0 ‘zbekist0n madaniyati

4 -§ .  Qadimgi  so ‘g ‘diyonaliklarning  madaniyati,
 
san’ati  va  diniy qarashlari
Qadimgi  So‘g‘diyona Baqtriya davlati bilan chegaradosh bolgan.  U  M arkaziy 
O siyoning  m adaniy  h a y o tid a   salm oqli  o ‘rin  egallagan.  Qadim gi  So‘g*diyona 
Z a rafsh o n   va  Q a sh q a d a ry o   havzalaridagi  y erlarn i  o ‘z  tasarrufiga  oigan. 
S o‘g ‘diyonaning ijtim oiy hayoti va madaniyati haqidagi m a ’lum otlam i Qadimgi 
yunon va rim  tarixchilarining asarlarida:  H aronning «Eron tarixi», G erodotning 
«Tarix»,  K ursiy  R u fn in g   « A lek san d r  M ak e d o n sk iy   tarixi»,  P lu tarx n in g  
«Qiyosiy  hayo tn o m alar» ,  A rrianning  «A leksandrning  yurishi»,  D iodorning 
«Tarixiy  kutubxona»,  S trab o n n in g   «Geografiya»  asarlaridan  olish  m um kin. 
S o‘g ‘diyona  era m iz d a n   a w a lg i  V I - I V   asriarga  kelib  aham o n iy lar  davlati 
tasarrufiga  kirgan.  E ra m iz d a n   aw algi  IV   asr  o ‘rtalariga  keiib  so‘g ‘d  yerlarini 
A leksandr  M akedonskiy  istilo  qilgan.
Qadim gi  S o‘g ‘d iy o n an in g   M aroqand,  Kesh,  B uxoro,  Poykand,  Varaxsha 
kabi  k o ‘p g in ash ah arlari  «Buyuk  ip ak  y o ‘li»  ustidajoylashgan  b o ‘lib,  25  asr 
m obaynida  M arkaziy O siyoning Sharqu G 'a rb  b ilan savdo-sotiq ishlarini olib 
borishda, xalqaro aloqalarni  mustahkam lashda va m adaniy taraqqiyotida m uhim  
rol  o ‘ynagan.  Q adim gi  A frosiyob  (M aroqand)  S o‘g‘diyonaning  m oddiy  va 
m a ’naviy  m adaniyati  m a rk az i  hisobiangan.
S o‘g‘diyona  m ad an iy ati  A .M akedonskiy  bosqiniga q ad ar  ikki  y o ‘nalishda: 
birinchisi,  d eh q o n ch ilik  bilan  shug‘ullanuvchi  o 'tro q   xalqlarning  m adaniyati; 
ikkinchisi,  c h o ‘l va a d irlard a  chorvachilik bilan shuglullanuvchi  ko‘chm anchi 
va y arim k o 'ch m an c h i  aholi  m adaniyati shaklida  rivojlangan.
A .M akedonskiy  bosqini  arafasida  Solg ‘diyona  aholisining  kattagina  qismi 
chorvachilik bilan  sh u g ‘ulian g an  b o ls a ,  Zarafshon va Q ashqadaryo b o ‘ylarida 
yashovchi  aholi d e h q o n c h ilik  m adaniyatini rivojlantirganlar. A holining asosiy 
m ashg'ulot  turlari  u la r  to m o n id an   yaratilgan  am aliy  bezak  san'atida  ko'zga 
tashlanadi.
Buni  qadim gi  A frosiyob  xarobalaridan  topilgan  gem m a  (sirtiga xat,  naqsh 
yoki  surat  o ‘yib  ish lan g an   tosh)lardagi  suratlar  A .M akedonskiy  istilosigacha 
q a d im g i  s o ‘g ‘d iy o n a lik la r   s a n ’a tin in g   a so siy   m a v z u la rin i  k o ‘rsa ta d i. 
G em m alarning  birid a  yoy  otuvchi jangchi  (o 'tro q   xalq  san ’ati),  ikkinchisida 
b ir  tom oniga  b o ‘yn¡ga  yoy  o ‘qi  sanchilgan  serka,  o rq a  tom onida  esa  qanotli 
buqa  tasviri  (chorvachilik  va  ovchilik  bilan  shug‘ullanuvchi  ko'chm anchi  va 
yarim kolch m an c h i  aholi  sa n ’ati)  bu  fikrim izning  dalili  b o ‘lishi  m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tarixchi  o lim lam in g   ta ’kidlashlaricha,  A .M akedonskiy  bosqini  q ad im g i 
So'g'diyona m adaniyatiga o ‘z ta'sirin i k o ‘rsa tm a sd a n  qolm aydi.  Lekin eilin la r 
m adam yatining ta'siri Baqtriya m adaniyatiga k o ‘rsatgan ta ’sirchalik b o ‘lm agan. 
Eilinlar davrida zarb qilingan tangalar, yunonlarga taqlidan yaratilgan bu y u m lar 
va idishlami hisobga olm aganda, So‘g‘diyona h u d u d id an  birorla eilinlar uslubida 
qurilgan  shahar  xarobasi  topilgan  emas.
S h u n in g d e k ,  q a d im g i  S o‘g ‘d iy lar  m a d a n iy a tin in g   qay  ta rz d a   riv o j- 
langanligini S o 'g'diyona hududidagi m adaniy jih a td a n  taraqqiy etgan A frosiyob, 
N a v ta k -Y e rq o ‘rg ‘o n ,  P a n jik e n t  kab i  s h a h a r la r   x a ro b a la rid a n   to p ilg a n  
m ateriallar,  tasviriy  va  amaliy  bezak  s a n 'a ti  n a m u n a la ri  ham da  te rra k o ta  
haykalchalariga  qarab  aniqlash  m um kin.
Afrosiyob  x aro b alarin i  o 'rganish  n atijasid a   to p ilg a n   tangalar,  id ish la r, 
lerrakota haykalchalari vagem m alarda tasvirlangan yunon m a’budalari suratlari 
ham da eilinlar bosh kiyim ida tasvirlangan ja n g c h ila r tasviri bu shahar ellinistik 
m adaniyatning  m arkazi boMganligini  k o ‘rsatadi.
Q adim gi  N a v ta k   (Y erq o 'rg ‘o n )d a   o lib  b o rilg a n   arxeologik  iz la n is h la r 
Q ashqadaryodan  suv  ichgan  bu  shaharda  n a fa q a t  h u n arm an d ch ilik .  b alk i 
tasviriy va am aliy bezak san'atlari h a m  a n c h a  rivojlanganligini k o ‘rsatadi.
T arixchi  o lim la r  R.  Sulaym onovning  « Q ad im g i  N axshab»  va  P.  R a v - 
shanovning  «Q ashqadaryo tarixi»  kitoblarida  yozU ishicha,  shahardagi  k o 'p la b  
bin o la rn in g   ich k i  dev o rlari  tasviriy  s a n ’a t  n a m u n a îa ri  b ilan  b e z a tilg a n . 
Shuningdek,  bu  sh a h a r xarobalaridan  m a ’b u d a la r va  ayollarning kichik so p o l 
haykalchalari topilgan.  H aykalchalam ing tashqi  qiyofasi  va kiyimlari  q ad im g i 
So  g kdiyona  va  B aq triy a  o ‘rtasida  o ‘za ro   m a d a n iy   alo q alar  m u s ta h k a m  
bo  Iganligini  k o 'rsatad i.  C hunki  Y erqo‘rg‘on   (S o 'g 'd iy o n a )  va  X o lch ay o n  
(Baqtriya)dan  to p ilg an   sopol  haykalchalar  kiyim lari  bir-biriga ju d a   o 'x sh a sh  
bo'lgan.
Y erqo‘rg‘on  b in o   devorlari javon  va  ustunlariga  tushirilgan  tasviriy  s a n ’a t 
nam unalari  qadim   m usavvirlarim izning didi  va b adiiy  m aliorati a n ch a b a la n d  
bolganligini ko'rsatadi.
So'g'diyona  tarkibidagi  bosh  shaharlardan  biri  b o 'lg an   P anjikentda  o lib  
borilgan arxeologik qazishm alar natijasida b ir n e c h a  m ing bronzadan yasalgan 
so g  d  tangalari,  naq sh   bilan  bezatilgan  sopol  idishlar,  sopol  h ay k alch a lar 
topilgan.  Ibodatxona,  saroy va aholi turaijoylari  devorlari sujetli suratlar b ilan  
bezatilgan.  S uratlarda  boy-badavlat  kishilam ing  bazm lari,  diniy  m aro sim lar, 
ov va jang m anzaralari,  sport m usobaqalari va  h a tto  dehqonchilikka oid  (h o sil 
taqsim oti)  suratlar  aks  etgan,  Yog‘o ch   haykallar  (raqqosalar  haykallari)  va 
o 'y m a  naqshlar  yasashrung  asosiy  m ateriallarid an   biri  b o ‘lgan.
Yog‘o ch n i  o ‘yib,  relyefli  shaklda  ish lan g an   tasv irlard a  taxtda  o ‘tirg a n  
hukm dor,  aravada  o ltirg an   kishi,  sher  m in g an   ayol,  sher  ovlayotgan  o tliq , 
ot  choptirib  ketayotgan  kishi  suratlari  aks  etgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shuningdek,  P a n jik e n td a n   ko 'p lab   devoriy  su railar  qoldiqlari  topilgan 
b o ‘lib,  bu  tasvirlar q ad im g i  S o ‘g ‘diyonada rang-tasvir an c h a  rivojlanganligini 
ko‘rsatadi.
U m um an  olganda,  qadim gi  So'g'diyonada  nafaqat  tosh  va  sopol  b o ‘lak- 
lariga, shuningdek,  hayvon suyaklariga surat tushirish sa n ’ati ancha rivojlangan. 
M asalan,  Q o‘shrabod  hududidagi  qadimgi  Q o‘rg‘on tep a  shaharchasidan  ikki 
dona  hayvon kuragiga  tushirilgan  surat  fikrimizning  dalili  b o kla  oladi.  Birinchi 
suratda jang tasviri  (bataliya),  ikkinchi suratda esa ov jarayoni  tasvirlangan.
Qadim gi so ‘g‘diyonaIiklarning diniy qarashlari.  Q adim gi so ‘g ‘diyonaliklar 
h am   boshqa  xalqlar  s in g a n   dastlabki  davrlarda  o ta -b o b o la r  va  o ‘tganlam ing 
ruhJariga sig‘inishib,  h ay v o n  va  tabiat  hodisalarini  ilohiylashtirganlar,  magiya 
va shom onizm ga  e ’tiq o d   qilganlar.  T abiat hodisalarini  ilohiylashtirish  dastlab 
Quyoshga,  so‘ngra,  olovga  sig‘inishga  olib  kelgan.  N atijada  otash-olov  diniy 
e ’tiqoddagi  yagona  obyektga  aylangan.  U nga  atab  yirik-yirik  va  hasham atli 
ib o d atx o n alar  q u rg an lar.  A rxeologlar  to m o n id an   Q o ‘shrabod  hududidagi 
qadim gi  Q o ‘rg‘o n tep a  shaharchasi  xarobalari  o ‘m i  o ‘rganilganda  u   yerdan 
zard u sh tiy lam in g   y irik   ib o d a tx o n asi  qoldig‘i  to p ilg an .  Ib odatxona  tashqi 
k o ‘rinishidan  besh  zin ali  b o 'lib ,  eng  tepa  qism ida  tu tu n   chiqib  turishi u ch u n  
m o ‘ri qurilgan.  Ib o d atx o n a zalining o 'rta  qismida m uqaddas olov yonib turgan. 
Beshinchi zina atrofida yorug'lik va havoning alm ashinib turishi uchun darchalar 
qoldirilgan.  Z alning  te p a   qism i  yog'och  bilan  yopilgan  b o lib ,  shift  qattiq 
qotishm a  bilan  suvab  q o ‘yilgan.  Zalning  bir  burchagida  m uqaddas  olovdan 
chiqib  turadigan  kul  t o ‘plan ad ig an   maxsus  joy,  bo sh q a  to m o n id a  sopoldan 
yasalgan isiriqdon, y a’n i m uqaddas o ‘sim liktutatiladigan sopol idish, yo‘lakdagi 
tokch alard an   to vuqlarning  suyaklari  qoldiqlari  to p ilg an .1
0 ‘rta asr arab y o zm a  m an b alarid a qadimgi  S o‘g ‘diyonada  mavjud bo'lgan 
otashxona  -  ib o d atx o n a lar  m avjud  b o ‘lganligi  haq id a  k o ‘plab  m a ’lum otlar 
uchraydi.  Bu  m a n b a la rd a   otashparastlikka  oid  ib o d atx o n alar  «otashdon», 
«otashkada»,  «o tash x o n a»   sifatida,  o tashparastlar  esa  «M ug‘»,  «m a’jush» 
sifatida islom yoyilgan p ay td a  ham  saqlanib qolgan m uqaddas olov bilan bog‘liq 
b o lg a n   m arosim lar  h a q id a   so ‘z  yuritiladi.
M a ’lum ki,  q adim gi  S o ‘g ‘diy o n an in g   k a tta   q ism id a ,  ayniqsa,  B uxoro 
vohasida Siyovushga atalgan bayram  — xotirlash kuni o'tkazilgan.  Bu kun ertalab 
zardushtiylar  ibodatxonasiga  erkaklar  xo‘roz,  ayollar  esa  tovuq  keltirganlar.
M azkur  bayram   «Q izii  gul  sayili»  («Sayili  guli  surx»)  deb  atalgan.  Qizil 
gul (lola)larning vujudga kelishini quyidagi ikki xil afsonaga olib borib taqaganlar. 
Birinchi  afsona B eruniy t a ’kidlaganidek, X orazm shohJarning afsonaviy ajdodi 
Siyovushga  borib  ta q a la d i.  G o ‘yo  Siyovush  jo d u g a r  q aynotasi  Afrosiyob
*• Пугаченкова Г.А.  И з худож ественной сокровницы  среднего Востока. -  Т.  1987.
46
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tom onidan o'idirilgan.  U ning qoni tom gan jo y la rd a n  qizil gullar o'sib chiqadi 
Bu afsona Firdavsiyning «Shohnom a» asarida q uyidagicha tasvirlangan:
...