0 ‘zbek3ST0n tarixi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8- sinfi uchun darslik

„Majburiyatlar  akti“
Rossiya  hukumati  endi  Xiva  xonligiga  o‘z 
hukmini  majburan  o‘tkazishga  kirishdi.  Bu 
maqsadga  erishish  uchun  G. Danilevskiy  boshchiligidagi  elchilik  mis- 
siyasini  yubordi.
Muzokaralar  yakunida  Rossiya  bosimi  ostida  1842-yilning  2 7-de- 
kabrida  X iva-Rossiya  o‘rtasida  „Majburiyatlar  akti“  deb  ataluvchi 
shartnoma  imzolandi.  Shartnomada  Xiva  xonining  Rossiya  bilan 
tinchlik,  mustahkam  do‘stlik  munosabatida  bo‘lishi  e’lon  qilindi.  Xiva 
xoniga,  bundan  tashqari.  Rossiyaga  nisbatan  dushmanlik  harakatlari 
sodir  etmaslik,  savdo  karvonlarining  talanishiga  yo‘l  qo‘ymaslik,  Ros­
siya  fuqarolarining  shaxsiy  va  mulkiy  xavfsizligini  ta’minlash  kabi 
majburiyatlar  yuklandi.
Bular  aslida  Rossiyaning  o‘z  xohish-istaklarini  majburan  bajar- 
tirishidan  boshqa  narsa  emas  edi.  Shuningdek,  ikki  davlat  o'rtasidagi 
savdo  aloqalariga  ham  katta  e’tibor  berildi.  Mazkur  masalada  ham 
Rossiya  o‘z  xohish-istagini  majburan  qabul  qildirdi.  Chunonchi,  boj 
to‘lovlari  Rossiya  tovarlari  qiymatining  5  foiz  miqdoridan  oshmasligi 
belgilab  qo‘yildi.  Biroq  Rossiya  shartnomaning  ana  shu  bandini  ham 
amalda  bajarmadi.  Oqibatda,  o‘zaro  munosabatlar  tobora  keskinlashib 
bordi.
1847-yilda  Rossiya  xonliklarga  olib  boradigan  yo‘lda  harbiy  is- 
tehkomlar  qurdi.  Bu  istehkomlar  Rossiya  siyosatida  0 ‘rta  Osiyoni 
harbiy  yo‘l  bilan  ishg‘ol  etish  tomon  burilish  ro‘y  berganligining 
tasdig‘i  edi.  Bu  hoi  o‘zbek  davlatlarini  tashvishga  solib  qo‘ydi. 
0 ‘zbek  davlatlarining  Rossiyaga  qarshi  turishda  Buyuk  Britaniyaga 
suyanishi  mumkinligi  ehtimoli  ham  o‘zini  oqlamadi.  Bunga  Rossi- 
ya-B uyuk  Britaniya  munosabatlarida  o‘zgarish  yuz  berganligi  sabab 
bo‘ldi.  Afg‘onistonga  qarshi  urushda  mag'lubiyatga  uchragan  Buyuk 
Britaniya  Rossiya  bilan  kelishishga  qaror  qildi.  Bu  kelishuvga  binoan 
Rossiya  0 ‘rta  Osiyo  bilan  cheklanadigan  bo‘ldi.  Ayni  paytda,  Hin- 
distonga  chiqish  niyatidan  voz  kechdi.  Buyuk  Britaniya  esa  Rossi­
yaning  o‘zbek  davlatlariga  nisbatan  tutadigan  siyosatiga  qarshilik  qil- 
maydigan  bo‘ldi.  Afg‘oniston  esa  Buyuk  Britaniya  va  Rossiyaning 
Osiyodagi  mustamlakalari  o‘rtasida  ularni  ajratib  turuvchi  hudud  sifa- 
tida  e’tirof  etildi.
102

---

0 ‘zbek  davlatlari  endilikda  yakkalanib  qoldi.  Ularni  faqat  o‘zaro 
ittifoqlikLarigina  saqlab  qolishi  mumkin  edi.  Afsuski,  o‘zaro  ziddiyat- 
ning  kuchliligi  hamda  Rossiyaning  harbiy  qudrati  oldidagi  ojizlikdan 
paydo  bo‘lgan  qo‘rquv  tufayli  ular  birlasha  olmadi.