o ‘z  «tom irlari»dan 
kerakli  kuch  ololm ay,  yaxshi  taraqqiy  eta  olm adi.
T o kqqizinchi  d av r  —  i 991 -y ild an   to   bug u n g i  k u n g ach a.  O kzb ek isto n  
m ustaqillikni  q o klga  kiritgandan  so‘ng  ajdodlarim iz  to m o n id a n   ming  yilliklar 
ichida  yaratilgan  bebaho  m eros  xalq  an'anaviy  m a d an iy atin i  tiklash.  saqlash 
va taraqqiy ettirish borasida ulkan  ishlar am alga o sh irilm o q d a.  M ustaqillikning 
ilk  yillaridayoq  0 ‘zbekiston  xalqaro  subyektga  aylanib,  1992-yilda  BM Tga,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1993-yilda Y U N E S K O g a a ’zo bo‘ldi. Y U N E S K O  qaroriga muvoflq Buxoro va 
Xiva  shaharlarining  2500  yilligi,  Sam arqand  shahrining  2750  yilligi,  Qarshi 
shah rin in g   2700  y illigi,  M arg ‘iIonning  2000  yilligi,  T oshkent  sh ah rin in g  
2200 yilligi keng n ish o n lan d i.  Milliy bayram lar,  urf-odatlar va diniy qadriyatlar 
qayta  tik lan m o q d a,  z am in im izd an   yetishib  ch iq q an   buyuk tarixiy shaxslar va 
m u ta fa k k irla m in g   m e ro sla ri  o ‘rganilib,  n o m la ri  e'z o z la n m o q d a .  A hm ad 
F arg'oniy,  Im o m   B uxoriy,  Im om  M oturidiy,  B ahouddin  N aqshband, A hm ad 
Yassaviy,  A m ir  T e m u r,  U lug‘bek,  N avoiy  kabi  m utafakkirlam ing  yubileylari 
o'tkazildi. Yangi m a ’naviy-g'oyaviyyo'nalishlarshakllandi.  Bu ijodiy izlanishlar 
doirasini  kengaytirib,  badiiy  tafakkur  rivojining  yanada  jadallashishiga  olib 
kelmoqda. Tarixiy-falsafiy,  m a ’naviy, axloqiy qadriyatlam ing keng qatlam larini 
qayta idrok etish g‘oyalari, yangilanish tam oyillari m e'm orlik, tasviriy va amaliy 
bezak  sohalarida,  m u siq a   va  tom osha  san’atlarida,  badiiy  va  hujjatli  kino, 
televideniye  tizim id a   yaqqol  nam oyon  b o ‘lm oqda.
Xalqim iz  ta rix lar  silsilasida  o'zin in g   irodaliligi,  barqarorligi,  b ir  butunligi 
bilan katta bosqinlar,  m ustabidchilik,  zulm  iskanjasidan m ardonavor o ‘z im o n - 
e ’tiqodiga suyanib o m o n  chiqib kela oldi.
Bu jasur,  m a to n a tli  xalq o ‘z m etin irodasini,  bardoshini avlodlarga yuksak 
milliy  qadriyatlari,  m e ’m o riy   obidalari,  u rf-o d atlari  qatorida  m eros  qoldirib 
kelgan.  Istiqlol  y o ru g ‘  to n g   kabi  m illiy  q a d riy a tla r  ravnaqiga  keng  y o ‘l 
ochm oqda.
Bugun  0 ‘zb ek isto n n in g  ja h o n   sivilizatsiyasiga  dadil  qadam lar  bilan  kirib 
b o ris h id a ,  y o s h la r im iz   d u n y o g a   o 'z la r in i  n a m o y o n   q ilish id a   k o 'h n a  
tarix im izn in g ,  a jd o d la r  m u m to z   m a ’naviy  va  m a ’rifiy  m ero sin in g   o ‘rni 
nihoyatda kattadir.
*   *  *
F a x rla n ish im iz   m u m k in k i,  tarix d a  a jd o d la rim iz   m ad a n iy   ta ra q q iy o t 
jih a tid an   ja h o n   x a lq la rid a n   anch a  ilgarilab  ketgan  davrlari  k o ‘p  b o ‘lgan. 
Ju m lad an ,  d a stlab  m ilo d d a n  aw alg i  1-m ingyilliklar o ‘rtalarida V atanim izda 
o'sha davrga m os q adim iy sivilizatsiya, ya'ni o ‘ziga xos shaharsozlik m adaniyati, 
S o‘g‘d,  X orazm ,  B a q triy a  kabi davlatlar m adaniyati,  zardushtiylik va boshqa 
e 'tiq o d lar,  o ‘n!ab  a n tiq a   yozuv  tu rlart,  am aliy  sa n ’at  nam unalari  ravnaq 
topdi  va  m a sh h u r  b o i d i .   Bu  davrdagi  ajdodlarim iz  yutuqlari  Sharq  (X itoy. 
H indiston)  va  G ‘a rb   (R u m ,  Y unon)  m adaniyatlariga  ham   m a 'lu m   edi  va 
ularga ijobiy t a ’sir k o ‘rsatdi.
Ikkinchi  m a rta   —  IX-X1I  asrlarda  islom  d ini  ta ’sirida  ilm -fan,  m a ’rifat 
taraqqiy etdi.  Bu d av rd a  M arkaziy Osiyo (B uxoro,  Sam arqand)  islom dinining 
o'ziga xos  m arkaziga  aylandi  va bu o ‘lkada m uhaddislik ilmi  (im om   Buxoriy, 
at-T erm iziy),  ta s a w u f  ilm i  (Yassaviya,  Kubroviya,  N aqshbandiya  tariqatlari) 
ravnaq  topdi.  A h m a d   F a rg ‘oniy,  al-X orazm iy,  al-F o ro b iy ,  Ibn  Sino,  al-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Beruniy  kabi  vatandoshlarim iz  ja h o n   ilm -fani  va  taraqqiyotiga  ulkan  hissa 
qo'shdilar.  Ajdodlarimiz asarlarining G ‘arb  m am lakatlarida îarqalishi Yevropa 
uyg‘onishi-renessansini vujudga keltirdi, ya’ni Yevropani  m ing yillik «uyqu»dan 
uyg'otdi.
U ch in ch i  b o r  —  XIV-XV  asrlard a  T em uriylar  davrida  M o v aro u n n ah rd a 
ilm -fan,  m a ’rifat, adabiyot, san’at,  m e 'm o rlik  jadal rivoj  topib,  Buyuk saltanat 
poytaxti  —  Sam arqand  dunyoning  m ad an iy   m arkazlaridan  birig a  aylandi. 
D em ak,  tarixda  ajdodlarimiz  o ‘z  yuksak  m adaniy  darajasi  b ila n   (vaqti-vaqti 
b ilan b o 4lsa  h am ),  vatanim izda vujudga  keltirgan  eng ilg‘o r m ad an iy at  tufayli 
ja h o n  sivilizatsiyasiga o ‘zining m u n o sib  hissasini q o ‘shdi.
Tarixiy tajribada (jumladan,  IX -X II asrlarda  ham ) m a’rifatga e ’tibor berish — 
ta ra q q iy o t  «g‘ildiragi»ni  a y la n tirib   y u b o rg an id ek ,  h o z irg i  d a v rd a   t a ’lim  
to ‘g ‘risidagi  Q o n u n ,  K adrlar  tay y o rlash   m illiy  dasturi  asosida  boshlangan 
m a ’rifiy  islo h o tla r  m illatim iz  m a ’nav iy   darajasini  k o ‘ta r is h d a   p o y d ev o r 
b o ‘lm oqda.  D em ak ,  m a ’naviy  o m il  (ilm -fa n .  m a 'rifa t,  m a fk u ra ,  siyosat, 
adabiyot,  s a n 'a t,  din  kabilar)  m illa tim iz n i  yana  yuksaklarga  k o ‘tarishiga 
ishonchim iz  komil.
M illat  m adaniyatini  yanada  yuksaltirish  uchun jam iy atd a  m avjud  bo^lgan 
salohiyat,  layoqat,  qobiliyatlardan  foydalanish  jid d iy   ah am iy at  kasb  etadi. 
M illatning  ichki  m a ’naviy  im k o n iy atlarid an   foydalanish  b ilan   b ir  qatorda 
millat  vakillarining tashabbuskorlik,  ijodkorlik faolligini  o sh irm o q  zarur.  Eng 
m uhim i, ziyolilar ongi va ruhidagi yaratuvchilik salohiyatini jo n la n tirib .  uning 
m illat  k am olotiga  xizm at  qildirish  d a rk o r.  P rezid en tim iz  Islo m   K arim ov 
t a ’kidlaganidek:  «Xalq — bamisoli u lu g ‘  va sharafli yo‘ldan ilgarilab borayotgan 
ulkan  karvon.  U ni  hech  qanday  k u c h   ortga  qaytarolm aydi.  N e g a  deganda, 
xalqning qalbida  n e-n e  avlodlardan  m ero s yengilm as  k u ch   —  m a ’naviyat bor. 
...H a r qaysi avlod undan k u c h -q u d rat,  g ‘ayrat va ilh o m  olib, o ‘zin in g  n aq ad ar 
ulkan  ishlarga  qodir ekanini  n a m o y o n   etadi».
M ustaqillik  aynan  shunday  ezg u   ish larn i  am alga  o sh irish g a,  m ad an iy  
rivojlanishga imkoniyat yaratibberm oqda.  Respublikamizda am alga osliirilayotgan 
m adaniy islohotlam ing barchasi in so n  kelajagiga, m a ’naviy kam olotiga xizm at 
qiladi. A ynan  m adaniyat insoniyat taraq q iy o tin i ta ’m inlovchi bo sh  om illardan 
biri b o ‘lib xizm at  qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR
1.  K arim ov LA.Yuksak  m a’naviyat  -  yengilmas kuch.  -  Т.,  2008.
2.  K arim ov LA.  Istiqlolva m a ’naviyat.  -  Т.,  1994.
3.  Karim ov  LA.  Vatan  sajdagoh  kabi  muqaddasdir.  -   Т.,  1995.
4. Karimov I.A. 0 ‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik 
shartlari  va  taraqqiyot  kafolatlari.  —  Т.:  0 ‘zbekiston,  1997.
5.  K arim ov I. A.  Tarixiy xotirasiz  kelajakyo‘q.  — Т.,  1998.
6.  Karim ov  I.A.  0 ‘zbekiston  XXI  asrga  intilmoqda.  -  Т.:  0 ‘zbekiston,  2000.
7. Abdurasulov A. Xiva (tarixiy-ctnografik ocherklar) -  Т.:  0 ‘zbekiston,  1997.
8.  Abdullayev  M.  M adaniyatshunoslik asoslari. -  Farg‘ona,  1998.
9. Abdullayev U.S.  Farg'ona vodiysidagi etnoslararo jarayonlar.  — Т.: Yangi asr 
avlodi,  2005.
10.  Абдуллаев  P.C.  О брядовая  м узы ка Центральной Азии.  — Т.,  1994.
11.  А бу-л-Ф азл  Бейхаки.  И стория  Масуда.  -  Т.,  1962.
12.  Abu  H om id  M uhammad  ibn  M uhammad  G ‘azzoliy.  Qabr  azobi  -   T 
1994.
13.  Abdurahimov T.  0 ‘zbek xalq o ‘yinlariva tomoshalari. — Т.,  1997.
14. Абдурахимов  Б.  Культура к ак  объект инвестирования.  —Т.,  1998.
15.  Abduraxmonov A.  Ulug‘bek akademiyasi.  — Т.,  1993.
16.  AbduxaJiqov S.  M adaniyat tarixi  va uning masalasi.  — Т.:  Fan,  1992.
17.  A brorov M.  Yangicha fikrlash  va  milliy urf-odatlar.  -  Т.:  Fan,  1990.
18.  Abu  Rayhon  Beruniy.  Qadimgi  xalqlardan qolgan yodgorliklar.  Tanlangan 
asarlar,  1-tom .  -   Т.,  1998.
19.  Abuig‘oziy Bahodirxon.  Shajarayi turk.  -  T.:Cho‘lpon,  1992.
20. Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorliklar. /Asqar Mahkam tarjimasi.  -  Т..  2001.
21. Avesto.  -  Т., 2001.
22.  «Avesto»  va  uning  insoniyat  taraqqiyotidagi  o ‘mi.  -   Toshkent-Urganch 
2 0 01
.
23.  A jdodlar o'giti.  — Т.,  1993.
24. A zam at Ziyo.  0 ‘zbek davlatchiligi tarixi.  — Т.,  2000.
25.  A m ir  T em ur  Ko‘ragon.  Zafar  y o ii.  — Т.:  Nur,  1992.
26.  A m ir  T em ur  o'gitlari.  —  Т..  1992.
27.  A m ir T em ur va Temuriylar davrida  madaniyat va san  at.  -  T ......
28. А нтичное  наследия  в  культуре  Возрождения.  —  М.,  1994.
29.  Anarbayev  А.А.,  Maksudov  F.A.  Drevniy  Mafgilan.  Т.:  Fan.  2007.
30.  Asqarov A.  0 ‘zbekiston tarixi.  —  Т.:  0 ‘qituvchi,  1994.
31.  Asqarov A.  0 ‘zbek  xalqining  etnogenezi va etnik  tarixi.  -   Т.:  Universitet, 
2007.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

32.  Atamuradov  S.,  Husanov  S..  Rametov  J..  M a’naviyat  asoslari.  M a'ruza 
matnlari. — T..  2000.
33.  Ashirov A.  “Avesto”dan  m eros  marosimlar.  — T.:  M eros,  2001.
34. Ashirov A. 0 ‘zbek xalqining qadimiy e ’tiqod va marosimlari. — T.: A.Navoiy 
nomidagi  O ‘zbekiston  Milliy  kutubxonasi  nashriyoti,  2007.
35.  Ashirov  A.,  Ahmadjonov  Sh.  Etnologiya.  — T.,  2007.
36. Ахунбабаев Х.Г.  Об  одном  согдийском  обычаи  //И с т о р и я  
материальной  культуры  Узбекистана.  Вып.23  -   Т.,  1990.
37. Ахунджанов Э.А.  П исьменная  культура  Средней А зии.  — Т.: 
Изд.народ.наслед.им.  А.Кадыри,  2000.
38.  Ahmedov  В.  0 ‘zbek ulusi.  —T.: A Qodiriy nom .  Xalq m erosi  nashr.,  1992.
39.  Alisher  Navoiy.  Tanlangan  asarlar  13-tom.  -   T .,  1966.
40. Axmedova  E.,  Gabidulin  R.  Kulturologiya.  — T.,  2001.
41. A.Erkayev.  Ma'naviyat  -   m illat  nishoni.  -  T.:  M a’naviyat,  1997;
42. Бартолд  В.В.  История культурной  жизни  Туркестана //С о ч и н ен и я. 
т.1.  -   М.:  Наука,  1978.
43.  Bobomurodov A.  Islom odobi va  madaniyati. — T.:  C h o ‘lpon  1995.
44. Богусловская  C.M .  М еханизм  культурной  приеем ственности.  —  М.,
1989.
45.  Boynazarov  F.  Antik dunyo.  — T.:  M ehnat,  1983.
46.  Boltaboyev S.  Mustamlaka Turkistonda islom dinining ahvoli.  — T.,  1994.
47. Бромлей  Ю.  Создана  человечество.  -   М.,  1984.
48.  Bo‘riyev О., Xoliqov D. T urkona a n ’ana va udum lar — m illat ko‘rki. — T.,
1998.
49.  Bo'riyev  O.B.  An anaviy uy  qurish bilan  b o g liq  rasm -rusum lar.  / / 0 ‘zbek 
xalqi  boqiy  qadriyatlari.  —  Qarshi,  2005.
50.  Vamberi  H.  Buxoro  yoxud  M ovarounnahr tarixi.  — T .,  1990.
51.  Vatan madaniyati tarixi. — T .,  1995.
52. Восток  и  Запад.  -   М.,  1988.
53. Валиев А.К.  Проблемы разви ти я духовной  культуры.  —  Т.: 
У збекистан,  1992.
54.  Galiyev  Sh.  0 ‘zbek bolalar o ‘yin  folklori.  -  T.:  F an,  1998.
55.  Gulm etov  E.,  Qobiljonova  T .,  Emazarov  Sh.,  Mavrulov  A.  Madaniyat- 
shunoslik.  M a’ruzalar matni.  -  T.,  2000.
56.Гельдиев А.Ч.  Н ациональная  культура  и личность.  — Т.:
Узбекистан,  1993.
57. Джабборов  И. Д ревянская  Г. Духи, святые,  боги  С редней Азии.  — Т.: 
Узбекистан,  1993.
58.  Davlatova S.T. 0 ‘zbek milliy kiyimlari: an ’anaviylik va zamonaviylik. -  T.: 
Yangi  asr  avlodi,  2006.
59.Д ревние  цивилизации.  —  М .,  1987.
60. Д ревний  Восток  и  мировая  культура.  -   М.,  1981.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6 1 .Е р асо в  B.C.  Культура,  религия  и  цивилизация  на  Востоке.  —  М.,
1990.
62.  Jabborov  I.  Ruhiy olam: jaholat va  kamolot.  -  Т.:  0 ‘zbekiston,  1986.
63.  Jabborov  I.  0 ‘zbek xalq etnografiyasi.  — Т.,  1994.
64.  Jabborov  I.  Antik  madaniyat  va  ma'naviyat  xazinasi.  —  Т.:  0 ‘zbekiston.
1999.
65.  Jabborov  I.  0 ‘zbeklar:  turm ush  tarzi  va  madaniyati.  -   Т.:  0 ‘qituvchi, 
2003.
66.  Jalolov  A.  XIX  asr  oxiri  va  XX  asr boshlaridagi  o ‘zbek  adabiyoti.  -   Т.: 
Fan,  1991.
67.  Jum aniyozov  R.  Xalq  ijodiyoti  -   xaq  ijod.  -   Т.:  0 ‘zbekiston,  1992.
68.  J o ‘rayev  B.X.  Madaniyat:  axloq va  inson.  -  Т.:  Fan,  1992.
69.  J o ‘rayev  M.  Ipak yo‘li  afsonalari  —  Т.:  Fan,  1993.
70.3ахидов  В.  Три  Титана.  — Т.:  Ф ан ,  1973.
71. З и ёй ев А.  Узбек давлатчилиги тарихи.  -  Т ..  2000.
72. И к о н н и к о в а  С.  Диалоги о  культуре.  — JI.,  1987.
73.  Im om   Ismoil  al-Buxoriy.  A l-adab  al-mufrad  (Adab  durdonalari).  —  Т.: 
0 ‘zbekiston,  1990.
74.  Im om nazarov M.  Milliy m a’navjyatimiz nazariyasiga chizgilar. — Т.,  1998.
75.  Im om nazarov  M.,  Eshm uham edova  M.  Milliy  ma’naviyatimiz asoslari.  T. 
2001
76.  Ism oilov X.  0 ‘zbek to ‘ylari.  — Т.:  0 ‘zbekiston,  1992.
77. И стория  первобытного общ ество.  -   M.:  Наука,  1988.
78. И стори я  Узбекистана  в  источниках.  — Т.:  Ф ан,  1984.
79. И скусства  стран  Востока.  -   М .:  Просвещение,  1986.
80. И скусства стран  народов  мира.  Энциклопедия.  -   М.,  1956-78.
81.К авутович  О.  Вечний  Египет.  —  М.,  1989.
82. К аган  М .С.И скусства  и  систем  культуры.  —  М.,  1979.
83.  K aram atov  Н.  Q ur’on va o ‘zbek adabiyoti.  — Т.:  Fan,  1993.
84.  Karimov  B.R.  Millat, inson va til:  taraqqiyot muammolari. — Qarshi: Nasaf, 
2003.
85. К арм ы ш ева  Б.Х.  Очерки  этнической  истории  южных  районов 
Тадж икистана  и  Узбекистана.  —  М .,  1976.
86.  K arom atov  H.  0 ‘zbekistonda m oziy e’tiqodlar tarixi.  — Т.:  2008y.
87. К асам би Д .  Культура  цивилизации древной  Индии.  —  М.,  1986.
88. К о л п и н ск и й   Ю.Д.  Великое  наследие  античной  Эллади  и  его 
значение  д ля  современности.  —  М.,  1977.
89. К освен  И.  Очерки  истории  первобитной  культури.  —  М.,  1957.
90.  Kosven  М .О.  Ibtidoiy m adaniyat tarixidan.  — Т.:  1960.
91. Куббель Л.  Страна  золота-веха,  культура.  -   М.,  1990.
92. К узьм ин а  Е.Е.  Конь в  религии  искусстве  саков и  скиф ов / /   Скифы 
и  сарматы.  —  К иев,  1977.
93. Культура  Древнего  Египта.  —  М ..  1986.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

94. Культура  эпохи  Возрождения.  —  М.,  1986.
95. Куманецкий  К.  И стория  культури древней  Греции  и  Рима.  -   М
1990.
96.Л икош ин  Н.С.  Пол ж изни в Туркестане. Т.  1916
97.  MavrulovA.  M a’naviyatni sog'lomlashtirish davri.  — Т.:  0 ‘zbekiston,  1996.
98.  M adaniy va m a’rifly ishlar (lug‘at).  -  Т.:  Q om uslar Bosh tahririyati,  1996.
99.  Madaniyat vajamiyat.  -  Т.:  0 ‘zbekiston,  1993.
100.  Madaniyatshunoslik.  M a'ruzalar matni.T.2000;
101.  Mallayev  N.  O'zbek adabiyoti larixi.  -  Т.,  1976.
102.  М аркарьян  Э.С.  Теория  культуры  и  соврем енная  наука.  -   М.,
1989.
103.М ассон  В.М.  Средняя  А зия  и Древний  Восток.  —  М .,  Наука,  1964.
104.  M ahmudov Т.  «Avesto»  haqida.  — Т.:  2000
105.  Mahkamov  I.  Axloq-odob  saboqlari.  -  Т.:  F an,  1994.
106.  Mahmud Koshg‘ariy.  Devonu lug‘otit turk. T.  1963.
107.  M ahmudov R.  Huquq va  madaniyat.  -  Т.:  0 ‘zbekiston,  1964.
108.  Mahmudov T.  «Avesto»  haqida.  -   Т.:  Sharq,  2000.
109. M ahmudov Sattor.  0 ‘zbek udumlari,  -  Т.:  2007.
110. M a’naviyat asoslari. T. 2000
111.  M a'naviyatyulduzlari.T.  1999;
112.  Milliy urf-odat,  marosim  va  a n ’analarning  shaxs  m a ’naviy kamolotidagi 
o ‘mi. T.  1999
113.  Moziydan taralgan ziyo. T.  1998
114.  Mustaqil O lzbekiston tarixi. 3-kitob. T.  2001
115. Мусулманские праздники.  М.  1990
116. Murodov М.,  Qoraboyev U ., Rustamova R.  Etnom adaniyat. -  Т.: Adolat 
2003.
117.  Mustaqillik,  ilmiy-ommabop  lug‘at.  -   Т.,  1998.
118.  Muhammadjonov A.  0 ‘zbekiston  tarixi.  -   Т.:  0 ‘qituvchi,  1994.
119. «Muxtasar».  -  Т.:  Cho‘lpon,  1992.
120.  M o‘minov I.  Amir Tem urning 0 ‘rta Osiyo tarixida tutgan o 'rn i va roli.  -  
Т.:  Fan,  1994
121.  Наджимов  Г.Н.  Народные традиции  и  культура.  — Т.:  ^збекистон, 
1992.
122.  Nazarov.  KAkseologiya (Qadriyatlar falsafasi). Т.  1999;
123. Narshaxiy.  Buxoro tarixi.  — Т.:  1999.
124.  Nasriddinov Q.  O'zbek dafn va ta'ziya marosimlari.  — Т.:  Meros,  1996.
125.  Nozilov  D.A.  0 ‘rta Osiyo  dizayni  tarixidan.  -   Т.:  0 ‘zbekiston,  1998.
126.  Огудин  B.JI.  Страна Ф ергана.  -   М.,  2002
127.  Оппенхейм А. Д ревняя  М есопатамия.  -   М .,  1990.
128.  Основы теории культуры.  —  М.,  1986.
129.  Очеркни  истории  искусства.  —  М.,  1987.
130.  Pidayev  Sh.  Sirli  Kushonlar saltanati.  -   Т.:  F an,  1990.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

131.  П у гач ен к о в а  Г.  И з  худож ественной  сокрови щ н и ц ы   С реднего 
Востока.  —  Т ..  1987.
132.  Pugachenkova G. Tem um ing m e'm oriy merosi. -  Т..  1996.
133.  П угаченкова  Г.,  Ремпель  J1.  О черки  истории  искусства  Средний 
Азии.  -   М .,  1982.
134.  П угаченкова Г.  М иниатюры  Средней Азии. —М.,  1974.
135.  П угаченкова  Г.  Ш едевры  Средней Азии.  -   М.,  1986.
136.  Ro‘zm etovA .  Madaniyatda menejment va iqtisodiyot asoslari. Т.: 0 ‘qitiivchi 
1998.
137.  Разум ович  H.  Политическая  и  правовая культура.  - М .,  1989.
138.  R ahm atulloh Turkistoniy.  Ilm va  Iymon.  -   M.:  M ovarounnahr,  1993.
139.  Rahm onov M. 0 ‘zbekteatri.  1-tom. T.  1975
140.  Sagdullayev A.  Qadimgi  0 ‘rta  Osiyo tarixi.  -  Т.:  Universitet,  2004
141.  Sagdullayev  A.,  Aminov  В.,  Mavlonov  U .,  Norqulov  N.  0 ‘zbekiston 
tarixi:  davlat v ajam iy at taraqqiyoti.  -  Т.: Akademiya.  2000
142.  Sagdullayev  A..  Mavlonov  U.  0 ‘zbekistonda  davlat boshqaruvi  tarixi.  -  
Т.:  Akademiya,  2006
143.  Сагдуллаев  A.  Поход  А лександра  Македонского  в  Сагдиану.  -   Т • 
2007.
144.  Sarim soqov В.  0 ‘zbek marosim  folklori.  -  Т.:  Fan,  1986.
145.  Safarov  О.  0 ‘zbek bo‘lalar poetik folklori.  -   « 0 ‘qituvchi»,  1985
146.  Suiaym onova F. Sharq va G ‘aib.  -  Т.: Fan,  1997.
147.  Сухарева O.A.  Бухара: XIX -  начало XX в. М.  1966
148.  Sodiqova N . XÍX-XX asrlardao‘zbekm illiy kiyimlari.  -  Т.:  Sharq, 2001.
149.  Soatov G .  Madaniyatshunoslik.  Karshi  2000;
150.  Тайлор  Э.  Первобытная  культура.  -М .,  1989.
151.  Т и м о ш и н о в  В.И.  Культурология  - Алмата  1997;
152. Токарев  С.  Ранные формы религии.  - М .,  1990.
153.  Толстов  С .П .  Д ревняя  культура  Узбекистана  - Т .:  Ф аи,  1943.
154.  Толстов  С .П .  Древний Хорезм.  —  М.,  МГУ.  1948.
155.  T em u r tuzuklari.  -  Т.:  Sharq,  1991.
156.  Т еори я  и  история  культури.  — Т .,  1992.
157.  T urón  U sm on.  Turkiy xalqlar mafkurasi.  -  Т.,  1995.
158.  0 ‘zbekiston tarixi va madaniyati.  -   Т.:  O ’qituvchi,  1992.
159.  0 ‘zbekiston san’ati.— T.  2001
160.  О  zbekiston  hududida  dehqonchilik  madaniyatining  tarixiy  ildizlari  va 
zamonaviy jarayonlar.  -   Т..  2006.
161.  U sm on O.  Bahouddin Naqshband  va  uning tariqati haqida.  -  Т.,  1993
162.  Forobiy.  Fozil odam larshahri.  -   Т.,  1993.
163.  U yg'onish davri va Sharq  mutafakkirlari.  -  Т.,  1985.
164.  Firdavsiy.  Shohnoma. T.  1986
165.  Xayrullayev  M .M .  0 ‘rta  Osiyoda  Ilk  Uyg'onish  davri  madaniyati.  — T  • 
Fan,  1994.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

166.  Hakimova О.  Mantiq va nutq madaniyati. Т.: A Qodiriy nom . Xalq merosi 
nashr.,  2002.
167.  Xiva -  m inggum baz shahri.  -  Т.:  Sharq,  1997.
168.  Xolmatova  M.  Oilaviy  m unosabatlar  m a ’naviyati  va  sog‘lom   avlod 
tarbiyasi.  -   Т.:  0 ‘zbekiston,  2000.
169.  Хрестоматия  по истории древнего  мира.  —  М.:  П росвещ ение,  1991.
170.  Художественная  культура  Средней  А зии  IX-XI1I  веков.  -   Т.:  Изд. 
Литература  и  искусства  им  Г.Гуляма,  1983.
171. Хук.  С.Ф.  М ифология Ближ него Востока.  -   М .,  1992.
172.  Husayn  Voiz  Koshifiy,  Futuvotnomai  Sultoniy.  -   Т .,  1994.
173.  Sharofuddin Ali Yazdiy.  Zafam om a. -  Т.:  1997
174.  Shayxova X.  Inson va lining m a’naviy dunyosi.  -  Т.,  1993.
2 0 0 0 ^   ^ 1егти х атс^ 0У S.,  OchildiyevA.  Madaniyat va sivilizatsiya.  — Farg'ona,
2
q q ^ ’  Shoniyozov  K.Sh.  O'zbek  xalqining  shakllanish  jarayoni.  —  T,:  Sharq,
177.  Ш он и ёзо в  К .111.,  И с м аи л о в   Х .И .  Э т н о г р а ф и ч е с к и е   очерки  
материальной  культуры  узбеков  коней  XIX  -   начало  XX  в.  -   Т.:  Ф ан. 
1981.
178.  Yusupov Е.  M a’naviyat va jam iyat taraqqiyoti.  -   X o'jand,  1996.
179.  Yusupov  E.,  Ismoilov  F.  Inson  barkamolligi.  -   Т .,  1990.
180.  Yusupov  E.  Komil  insonning m a’naviy asoslari  T.  1988.;
181.  Yassaviy A.  Hikmatlar.  — Т.: Adabiyot va sa n 'at nashriyoti,  1991.
182.  Карабаев У. Этнокультура.  -  Т., 2005.
183.  Qoraboyev U.  O lzbek xalqi bayramlari.  -  Т.,  2002.
184.  Qoraboyev  U.  M adaniy tadbirlar.  -   Т.:  2004.
185. Qur’oni Karim. T. 2001
186.  G ‘oyibov  N.  Amir Tem ur davri  m a’naviyati.  -   T.  2001
187.  G ‘ofurov  3.  Mustaqillikning  m a ’naviy zaminlari.  -   Qarshi,  1994.
188.  Xayrullayev  M.  Shoraxmedov D.  Madaniyat va m eros.  -   Т.:  1973.
189.  Геродот.  История n девяти книгах.  Книга четвёртая.  В 2 томах  Т  1  -  
М.,  1985.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K IR IS H ........................................................................................................................................ 3
I  qism.  MADANIYAT  NAZARIYASI
.  
I bob.  M A D A N TY A T T U S H U N C H A S Ï............................................................................ 5
A l l   bob.  M 0 D D 1 Y V A  M A ’NAVIY M A D A N IY A T ...................................................... 11
(
  ’  k l l   bob.  M A D  A N  IY A T N IN G   V A Z IFA f  A R I..............................................................16
W I V  bob.  M A D A N IY A T  VA  M A D A N IY   M E R O S ........................................................18
V b o b .  M A D A N IY A T  VA S1V1LIZATSIYA...................................................................21
II  qism.  O ‘ZB EK IST0N   MADANIYATI  TARIXI
I  bob.  IB T ID O IY   M A D A N IY A T ....................................................................................24
1-§.  P aleo lit  davri  m ad an iy ati........................................................................................... 24
2-§.  N e o lit  davri  m ad an iy ati...............................................................................................27
3-§.  B ro n za d av ri m ad an iy ati.............................................................................................. 28
II  bob.  Q A D IM G I  D AV R  M A D A N IY A T I...................................................................31
1-§.  M ark aziy   O siyo  xaiqlarining  qadim gi  m adaniyati  h aq id a.................................31
2-§.  Q adim gi  x o razm liklam ing m adaniyati,  san ’ati  va diniy qarashlari.................. 36
3-§.  Q adim gi  B aqtriya m adaniyati va s a n ’a ti.................................................................. 40
4-§.  Q adim gi  s o ‘g ‘diyonaliklarning m adaniyati,  sa n ’ati va diniy q arashlari...........44
5-§. A vesto —  ajd o d larim izn in g  qadim gi bebaho  yozm a y o d g o rlig i.........................48
III bob.  Q A D I M G I   S U LO L A L A R   D A V RI  M A D A N IY A T I................................... 56
1-§.  K u sh o n la r  davri  m ad an iy ati...................................................................................... 56
2-§.  E ftalitlar  d av ri  m ad an iy ati..........................................................................................59
3 -§ .T u rk  x o q o n lig i  davri  m adaniyati,  s a n ’ati  va  din iy  q a ra s h la ri............................ 62
IV bob.  S H A R Q   U Y G 'O N IS H   D A V RI  M A D A N IY A T I......................................... 72
1-§.  S h arq  va G 'a r b   U yg‘onish davrlari  m adaniyatlari va ularning xususiyatlari....72
2-§.  Ilm -fa n   ta ra q q iy o ti....................................................................................................... 75
3-§.  Islom  ta ’lim o ti va hadisshunoslik ilm ining rivoji................................................... 77
4 -§ . T ilsh u n o slik  va axloqshunoslik.................................................................................. 80
5-§.  M e ’m orchilik va m usiqa san ’ati.................................................................................. 82
V.bob. T E M U R IY L A R  D A V RI  M A D A N IY A T I......................................................... 87
1 -§.  A m ir T e m u r dav ri m adaniyati va u n in g  asosiy x u su siy atlari............................. 87
2-§.  Ilm -fa n   ra v n a q i............................................................................................................. 91
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3-§.  M e'm o rlik   s a n ’a ti..........................................................................................  
93
4-§.  M iniatura va  m usiqa s a n 'a ti...............................................................................  
%
5-§.  A dabiy-badiiy  ja ra y o n ............................................................................................  
98
VI  bob.  X V I-X IX  A SR L A R   M A D A N IY A T I.................................................................100
I -§.  Ijtim oiy-m adaniy hayot va lining asosiy x u su siy a tla ri.......................................
100
2
-§.  Falsafiy tafakkur va tarix fanlari rivoji......................................................................
103
3-§. A dabiy-badiiy ja r a y o n ...........................................................................................  
j
04
4-§.  M e’m orlik va m usiqa m ad an iy ati..............................................................................
106
5-§.  M arkaziy Osiyo hududidagi u ch  xonlik va  m adaniy h a y o t................................. 108
V II  bob.  M U S T A M L A K A C H IL IK   D AV RI  M A D A N IY A T I................................ U 0
1-§.  Rossiya imperiyasi istilosi va uning milliy m adaniyatga t a ’siri.............................110
2-§.  Turkiston o ik a sid a  ta ’lim tizim i va uning o ‘ziga xos jih a tla ri........................... 115
3-§.  Ilm iy jam iy atlar va  ularning  m illiy m adaniyatga  k o ‘rs a tg a n  t a ’siri................1 18
4-§.  M e ’m orlik va m usiqa sa n ’a ti..............................................................................  
119
5-§.  S h o 'ro la r davri  m ad an iy ati.........................................................................  
123
I I I   qism.  M U S T A Q IL L IK   DAVRI  M A DANIYATI
I bob.  M U S T A Q IL L IK  VA M A D A N IY  IS L O H O T L A R ..........................................130
II  bob.  M A D A N IY A T   S O H A S ID A   M IL L IY   G 'O Y A   IF O D A S I .......................136
IM  bob.  O 'Z B E K   X A LQ I  A N ’A N A V IY  M A D A N IY A T I.......................................
141
IV bob.  M U ST A Q IL  O 'Z B E K IS T O N  B A D IIY  M A D A N IY A T I.......................... 155
V  bob.  O 'Z B E K IS T O N   -   K O ‘P   M IL L A T L I  VA  D IN IY
M A D A N  IYAT  D IY O R I.......................................................................................................
VI bob.  M A D A N  IY -M A ’ R IF IY  M U A SSA SA LA R   F A O L IY A T I......................... 170
VII  bob.  O 'Z B E K IS T O N D A F A N   T A R A Q Q IY O T I...................................  
176
X U L O S A ................................................................................................................. 
” I80
F O Y D A L A N IL G A N   A D A B IY O T L A R .........................................................................188
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Usmon  Qoraboyev,  G‘ayrat  Soatov
0 ‘ZBEKIST0N  MADANIYATI