Boshlovchi:
M a n a , bugungi b a h s - m u n o z a r a li am aliy
m a sh g ‘u lo tim iz h a m nihoyasiga yetdi. U n i quyid agich a
xulosalasak h a m b o ‘ladi.
«Biz o ‘z d in im iz va e ’tiq o d im iz d a n h e c h q a c h o n voz
kechm aym iz», — degan edi 1. K arim ov «Turkiston —press»
ax borot agentligi m u x b irin in g savollariga jav o b larid a. —
Shu bilan birga m u q a d d as d in im iz s h a ’niga do g‘ tu sh irm o -
94
q c h i b o ‘lgan kim salar bilan h e c h q a c h o n m u ro sa qilol-
m aym iz. M e n 0 ‘zb ek isto n rahb ari sifatida yovuz k u c h lar
m u q a d d a s islo m d in im iz n i, o ta -b o b o la rim iz e ’tiq o d in i,
m u s u lm o n fu q a ro la rn i tah qirlashiga, ja m iy a tim iz h a y o ti
ga xavf tu g ‘dirishiga y o i q o ‘ym aym an».
B iz n in g t u s h u n c h a m i z d a g i d u n y o v iy t u z u m — h a r
q a n d a y m a d a n iy a t ne g izid a m u a y y a n d in iy d u n y o q a ra s h
y o tis h in i e ’t i r o f etish g a ta y a n a d i. 0 ‘z b e k o n a a n ’a n a la r
negizida esa islomiy u n s u r va q adriy atlarn in g roli m u h im -
ligi t a n o lin d i. M o ziy g a n a z a r ta sh lasak , xa lq im iz o ‘z
t a r a q q iy o tin in g e n g y u k sak c h o ‘q q ila rig a d in iy ilm la r
b ilan dunyoviy: u m u m in s o n iy , ijtim oiy h a m d a a n iq rivoj-
la n is h n in g h a m o h a n g lig i va m u ta n o sib lig i t a ’m in la n g a n
p a y tla r d a k o ‘t a r i l g a n i n i n g g u v o h i b o ‘la m iz . Bu h o la t
du n y o viylik va din iy lik o ‘rtasidagi m u v o z a n a tn in g h a m
da b ir-b irin i t o ‘ld iruvchi uyg‘u n lik n in g barqarorligi a so si
da k e c h a d i.
U m u m a n , y u q o rid a к о ‘rib o ‘tg a n im iz d ek , m ustaqillik
yillarida islom dini va islomiy qadriyatlam i tiklash borasida
asrlarga te n g am aliy ishlar qilindi. Islom va islomiy q a d ri-
ya tla r m a ’n a v iy -m a ’rifiy h a y o tim iz tarkibiy qism iga ay-
lanib bo rayotganligi quvo narli hodisadir.
TAYANCH S O ‘Z VA IBORALAR
Y a sh il r a n g la r , k o ‘k r a n g la r, Y a ssa v iy lik , h o 'ja g o n , K u b ro v iy a ta r iq a t -
la r i, A h m a d Y a ssa v iy , Y u s u f H a m a d o n iy , A b d u lx o liq G N jd u v o n iy , B a
h o u d d in N a q s h b a n d , N a jm i d d in K u b ro , « o ltin ta r iq a t» , M a h m u d Z a m a x
s h a r iy , M o tu r id iy , M a r g ‘in o n iy , A b d u r a h m o n J o m iy , I m o m H u s a y n , « Is
lo m o m ili» , J i n o y a t k o d e k si.
6 - § . T E M U R IY L A R D AV RI M A ’NAVIYATI
T e m u r i y la r d avri m a ’n a viyati
D av rg a t a ’s ir
yurtimiz tarixidagi zarhal harflar bi-
e tg a n o m illar
lan bitilgan ulkan xazinadir. M am -
lakatimizning dunyoga m ash hu r b o ‘lishida, insonlar tarbiya-
sida bu davr o ‘z rolini bajarmoqda va mustaqilligimizni mus-
tahkamlashda, xalqimizning milliy g ‘ururini shakllantirishda
xizmat qilmoqda.
95
Наг bir davm ing moddiy va m a ’naviy taraqqiyotga t a ’sir
etuvchi o ‘z omillari bo‘ladi. Temuriylar davri m a ’naviyatining
yuksalishiga t a ’sir etgan omillar — IX—X II asrlarda M ark a
ziy Osiyoda ro ‘y bergan o ‘zgarishlar, buyuk Uyg‘onish dav
ri (Sharq Renessansi) kashfiyotlari, ilm -fan sohasidagi katta
o ‘zgarishlar, buyuk allom alar Ibn Sino, Forobiy, Farg‘oniy,
Beruniy, Buxoriy, B ahouddin N aqsh band va boshqalam ing
asarlari, keyingi asrlardagi voqealardir.
M utaxassis o lim la rn in g fikrlariga q a ra g an d a , m a s h h u r
shayx B ah o u d d in N a q s h b a n d tariq ati A m ir T e m u r davri
m afkurasi asosini tashkil etg an va u yuksak e ’tib o r to p -
ganligi taso difiy e m a s edi. « D iling A llo h d a , q o ‘l i n g —
m e h n a td a b o i s i n » , — d e g an buyu k h ik m a t A m ir T e m u r
dun y o q a ra sh ig a m os edi.
U z o q c h o ‘zilgan v ayro nag archilik, mislsiz u ru s h la r bu
o ‘lkada y a g on a va qud ratli davlat b a rp o etilishini h a m d a
m a m la k a td a tin c h lik va osoyishtalik o ‘rn a tilishini tarixiy
z aruratga aylan tirg an edi.
A w a lo , shuni aytish joizki, C h ig ‘atoy avlodidan b o ‘lgan
T a rm a sh irin x o n (1326— 1334) o ‘ldirilgandan keyin M ova-
ro u n n a h r d a b e q aro rlik ku ch ay di. Lekin c h ig ‘atoiylarning
biro n tasin in g h a m kuch ay ib bo ra y o tg a n feodal ta rq o q lik -
ka b a rh a m berishga k uchi ye tm a d i. C h ig ‘atoy ulusi 10 ga
yaqin m ustaqil bekliklarga b o i i n i b ketdi. M asa lan , Kesh
v ilo y a tid a H o ji B arlo s o ‘z in i h o k im d e b e i o n qild i.
X o ‘ja n d va unga q arash li y e rla rd a a m ir B oyazid J a lo ir
m ustaqillik e i o n qildi. B ir-birlari bilan talo n c h ilik u ru s h
lari boshlanib ketdi.
M o ‘g ‘uliston xoni T u g i u q T e-
Obodonchilik
m u r x o n ( 1 3 4 8 — 1363) b u p a r o -
ishlari
k a n d a lik d a n fo y d a la n ib , 1360-yil
fevralida sanoqsiz lashkar bilan M ovarounnahrga bostirib kir-
di. Sayram m o ‘g ‘ulga qarshilik koTsatm ay taslim b o id i. Sir-
daryoning o ‘ng va s o i tom o nlari h a m shu zaylda egallandi.
0 ‘zini hokim , xon deb atagan boshliqlar h a m qochib keta
boshladi yoki m o ‘g‘ul q o ‘shinlariga q o ‘shildi. Lekin xalqqa
qiyin b o i d i . M o ‘g ‘ullar 1369-yilgacha M o v a r o u n n a h rd a
xo‘jayinlik qilishdi. Urushlar, t o ‘qnashuvlar ha m m a n in g tin-
kasini quritdi. Vatan ozodligi va mustaqilligi y o ‘lida jonini
tikkan yolg‘iz A m ir T e m u r (1336— 1405) b o ‘ldi. U markaz-
lashgan mustaqil davlatga asos soldi. H a r qanday davlat o ‘z
faoliyatida m a ’lum ijtimoiy guruhning maqsad va m anfaat
larini him oya qiladi. M asalan, quldorlik davlati qul egala-
rining, feodal davlati yirik yer-suv h am d a mulk egalarining
manfaatini him oya qiladi va hokazo. Temuriylar davlati ham
m ulkdorlar h u k m ro n b o ‘lgan davlat edi.
A m ir T e m u r k o ‘p yillar dav o m etgan feodal tarqo qlik
va u ru sh la r o q ib a tid a vayron boTgan xalq x o ‘jaligini tik
lash, sh a h a rla rn i qayta q u rish va m a m la k a tn i o b o d q i
lish d a z o ‘r ta sh a b b u s va jo n b o z lik k o ‘rsatdi. M a s a la n ,
S a m a r q a n d va B a n o k a t s h a h a rla ri 1218— 1 21 9-yillarda
m o ‘g ‘ullar ta ra fid a n ta m o m a n vayron etilgan edi. Buxoro,
N a s a f (Q arshi) va b o shq a s h a h a rla r h a m n o c h o r ahvolga
tushib qolgan edi. S h a h a rla rn i tik la m a sd a n , o b o d q ilm as-
d a n tu rib m a m la k a td a h u n a rm a n d c h ilik va savd o-so tiqn i
rivojlantirib b o i m a s edi.
A m ir T e m u r h o k im iy a t te p asiga kelishi b ila n o q s h a
h a rla rn i tik lash va o b o d o n la s h tiris h ishiga a stoy dil ki-
rishdi. M asa lan , 1371 — 1372-yillarda poytaxt S a m a r q a n d
ning buzilib k e tg an hisori ( q a l ’a) va u z u nlig i 70 c h a q i-
r i m a t r o f i d a b o T g a n d e v o r i n i t i k l a t d i . 0 ‘s h a n d a
S h a h ris to n (tashq i sh a h a r) va u n in g 6 d arv o zasi (S h ay x-
z o d a , O h a n in , F e ru z a , S o ‘z a n g a ro n , K o riz g o h , C h o rs u ),
4 qavatli ikki u lk a n saroy — K o ‘ksaroy va B o ‘s to n sa ro y
b u n y o d etildi, s h a h a r k o ‘chalari va b ozo rlari o b o d qilindi.
S h o h i Z i n d a d a O T jo y T u r k o n o g ‘o , T u g ‘lu q T e g in ,
Q u tlu g 6 T u r k o n o g ‘o, S h irin b e k a m a q b a ra la ri, x o n a q o h
va C h o r to q qu rildi. T e m u r n i n g ra g ‘ba ti b ilan S a m a rq a n d
C h o rs u sid a T im va s h a h a rn in g u b o s h id a n bu b o sh ig ac h a
kesib o ‘tg a n s h o h k o ‘c h a , R u h o b o d m a q b a r a la ri h a m
q u rild i.
S o h ib q iro n A m ir T e m u r o ‘z h ayoti d a v o m id a k o ‘plab
sh ah a rla r, m asjid -u m a d ra sa la r, m aq b arala r, x o n a q o h la r,
q a l ’a -q a s rla r, b o g ‘- r o g ‘lar, su g ‘o rish in s h o o tla ri, ravon
y o ‘lla r, k o ‘p r i k l a r b a r p o e t tir d i. U l a r n i n g b a ’z ila rin i
o ‘g ‘illari, nabiralari, saroy m alikalari, islom ra h n a m o la ri
7 — M a ’n a v iy a t a s o s la ri
97
no m i b ilan atashga d a ’vat etdi. Biroq b a rp o etilgan in-
sh o o tla rn in g birontasiga h a m A m ir T e m u r n o m i b e rilm a -
di. B unga u n in g o ‘zi x ohish bildirm adi.
A m ir T e m u r davrida S a m a rq a n d y angicha usulda qayta
qurildi. M o ‘g ‘ullar hukm ro nligi davrida, y a ’ni keyingi 140
yil d a v o m id a b iro n - b ir k atta b ino qu rilm ag a n edi.
A m ir T e m u r d u n y o m ad an iy atig a, m a ’naviyatiga b e
qiyos hissa q o ‘shgan b u y u k shaxsdir. A m ir T e m u r q u rd ir-
g a n B ib ix o n im m asjidi (1 4 0 4 ), O q sa ro y q asri (1 3 8 0 —
1404), D o ru s -s a o d a t m aqb arasi (1380) oliy im oratlardir.
A m ir T em u r davrida bog1 yaratish ishlari beqiyos rivoj-
landi. Bog1 lar xalqning urf-odatlari va mavjud sharoitdan kelib
chiqib yaratilgan. T a d q iq otch i O 1. Alimov t a ’kidlashicha,
Sohibqiron Samarqand atrofida 12 ta bog1-saroy barpo ettir-
gan. Bular Bog‘i Naqshijahon, Bog‘i Behisht, Bog‘i Shohrux,
Bog‘i D ilkusho, Bog‘i Sham ol, Bog‘i D avlatobod, Bog‘i
B o id i, Bog‘i M aydon, Bog‘i Baland, Bog‘i C hinor, Bog‘i
Jaho nnam o , Bog‘i N av bogiaridir. Bulardan tashqari m a m -
lakatning boshqa joylarida ham ko‘plab bog1 lar yaratilgan.
A m ir T e m u r jis m o n a n baquvvatligi va yuksak m a ’n a
viyati b ila n o d a m l a r d a n ajralib tu ra d ig a n , h a r q a n d a y
o d a m n i n g r u h i g a t a ’s i r o ‘t k a z a d i g a n h a m d a o ‘z ig a
b o ‘ysu n d ira d ig an b u y u k shaxs edi. Angliyalik ta d q iq o tc h i
X ilda X u k x e m n in g fik ric h a , A m ir T e m u r 0 ‘rta O siyo
o ‘tm i s h ta r a q q i y o t i d a t o 'p l a n g a n siyosiy, iq tis o d iy va
m a dan iy m erosni o 'z id a m ujassam lantirgan va bu m adaniy
m e ro sn in g d a v om chisi boTgan shaxsdir.
A m ir T e m u r n i n g a v lo d la r id a n k o ‘p c h ilig i s h u n d a y
o b o d o n c h ilik ishlarini d av om ettirdilar. M irzo U lu g ‘bek
qu rd irg an m a d ra sa la r, H u sa y n B oyqaro d avrida A. N a -
voiy boshchiligidagi o b o d o n c h ilik ishlari, B obu riylar d a v
ridagi noy ob qurilishlar bu n g a misol b o ‘la oladi.
m am lakatlam i u 4 ulusga b o i i b , o ' g l l , nabiralariga taqsim-
lab bergan. Ulus hokimlari mustaqil hukm dorga o'xshardi.
Ularning o 6z devonlari, xazinasi va qo'shini b o ig a n . Lekin
B o shqaruv
m ad an iy a ti
A mir T e m u r o ‘z ulkan saltanatini
ulus-ulus qilib idora qilgan. M ova-
rounnahrdan boshqa barcha o ‘lka va
98
u la r u lu s n in g m u h im ishlarin i o ta si va m a rk a z iy h u k u -
m at bilan kengashib qilishardi. Ayni m ahald a A m ir T e m u r
ularning yo nida o ‘zining ishonchli o d a m larini tutardi.
U lus h o k im la ri xirojning bir q ism ini m ark aziy davlat
xazinasiga j o ‘natib turishlari shart edi va zaru r b o i i b qolsa,
otasi yoniga q o ‘shin bilan bo rib, xizm at qilishga m ajb ur
edi.
A m ir T e m u r m ark aziy davlat tizim in i ix c h am va ish-
c h a n qilib tu z d i, b u n d a songa em as, sifatga e ’tib o r berdi.
D avlat siyosatini belgilashda va u ni a m a ld a hayotga t a t
biq etish da n a q sh b a n d iy a tariqati g ‘oyalarini ifodalovchi
« ro s ti-r u s ti» q o id a s i a so s q ilib o lin d i. S o h i b q i r o n bu
g ‘o y a n i t a k o m illa s h tir ib , « K u c h — a d o la t d a d ir » d e g a n
m a s h h u r h a m d a shu davrgach a dav latlar tajribasida o m -
maviy q o i l a n i l m a g a n q o id a n i k a sh f etdi. D a v lat ishiga
iymonli, diyonatli kishilarni o ‘tqazdi. D avlatni boshqarish-
ni 4 om ilga b o g ‘liq d eb bildi:
1.
Saltanat. 2. X azina. 3. Q o ‘shin (sipo h m asalasida).
4. Raiyat (q o ra xalq). S a lta n a tn i yuritish da vazirlar m a -
salasiga e ’tib o r qaratildi. V azir 4 sifatga ega b o ‘lishi sh art
b o ‘lgan. Bular: 1) asllik va to z a nasllik; 2) a q l-u faro sat-
lilik; 3) raiyat va sip o h ah v o lid a n boxabarlik ; 4) sabr-
toqatlilik va tinchliksevarlik. A m ir T e m u r tu z g an m a rk a
ziy davlat tizim in i b o r - y o ‘g ‘i 7 vazir boshqargan: 1) m a m
lakat va raiyat vaziri (vaziri a ’z am — Bosh vazir); 2) sipoh
vaziri ( s ip o h n in g t a ’m in o ti va u n in g u m u m iy a h v o li);
3) m oliya ishlari vaziri (egasiz — davlatga qarashli yer-suv
va m ulk; 4) saltan at ishlarini yu rituvchi vazir (k irim -c h i-
q im m asalasida); 5) adliya ishlari vaziri b o ‘lib q o z ila r d e -
vonga rahbarlik qilgan; 6) devoni m ushrifga rahbarlik (vo-
q e a-h odisalardan xabardorlik); 7) xorijiy m a m la k atlar bilan
boM adigan m u n o s a b a tla r g a m u ta s a d d ilik . A m ir T e m u r
sa lta n a tn i b o sh q arish d a k engash, m ash varat va m a slah a t-
ga a lo h id a e ’tib o r bergan. K engash — bu y aq in , i s h o n c h
li o d a m la r b ilan m u h im davlat ishlari y uzasidan q ilin a d i-
gan m a slah a t, yig‘ilish. M ash v a rat esa m ashoyix, ulam o,
fuzalo, vuzaro va b oshqa ark o n i davlatni t o ‘plab q ilina-
digan yig‘ilish. «G archi ishning q anday yakunlanishi taqdir
99
V
pardasi prtid a y ashirin b o ‘lsa-da, — deydi u, — aqli raso
va h u s h y o r kishilardan k e n g ash -u ta d b ir istab, fikrlarini
b ilm o q lozim». «D avlat ish la rin in g 9 u lu s h in i,— deydi
u, — kengash, ta d b ir va m a sh varat b ila n , qolgan bir u lu
shini qilich bilan hal qildim».
A m ir T e m u r el-y u rtn i o ‘z tasarrufiga olish va ito atda
tu tish u c h u n 12 tu z u k tuzdi:
1) P o d sh o h la r bir so‘zlik boMishi va aytgan s o ‘ziga am al
qilishi, belgilangan h ar b ir ishini bilib qilishi lozim.
2) H a r bir ishda a d o la tp e s h a b o ‘lishi, atro fida h a m
s h u n d a y kishilarni tutishi zarur.
3) N e ishniki qilar b o ‘lsa, o ‘zi h u k m chiqarsin.
4) B iror ishga a z m u q a ro r qilar e k an , q a ro rid a q a ttiq
tursin.
5) U n in g a m r - u fa rm o n i h a m m a u c h u n vojib b o ‘lsin.
6) P o d sh o h lik ishlarini b iro n b o sh q a kimsaga ishonib
b erib q o ‘ym asin.
7) N e ish qilm oqchi b o ‘lsa, bo sh qalar bilan kengashsin,
lekin m a slah a tn in g foydalisini olsin.
8) S a lta n a t, raiyat va sipoh ishlarida y a x s h i-y o m o n
g a plar eshitsa, h a q iq at qilib, s h o sh m a s d a n , m u lo h a z a b i
lan h u k m chiqarsin.
9) Sipoh va raiyat o ldida o ‘zini haybatli va jid d iy tu t-
sinki, h e c h kim b o ‘yin tovlash va gap q aytarishga j u r ’at
e to lm asin.
10) R aiyat, xazina, lash kar va saltan a t p o d s h o h n in g
h u k m i ostid adir, u b un i d o im o esda tu tm o g ‘i lozim.
11) S a lta n a tn i id o ra qilishda b o s h q a n i o ‘ziga sherik
qilm aslik kerak.
12) Ahli k e n g ash d a n ogo h va h u s h y o r b o ‘lm o g ‘i lo
zim , c h u n k i k o ‘p in c h a ayb ax tarad ilar va u ni tashqariga
tashiydilar.
A m i r T e m u r t u z g a n b u d a v l a t b a r c h a i j t i m o i y
tabaq alarg a su yan gan va q o n u n asosida b o sh q arilad ig an
yangi b ir davlat edi. « S altan atim binosini, — deb yozadi
A m ir T e m u r, — dini islom, t o ‘ra va tu z u k ( q o n u n - q o id a )
a s o s id a m u s t a h k a m l a d i m . S a l t a n a t i m n i b o s h q a r i s h d a
u c h ra g an h a r q a n d ay ishni tuz u k k a b in o a n qildim».
100
v Z
T e m u r d a n keying! u n in g iz d o sh lari h a m b o s h q a ru v
s a n ’atig a a m a l q ilib , u ni ta k o m illa s h tiris h d i. A yn iq sa,
M irzo U lu g ‘b e k d avrida bu n arsa yaqqol k o ‘rindi.
A m i r T e m u r n i n g m a ’n a v i y
belgilash b ila n iz o h la n a d i. M o v a r o u n n a h r n in g q a d im iy
iq tis o d iy , m a d a n i y s h u h r a t i n i tik la s h y illa r id a u n i n g
m a ’naviy salohiyati y a n ad a kam ol to p d i va ijtim oiy h a-
y o td a t o ‘laligicha n a m o y o n b o ‘ldi. S h u n in g u c h u n h a m
m a m la k a t ijtim oiy h a y o tin in g b a rc h a to m o n la r i, davlat
id o r a tiz im i, iq tis o d iy , m o liy a v iy , d e h q o n c h i l i k , h u -
n a r m a n d c h i l i k , sa v d o , m a d a n i y a t, fa n , m e ’m o r c h ilik ,
harbiy m asalalar, x alqaro aloq alar, islom dini, sh ariat va
b osh qa soh alar m aqsad ga m uvofiq rivojlandi. A m ir T e m u r
d a v latn i b o s h q a rish d a , u n in g ichki va ta sh q i siyo satini
b e lg ila sh d a , xalq o m m a s i, m a n s a b d o r shaxslar, o lim - u
f u z a lo la r , islo m r a h n a m o la r ig a m u n o s a b a t d a A llo h g a ,
iym o ng a, tafakkurga, kitobga va eng s o ‘nggi c h o ra sifati-
d a g in a qilichga asoslanib ish yu ritdi, h u k m chiq ardi.
D e m a k , A m ir T e m u r buyuk davlat arbobi va yuksak
m a ’naviyatga ega b o ‘lgan d o n o h u k m d o r b o ‘lib, h a m si-
yosiy, h a m m a ’naviy jih a td a n ju d a katta tarixiy a h a m i-
yatga egadir. Zero:
1. A m ir T e m u r X IV a s r d a y o q m a m l a k a t va m i n -
ta q a la ra ro m u n o s a b a tla rn i c h u q u rla sh tirib , y a go na iq ti
sodiy m a k o n g a birlashtirishga h a ra k at qildi. Integ ratsiy a-
ni ishlab ch iq ib , Buyuk Ip a k y o ‘li o ‘tg an m a m la k a tla r
o ‘rtasida m a d a n iy a tla r m u lo q o tin i b oshlab berdi.
2. A m ir T e m u r davlat tizim i va b o sh q aru v n i tashkil
etishd a o ‘ziga xos m ak tab y a ra td i, adolatli ja m iy a t q a ro r
to p tirish d a q o n u n ustuvorligiga rioya qildi.
3. A m ir T e m u r davlatch ilik ta m oy illarin i rivojlantirdi,
uni aq l-id ro k salohiyatiga tayanib, taktik va strategik asos-
da shakllantirdi.
4. A m ir T e m u r saltanati m a ’naviyat va oliy darajadagi
m ad an iy atg a y o ‘g ‘rilgan saltan at edi...
A m ir T em u rn in g
m a’naviy salo h iy ati
s a lo h i y a ti d a v la tn i id o r a q ilis h ,
u n in g ic h k i va ta s h q i s iy o s a tin i
101
J
«T em ur tu zu k lari» d a
m a ’n av iy at m asala la ri
«T em ur tuzuklari» A m ir T e m u r
etilgan. 1783-yilda ingliz tilida nashr qilingan. Birinchi m arta
to m o n id a n X IV —XV asrlarda yo-
v i l o a n h r x ‘ lil-1 H o c t l a K t u r V t i l i r l o r«b/-vr»
o ‘zbek tiliga 1967-yilda forschadan taijima qilingan.
« T e m u r tuzuklari» da A m ir T e m u r, M o v a r o u n n a h rn in g
1342— 1405-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, q o ‘shni
m a m la k a tla r va xalqlar bilan b o ‘lgan o ‘zaro m u n o s a b a t-
lar h a q id a h ik o y a q ilin a d i. « T e m u r tu z u k la ri» d a A m ir
T e m u rn in g asosiy doktrin asi — jam iy a tg a, ijtim oiy-siyosiy
ha y o tg a q a ra s h i, b irla s h g a n q u d r a tli feod al d a v la tn in g
siyosiy va axloqiy tam oyillari ifodalangan. « T e m u r tu z u k
lari» p o d s h o h l a r n i n g t u r i s h - t u r m u s h i va o d o b - a x l o q
m e ’yorlarin i belgilovchi risoladir.
A sar 2 q ism d a n iborat.
B irinchi qism da ja h o n tarixida m a s h h u r fotih, sarkarda
va iste’d odli davlat arbobi sifatida n o m q o ld irg an A m ir
T e m u rn in g 7 yo sh id an to vafotiga q a d a r k e ch gan hayoti
va ijtim o iy - s iy o s iy f a o liy a ti, a n i q r o g ‘i, u n i n g M o v a -
ro u n n a h rd a M arkaziy ho k im iy a tn i q o ‘lga kiritish, feodal
ta rq oq likk a b a rh a m berish va m a rk a zla sh g an davlat tu -
zish, q o ‘shni yurt va m am lakatlarn i, m asalan, E ro n h a m d a
Afg‘o n is to n n i o ‘z tasarrufiga kiritish, O ltin 0 ‘rda h u k m -
d o r i T o ‘x t a m i s h x o n ( 1 3 7 6 — 13 9 5 ), b u t u n Y e v ro p a g a
q o ‘rquv va d ahshat solgan Turkiya sultoni Boyazid Yildirim
(1389— 1402) ga qarshi va, n iho yat, buy uk ja h o n g irn in g
O zarboyjon, G ru z iy a va H in distong a qilgan harbiy yurish-
lari ix c h am ta rz d a b a y o n etilgan.
Ikkinchi qism jahongirning nom id a n aytilgan va uning
toj-u taxt vorislariga atalgan o ‘ziga xos vasiyat va p a n d-nasi-
hatlaridan iborat. U n d a davlatni idora qilishda kimlarga
tayanish, boshliqlarni saylash, sipohiylaming maoshi, m a m -
lakatlami boshqarish tartibi, davlat arboblari va boshliqlaming
burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa m ansabdor-
lam ing toj-u taxt oldidagi alohida xizmatlarini taqdirlash
tartibi va boshqalar xususida gap boradi.
Q onun ustuvorligi
A m ir T e m u r d avlatni b o s h q a
rishda o ‘z id an a w a l o ‘tg an h u k m -
102
d o rla rd a n farq qilib, davlat va m a m la k a tn i b osh q arish d a
1 yoki 2 tabaqaga em as, balki aholining barcha tabaqalariga
suyandi. « T e m u r tuzuk lari»d a aytilishicha, davlat asosini
12 ijtim oiy toifa tashkil qiladi:
1) sayyidlar (payg‘a m b ar avlodlari), ulam o, mashoyix,
fo z il k is h ila r ; 2) i s h b i l a r m o n , d o n i s h m a n d k is h ila r ;
3) xudojo‘y, darvesh, qalandarlar; 4) n o ‘yonlar — amirlar,
ya’ni harbiy kishilar, mingboshilar; 5) sipoh va raiyat; 6) max-
sus ishonchli kishilar; 7) vazirlar va sarkotiblar; 8) hakim lar
va tabiblar, m unajjimlar va muhandislar; 9) tafsir va hadis
olimlari; 10) ahli h u n a r va s a n ’atchilar, h u n a rm a n d , kosib-
lar; 11) soTiylar; 12) tojir (savdogar) va sayyohlar: xorij bilan
savdo-sotiq. U ning taqdirini 3 narsa: p odshoh, xazina va
askar hal qiladi. Q o ‘shin, asosan, o ‘n, yuz, ming va tu m a n -
ga b o ‘lingan, o ‘n kishilik harbiy b o ‘linm a tepasida turgan
boshliq — o ‘nboshi, shuningdek... yuzboshi, mingboshi, tu-
m an boshlig‘i, n o ‘yon deb atalgan. Asarda ulam in g haq-
huquqlari, oylik maoshi h a m aniq k o ‘rsatilgan. M asalan,
oddiy sipoh m ingan otining bahosi baravarida, bahodirlar
2— 14 ot baravarida va h.k. m aosh olishgan.
«T em u r tuzuklari»da qilich c h o p ish d a o ‘zini k o ‘rsatgan
b a h o d irla r 1- m a rta o ‘nboshi, 2 - m a r ta o ‘zini k o ‘rsatsa —
yuzb oshi, 3 -m a rta esa m ing bo shi etib ta y in la n sin lar, d e -
y ilg a n . J a n g va x i z m a t d a o ‘z in i k o ‘r s a t g a n a m i r l a r
rag‘batlantirilgan. Qaysi bir a m ir q o ‘shin bilan m am lakatn i
olsa, 3 narsa — im tiyoz bilan siylangan. Unga:
1) t u g 6, n o g ‘o ra va b a h o d irlik m a rta b a s i; 2) davlat
kengashlariga bem alol kirish h u q u q i; 3) b iro n s a rh a d n in g
noibligi berilgan. T e m u r tu z g an q o ‘shin o ‘zining s tra te
gik va taktik m a h o ra ti b ilan o 6sha d a v rn in g eng m u k a m -
m a l va k u c h l i a r m i y a l a r i d a n h i s o b l a n g a n . « T e m u r
tu z u k la ri» d a o 6sh a q o 6s h in n in g tu z ilis h i, q u r o lla n is h i,
harbiy s a n ’ati ha q id a m u h im m a ’lu m o tla r keltirilgan.
Q o 'sh in n in g harbiy tayyorgarlik darajasi T e m u riy sh ah-
z o d a la r d a n H u sa y n B o yq aro va B o b u r d a v rid a y a n ad a
takom illashdi. B oburning buyu k yurishlari b ob ok alon in in g
taktik asin i yaxshi o ‘zlashtirib, uni davrga m oslab rivoj-
lantirganiga yaxshi misoldir.
103
A m ir T e m u r davlatida asosiy q o n u n vazifalarini b a -
ja rg a n m u s u lm o n h u q u q i islom t a ’lim o tig a aso slang an.
Im o m Buxoriy, T erm iziy, B ah o u d d in N a q sh b a n d , A h m a d
Y assaviy, B u r h o n i d d i n M a r g T n o n i y l a r n i n g a s a r la r id a
Q u r ’o n t a ’rifi bilan birga m u s u lm o n h u q u q i sh arhi b e ril
g a n . S h a r ia t — k e n g va m u k a m m a l is h la n g a n h u q u q
q o m u s i, u n d a tu rm u s h n in g tu r l i- tu m a n sohalari: d in iy -
oilaviy, xalqaro, fuqarolik, jin o iy , axloqiy n o r m a la r ifo
dalan g a n .
Shariatda h u q u q ilmi yaxshi ishlangan b o ‘lib, u asosan:
1) diniy qoidalarni, ilohiyotni oT g an uv chi va 2) tarkibiy
h u q u q ilmining turli sohalariga tegishli boTgan qoidalarni
o ‘rganuvchi ikki q ism d an iborat. U n d a davlat va h u q u q -
ning paydo b o iis h i va m ohiyati ilohiy kuchga b o g ‘langan
ho ld a o ‘rganiladi. Davlat va q o n u n la rn i yaratuvchi Alloh
b o ‘lsa, uning yerdagi vakili davlat boshlig‘i — shohdir. Bu
qoidaga, asosan, a w a l ilohiy q o n u n la rn in g mavjudligi va
u n d a n kelib ch iqadigan, inson to m o n id a n qabul qilingan
q o n u n la r t o ‘g‘risidagi g ‘oyalar o ‘rganiladi.
A m ir T e m u r o ‘gitlarin i quyidagi g u ru h la rg a ajratish
m u m k in : a) d in va shariat; b) davlat va uni id o ra qilish;
d) kengash oT kazish ; e) p o d s h o h va vazirlar.
„ ,
,
.
« T u z u k la r » d a a x lo q va o d o b
° elnlne ко‘г'кГ
~
h a q i d a q u y i d a g i l a r b e l g i l a n a d i :
a) a d o lat va adolatsizlik; b) s o ‘z va
is h n in g birligi; d) d o ‘st va d u s h m a n lik ; e) b o tirlik va
q o ‘rqoqlik; f) s o ‘z va shirinsuxanlik.
«Temur tuzuklari»da xulq-atvor, axloq va odobga oid o ‘git-
nasihatlar berilgan. Amir Tem ur hech kimga g ‘azab bilan qattiq
m uom ala qilmagan. «Tuzuklar»da g‘azab va qattiqqo‘llik bi
lan qilingan m uom alani Tangri taoloning g ‘azabiga duchor
bo‘lish, o ‘z holini tang qilishdir, deb yozadi. «Shirin so‘z aytib
g‘anim ni iymonga kiritgin». Til qilichdan o ‘tkir, bir kalima
shirin so‘z qilichni qinga kiritar', deydi.
A m ir T e m u r tafak kur, qilich, iy m o n , kitobga e ’tiq o d
q o ‘ygan. «M illatn in g dardlariga d a r m o n b o i m o q vazifan-
g iz d ir...» , « K u c h a d o la td a d ir » , «Bir k u n lik a d o la t yuz
k u n lik t o a t- ib o d a td a n afzal», «Adlu e h s o n b ila n ja h o n
104
gulshani obod b o ‘ladi», «Adovat em as, a d olat yengadi»
va boshqalar.
Oilada odob-axloq m e ’yorlari masalasi h a m A m ir T e m u r
nazd id a n ch etd a qolm agan. Rivoyat qilishlaricha, Sohib-
q iro n ha rb iy y u ris h la rn in g b irid a E ro n to m o n g a borib ,
Sultoniya shahri atrofida xo nadonlarga lashkarlarini jo y -
lashtirib, h a rb iy m a s h q la r o ‘tk a z ib tu ra rd i. U b a m d o d
n a m o zidan so‘ng lashkarlaridan xabar olish u c h u n tashqari-
ga chiqadi. K o ‘rdiki, bir ayol k o ‘c h a d a o t yetaklab keta-
yotgan ekan. « N e c h u n m e n in g salta n a tim d a ayollar o ‘z
yu m u sh la rin i q ilm a sd an , e rla r ishini b a jarm o q d a» , jahli
ch iq ib d i. A y o ln in g q a y erd a y ash ash i, eri b o r - y o ‘qligini
bilgach, erini huzuriga chorlabdi. « N e c h u n ayolni ta h q ir-
lab erkaklar ishini b uy urursen?»,— debdi. «O ilam da xo-
tinim va ikki nafar b o ‘i yetgan qizim bor. H ozirda 10 c h o g ‘li
sizning askarlaringiz h a m yasham oqda. M en qizlarim va
ayolim ni n o m a h ra m la r oldida qoldira olm ay, m ajbur b o ‘lib
otn i o ‘tla tm o q q a buyurdim », — debdi. K eyinchalik A m ir
T e m u r b u tu n la sh k a rla rin i y ig ‘ib, s h u n d a y a m r etibdi:
« M e n in g a rk o n i d a v la tim d a yoki h arbiy y u rish la rim d a ,
qayerda b o iis h im iz d a n q a t’i nazar, askar va kishilar h e ch
q a c h o n x o n a d o n la r g a jo y la s h tirilm a s in . O c h iq ye rla rd a
o ‘zlariga bo sh p an a va o ‘tov tiksinlar».
A m ir T e m u r shaharlarda ilm -fan, m ad aniy atni rivojlan-
tirish u c h u n k o ‘plab ilmiy m uassasalar qurishga a m r qil
gan. M adrasalarda diniy fanlar bilan baravar m a te m atik a,
m e ’m orchilik, astro no m iya, adabiyot, tarix, m usiqa kabi
fanlarning o ‘qitilishiga a lo h id a e ’tib o r berilgan. « T e m u r
tuzuklari»da aytilishicha, m usulm on larg a diniy m a d ra sa
larda t a ’lim berish, shariat aqidalari va islom dini ilmlari:
tafsir, hadis, fiqhd an dars berish u c h u n sohibqiron t o m o
nidan h a r b ir shaharga olim lar va m u darrislar tayin qilin
gan. Talabalarga o ‘z davrining yirik allom alari dars ber-
ganlar. M adrasa mudarrislariga k o ‘p m ao sh t o ‘langan, ular
farovon hayot kechirganlar. « T em ur tuzuklari»da «Sayyid
lar, u la m o y u m a shoyix, oqilu d o n o la r... ta rix c h ila rn i...
e ’tiborli kishilar hisoblab, hurm atlarini joyiga q o ‘ydim. U lar
bilan qim m atli fikrlashdim »,— deb yozadi.
105
G a rc h i T u r o n z a m in id a olim lar, m u han dislar, ustalar
yetarli b o ‘lsa-da, A m ir T e m u r H ind iston , Iroq va E ro n -
dan h a m o lim -u fuzalolam i Sam arqandga olib kelgan. A m ir
T e m u r qaysi m a m la k atn i egallasa, uning noyo b o ‘ljasi shu
oMkaning rassomlari, m o h ir ustalari hisoblangan. U o ‘sha
yerlik olim u ulam olarga m eh rib o n lik koTsatgan.
Albatta, bu tadbirlar ju d a yaxshi natijalarga olib kel
gan. Xilda X ukxem ning e ’tir o f etishicha, « T em ur dunyoga
kelgan yurtda falsafa, tibbiyot, m a te m atik a, astronom iya,
geografiya, tarix, adabiyot sohalarida o la m sh u m u l asarlar
yaratildi. Bu asarlar keyinchalik Y evropa U yg‘onish davri-
ga turtki b o i d i va Yevropa fanining uzoq asrlar d av om i-
dagi taraqqiyotiga asos b o ‘lib xizm at qildi. 0 ‘n beshinchi
asrni T em uriylar Renessansi davri d eb atash m um kin».
T e m u r davridagi ilm-fanga g ‘am x o ‘rlik U lug ‘bek davri-
ga kelib o ‘z mevasini berdi va S am arqandni dunyoga m a sh
h u r qildi. 0 ‘n yettinchi asrga kelib Angliya qirolligining b i
rinchi astronomi Ulug‘bekning «Ziji jadidi K o‘ragoniy» asari-
d a n foydalangan.
T e m u riy la r davri m a ’naviyatining buyu k n a m o y a n d a -
si, shubhasiz, A lisher N avoiyd ir. N avoiy m ak tabi noyo b
h odisa b o i i b , h o z irg a ch a d u n y o n i lol q oldirib kelm o qd a.
A lbatta, b u y u k in so n la r kom illik c h o ‘qqisiga o so n lik-
c h a e r is h g a n la r i y o ‘q. U l a r tu rli q iy in b o s q i c h l a r d a n
o ‘tganlar. 0 ‘tm is h d a m a ’naviy k a m o lo tg a intilgan s h o -
g ird la r ( m u r id la r ) o ‘z la rin i t a m o m ila u s to z ( m u r s h id )
ixtiyoriga top shirg an lar. Shogird faq atgina ixlos va s ad o -
qat ila kom il ustoz tarbiyasida yetuklikka erishishi, ilm
c h o ‘qqilarini zabt etishi, qabihlik va razolatga yetaklovchi
s h a y to n v a s v a s a la r id a n s a q la n is h i m u m k in li g i h a q id a
«T urkisto n m u lk in in g shayxul m ashoyixi» (A lisher N a
voiy) b o ‘lgan A h m a d Yassaviy quyidagi h ikm atn i bejiz ijod
qilm agan:
Download Do'stlaringiz bilan baham: |