0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

Islom dini. 
Islom — dunyoda  keng tarqalgan  dinlardan 
biri  b o ‘lib,  1,3  mlrd.  ga  yaqin  m u su lm on lar  unga  e ’tiqod 
qilishadi.  Osiyo  q it’asidagi  Arabiston  yarim   oroli,  lordani- 
y a ,  S u r i y a ,  I r o q ,   E r o n ,   T u r k i y a ,   M a r k a z i y   O s i y o , 
Afg‘oniston,  Pokiston;  Afrika  q it’asidagi  M arokash,  Jazoir, 
Tunis,  Liviya,  Misr A rab  Respublikasi,  Somali  singari  m am - 
lakatlar  xalqlari,  Efiopiya,  G ‘arbiy  S udanda  yashovchilar- 
n in g  b ir  qism i,  M alayziya,  In d o n e z iy a   xalqlari,  Livan, 
H in diston ,  Xitoy  h a m d a   Filippin  aholisining  m a ’lum   bir 
qismi,  Yevropa  qit’asidagi  Bolqon  yarim  orolida  yashovchi 
xalqlarning  bir  b o ‘lagi  islomga  e ’tiqod  qiladi.  M usulm on- 
larning  haj  qiladigan joyi —  M akkada.  U   yerda islom  dinida 
eng  m uqaddas  hisoblangan  K a ’ba — «Allohning  uyi»  («Bay- 
tulloh»)  deb  n o m   olgan  ibodatxona  mavjud.
bildiradi.  S h u n d a n   bu  dinga  ishonuvchilar  «muslim»  deb 
ataladi.  l in in g   k o ‘plik  shakli  «muslimun».  Islom   dini  A ra ­
b isto n   y arim   o ro lid a   V II  asr  bo shlarid a  pa y d o   b o ‘lgan. 
P a y g ‘a m b a r im iz   M u h a m m a d   a la y h is s a lo m   (5 7 0 —632) 
M akkada  Q uraysh  qabilasiga  m ansub   b o ‘lgan  H oshim iylar 
x o n a d o n id a   tu g ‘ilganlar.  U lar  609—610-yillarda  M akkada 
yakka  xudoga  e ’tiq o d   qilish  t o ‘g ‘risida  ta rg ‘ibot  b oshla- 
ganlar.  Biroq  z od agon larn in g  qarshiligiga  u ch rab,  622-yil- 
da  o ‘z  tarafdorlari  bilan  M adina  (Yasrib)  ga  k o ‘chganlar 
(hijrat  qilganlar).  M u su lm o n larn in g   hijriy  yili  hisobi  o ‘sha 
yildan  boshlanadi.  630-yilga  kelib  M akka  h a m   m u s u lm o n ­
lar  q o ‘liga  o ‘tib,  u  yerda  m u s u lm o n   davlati  shakllanadi. 
M akka  birinchi  m arta  P to lom ey  asarida  (II  asr)  M ako raba 
n o m i  bilan  tilga  olingan.  Islom  dinigacha  majusiy  qabila- 
larning  diniy  markazi  b o ‘lgan.  Shu  o ‘rin d a   M a d in a   haqida 
qisqacha  m a ’lu m ot  berib  o ‘tish  joiz.  Q a d im d a   uni  Yasrib
Islo m n in g
m ohiyati
«Islom »  s o ‘zi  a ra b c h a   b o ‘lib, 
«xudoga  o ‘zini  topshirish»,  «itoat», 
« b o ‘y s u n is h »   d e g a n   m a ’n o l a r n i

---

(Yatrib)  —savdo-sotiq  shahri,  deb  atashgan.  Y uqorida  aytil- 
g a n id e k ,  6 22 -yili  M u h a m m a d   a la y h iss a lo m   M a k k a d a n  
M a d in a g a   k o ‘c h ib   o ‘tg a n .  l i n i n g   d a x m a s i  M a d i n a d a  
b o ig a n lig i  u c h u n   sh ah a r m u su lm o n la rn in g   M akka  ( K a ’ba) 
d a n   keyingi  ik k in c h i  z iy o ra tg o h i  h is o b la n a d i.  M a d in a  
m arkazida  V II  asrda  qurilgan  katta  J o m e ’  masjidi  bor.
M u h a m m a d   alayhissalom   v a fo tla rid a n   keyin  bu  dav- 
l a t n i   u l a r n i n g   o ‘r i n b o s a r l a r i ,   y a ’n i  n o i b - x a l i f a l a r  
b o s h q a ra d ila r.  S h u  m u n o s a b a t  bilan  h a m   m u s u lm o n la r 
davlati  ta rix d a   «Arab  xalifaligi»  deb  n o m   olgan.  D astlab 
arab  xalifaligi  katta  h u d u d n i  egallagan  edi.  0 ‘rta  Osiyo 
yerlari  —  M o v a r o u n n a h r   V III  a sr  b o s h la r id a n   V III  asr 
o ‘rta la rig a ch a   a ra b la r  to m o n id a n   fath  etilib,  u la r  bilan 
birga  islom   d in i  kirib  keldi.  Islo m   d in i  T u r o n g a   A rab 
xalifaligining  am iri  Q u tayb a  ibn  M uslim   va  askarlari  t o ­
m o n id a n   705—715-yillarda  yoyilgan.
A rab  fotihlari  bosib  olingan  yerlarda  xalqni  islom  diniga 
kirita  b oshladilar.  A rab lar  islom  d in in i  ta rq a tish d a   turli 
u su lla rd a n   foydalandilar.  J u m la d a n ,  islom   din in i  qabul 
qilg an lar  soliqlardan  o z o d   etilgan.  A na  shu  da v rd a n   b o sh - 
lab  0 ‘rta  Osiyo  m intaqasid a  islom  m a d an iy ati  va  m a ’rifati 
o ‘ziga  xos  ravishda  sh akllandi  h a m d a   ta ra q q iy o t  bosqi- 
ch in i  bosib  o ‘tdi.
л  
. 
Islom   aq id alarin in g   asosiy  ax-
ib r a t   kU o™ ’  
~  
l o q i y - h u q u q i y   t a m o y i l l a r i   M u -  
q a d d a s   « Q u r ’o n » d a   o ‘z  ifodasini 
topgan.  Q u r ’o ni  karim ,  hadisi  shariflarda  m a ’no  va  m a z- 
m u n   te ra n ,  u m u m in s o n iy   q a d riy a tla rn i  h im o y a   e tuv chi 
va  ta rg ‘ib  qiluvchi  falsafiy  xu losalar  c h u q u r.
Bu  m u q a d d a s   kitob  Y er  yuzi  m u s u lm o n la rin in g   das- 
tu rilam ali,  diniy  a h k o m la r  m anb ayid ir.  Q u r ’o n i  karim   sa- 
h ifa la rin i  b ir  kitobga  ja m la s h   xalifa  h a z ra ti  A b u   B akr 
davrida  b o sh lan ib ,  xalifa  h a zrati  U s m o n   d avrid a  y a k u n - 
langan  va  4  nusxada  k o ‘chirilgan.  A n a   shu  k o ‘chirilgan 
dastlabki  nusxalardan  biri  0 ‘zbek isto n   m u s u lm o n la ri  ido- 
rasida  saqlanadi.  « Q u r’on»  —  d u n y o   m a d a n iy a tin in g   ul- 
kan  boyligi,  b a rc h a   m u s u lm o n la rn in g   kitobi  b o ‘lib,  arab 
tilid a   « q iro a t»   m a ’n o s in i  a n g la ta d i.  Is lo m n in g   s h a r ’iy
56

---

m a ’nosi — A llo h n in g   yagonaligiga  iy m o n   keltirib ,  u n g a  
b o ‘y sunish  va  b u tu n   qalb  b ilan   unga  ixlos  q ilm o qlik,  Al- 
lo h   a m rin i  b a jarm o q lik d ir.  A llohga  iy m o n   k e ltirg a n   va 
A lloh  y ub organ  payg‘am b arlarg a  ergashgan  kishi  m u s u lm ­
o n   deyiladi.
Q u r ’o n i  k a rim n in g   eng  m u h im   h ikm ati  sh uk i,  u n d a  
h a r  bir  inson  u c h u n   bevosita  a h am iyatli  b o ‘lgan  s o ‘zlar, 
y o ‘l - y o ‘riqlar,  asosiy  qo id a la r,  t a ’lim o tlar  a n iq   k o ‘rsatil- 
g a n .   Q u r ’o n i   k a r i m d a g i   i l m   h a q i d a g i ,   m a d a n i y a t ,  
m a ’naviyat,  m a ’rifat  haqidagi  g‘o yalar  u m u m b a s h a riy a t- 
ga  tegishlidir.  U n d a   il m - m a ’rifatga  inson  m a ’naviy-ax lo - 
qiy  bark am olligining   u stu v o r s o h ala rid a n   biri  sifatida  qar- 
algan.  A xloq  va  o d o b   masalasiga  alo hida  e ’tib o r  berilgan.
«Q ur’on»  kishilarni  tenglikka,  birodarlikka,  tinch-to tu v 
yashashga,  ezgulikka  undaydi.  Shunga  ko‘ra,  u  katta  axlo- 
qiy  qim m atga  ega.  «Q ur’on»da  saxovat,  m ehm onnavozlik, 
jasorat,  sabr  va  qanoat,  q o ‘li  ochiqlik,  bag‘ri  kenglik,  m u- 
ruw atlilik,  keng  fe’llik,  t o ‘g ‘rilik,  vafodorlik  va  sodiqlikka 
katta  e ’tibor berilgan  va  yuksak  m a ’rifat  belgisi,  deb  qarala- 
di.  U n d a   ehson  m a zm u n i  keng  qam rovda  olinadi.  U nga 
m uom ala ham ,  inson amalga oshiradigan barcha yaxshi  ishlar 
ham   kiritiladi.  Ehson  insonning  tabiiy  vazifasi  b o ‘lishi  ke- 
rakligi  talqin  etiladi.  K im  birovga  ehson  qilsa,  uning  foydasi 
o ‘sha  kimsaning  o ‘ziga  qaytishi,  chunki  birovga  yaxshilik 
qilgan  kishi  o ‘zida  ruhiy  qan oat  his  etishi,  boshqalar  to m o ­
nidan  h u rm at-ehtiro m ga  sazovor  b o ‘lishi  t a ’kidlanadi.
Q u r’oni  karimda  ehsonga  loyiq  kishilarga  birinchi  nav- 
batda  o ta-onalar  kiritiladi  va  o ta-ona  haqi  belgilab  beriladi. 
«Al-Isro»  surasining  23—24-oyatlarida  o ta-onaga  yaxshilik 
Alloh  taologa  ibodat  qilishdan  keyin  ikkinchi  vazifa  sifatida 
ta’kidlanadi.  O ta-o na  qanday b o ‘lishidan  q at’i  nazar,  farzand 
ularga  nisbatan  hurm at  saqlashi,  ularning  so‘zlarini  qaytar- 
masligi,  ota-ona bolani dunyoga keltirish bilan birga,  farzandga 
ta ’lim-tarbiya  ham   berganligini  unutmay,  ularning  haqqini 
ado  etishga  doim o  tayyor  turishi  lozimligi  ta ’kidlanadi.
M a z k u r  o yatlarda  eng  oliy  insoniy  m u o m a la   qoidalari 
sifatida  q uyidagilar  belgilangan:
— o ta -o n a g a   e h tiro m   bajo  keltirish;
57

---

— o ta -o n a g a   ra h m -s h a fq a t  qilish;
—  ularn in g  haqiga  d u o   qilish.
« Q u r’o n»n i  o ‘rganish  ja ra y o n id a   faqat  o ta - o n a   em as, 
o i l a n i n g   b o s h q a   a ’z o l a r i g a :   q a r i n d o s h l a r ,   y e t i m l a r ,  
k a m b a g ‘a lla r,  q o ‘n i - q o ‘s h n ila rg a   h a m   y a x sh ilik   qilish 
z a ru rlig i  h a q id a g i  m a ’l u m o tla r n i  b ilib   o lis h   m u m k in . 
E z g u lik   q ilis h ,  e l - y u r t g a   fo y d a   k e ltir is h ,  y o m o n l a r n i  
y o ‘ldan   qaytarish,  t o ‘g ‘ri  y o ‘lga  solish  yuksak  m a ’naviy 
fazilat  sifatida  e ’zozlanadi.  Y u rtb o s h im iz n in g   Im o m   al- 
Buxoriy  yodgorlik  m a jm u in in g   ochilishiga  b a g ‘ishlangan 
m aro sim d a   s o ‘zlagan  nutqidagi  fikrlari  bu  m a sa la d a   katta 
t a ’lim -tarbiyaviy  aham iy atg a   ega:  «Savob —  u lug ‘  insoniy 
fazilat,  y u ksak   islo m iy   q a d r iy a tla r d a n   b irid ir.  M e n in g  
kom il  is h o n c h im   shuki...  savobli  ishlarni  qilgan  o d a m g a, 
u ning   el-u  yurtiga,  albatta,  A llohning  rahm atlari  yogNladi. 
M u q ad d a s 
Q u r ’o n i  
oy a td a   t a ’k idlanganidek,  yaxshilikning 
m u k o fo ti  faqat  yaxshilikdir».
«Q ur’on»da  sabr  ham   ehson  bilan  bir  qatorda  sanaladi: 
«Hud»  surasi  115-oyatida:  «Ey  M u h am m ad ,  m ashaqqat  va 
ozorlarga  sabr  qiling!  Z o ta n   Alloh  chiroyli  amal  qiluvchi- 
lam ing  ajr  mukofotlarini  zoye  etm as»,— deyiladi.  «Q ur’on» 
da  oliy  xislatlardan  yana  biri  sadoqat,  deb  t a ’lim  beriladi. 
Sadoqat  b o r joyda  ishonch,  e ’tiqod  mavjud.  Sadoqat  barcha 
yaxshiliklarning  debochasi  sifatida  talqin  etiladi.  Kishilarda 
b ir-b irig a   is h o n c h   faqat  s a d o q a t  o rq a li  p a y d o   b o ‘ladi. 
« Q u r’on»  insonlarni  shunga  undaydi.  «Q u r’on»da  kishilar 
o ‘rtasida  o ‘zaro  munosabatlarni  yaxshilash  t o ‘g ‘risida  ham  
gap  boradi  va  bu  oliy  darajadagi  insoniy  xislat  b o ‘lib,  pok 
qalbli  kishilargina  bunga  erisha  oladi,  deyiladi.
U n d a   o d o b -a x lo q   m a d an iy ati,  h u q u q iy   m u n o s a b a tla r 
va  inso nn i  u lu g ia s h g a   oid  m u h im   k o ‘rs a tm a la r  mavjud. 
J u m l a d a n ,   « B a n d a la r im iz g a   a y tin g k i,  u la r   e n g   g o ‘zal 
s o ‘zlard an   s o ‘zlashsinlar»,  «Biz  o d a m   b olalarini  m u k a r- 
ram   qildik...  ularga  h a lo l-p o k   narsala rd a n   riz q -u   r o ‘z  ber- 
dik  va  u la rn i  o ‘z im iz   y a ra tg a n   j u d a   k o ‘p  j o n z o tla r d a n  
afzal  — u stu n   qilib  q o ‘ydik»,  «Yer  yuzida  k ib r-h av o   bilan 
yurmagin!  C h u n k i  sen  hargiz  yerni  tesh ib  ke to lm a y sa n   va 
b o ‘y -ib a std a   to g ‘larga  yetolm aysan »,  — deb  k o ‘rsatiladi.
58

---

Ijtim oiy  h a y o td a   bir  shaxs  yoki  ja m iy a t  kishilarining 
farovon  va  baxtli  hayoti  k o ‘p jih a td a n   u la rn in g   t i n c h - t o ­
tuv  yashashiga  b o g ‘liq.  « Q u r’on » d a   yaxshilik  tu sh u n ch a si 
ostid a  rostg o‘ylik,  q a n o a t,  saxiylik,  shijoat  kabi  fazilatlar 
k o ‘zda  tutiladi.  H a r bir kishiga  zarar yetkazuvchi  yo m onlik 
bilan  d u s h m a n lik   q o ra la n ad i.
« Q u r’o n » d a   sh irinsux an lik ,  t o ‘g ‘ri  s o ‘z  va  m u o m a la  
m adaniyatiga  rioya  qilish  q o n u n -q o id a la ri  keltiriladi.  S h i­
rinsuxanlik  insonning  m u om ala  madaniyatiga  ega ekanligini 
k o ‘rsatadi,  o b r o ‘yini  o rttira d i,  h u rm a tg a   sazov or  qiladi. 
« Q u r’on»da  inso nn in g  m a ’naviy  pok   b o ‘lishi,  havoyi  nafs- 
d a n   saqlanish  masalalariga  h a m   e ’tib o r  berilgan.
In s o n n i  axloqiy  k a m olga  y etkazish da  zid  xususiyatlar: 
m a n m a n lik ,  ic h k ilik b o z lik ,  q im o rb o z lik ,  y o lg ‘o n c h ilik , 
bo sh q ala rn i  kam sitish,  b a d g u m o n lik ,  o c h k o ‘zlik  kabilar 
xususida  h a m   ibrat  olad ig an  fikrlar  bildirilgan.  M a n m a n ­
lik — o ‘z  aybini  ta n   olm aslik,  tak abbu rlik   sanaladi.  M a n ­
m a n lik   illati  kish ilarni  so g ‘lo m   fikr  y u ritish d a n ,  o ‘zini 
ta k o m illa sh tirib   b o rish d a n   m a h ru m   etadi.
« Q u r’on » d a   yolg‘o n c h ilik   va  un in g  turlari,  zararli  oqi- 
batlari  h a q id a   h a m   fikr  bildiriladi.  Y olg‘o n c h ilik n in g   eng 
xavflisi  xiyonat  deyiladi.  C h u n k i  x iyonat  ja m iy a t  u c h u n  
h a m ,  o d a m la r  u c h u n   h a m   z a ra r  keltirib,  u n i  xarob  etadi. 
Y o lg ‘o n c h ilik n in g   y an a  b ir  tu ri  v a ’daga  vafo  qilm aslik, 
d e b   k o ‘r s a t i l a d i .   I r o d a s i z ,   b ir o v g a   y a x s h i l i k n i   ra v o  
k o ‘rm ay digan,  ish on chsiz  kishilar  v a ’dasiga  vafo  q ilm as- 
ligi  —  m unofiqlik,  v a ’da  bersa — vafo  qilm aydi va  o m o n a t- 
ga  xiyonat  qiladi.
Prezident  Islom  Karimov  M D H   xorijiy muxbirlar xalqaro 
uyushmasi  a ’zolari  bilan  suhbatida  shunday  degan  edi:  «Is­
lom  dini  mutaassib din emasligiga iym onim   komil.  Q u r’onni 
yaxshi  bilgan  kishi  bu  ilohiy  kitobda  insonparvarlik,  tin c h ­
lik,  osoyishtalik  va  b o sh qa  dinlarga  m urosa  bilan  qarash 
targ‘ib  qilinishini ju d a   yaxshi  biladi...  islom  dini  insonni gu- 
nohlardan  forig‘  qilishiga  ishonam an...  shu  sababli  odam - 
larda  dinga  e ’tiqod  tug‘ilishini  aslo  qoralab  b o ‘lmaydi.  Biz- 
da  masjidlar  tiklanm oqda.  Q u r’on   ilk  m arta  o ‘zbek  tiliga 
taijim a  qilindi.  Bu  bizning  tariximizda  katta  voqeadir».
59

---

Q u r ’o n i  k arim   o y a tla rin in g   h a r  biri  obyektiv  m avjud 
bo qiy  qo n u n iy a tla rg a   asoslangan.  J a n o b i  R asu lullo hn in g 
aytishlariga  q a ra g an d a ,  u  zotg a  bu   oyati  k a rim a la r  vahiy 
orqali  g o h   an iq   ovoz  bila n ,  u  kishigagina  eshitilad igan  
t a r z d a ,  g o h o   tu s h la r i  o r q a li  m a ’lu m   b o ‘lg an .  U1  zot 
Payg‘a m b a r  b o ‘lm aslarid an   old in   ismlariga  «am in»,  y a ’ni 
« rostgo‘y»  q o ‘sh im c h asin i  olishga  m u yassar  b o ‘lganlar.
a lay h issalo m n in g   m uloyim ligi,  b a g ‘rikengligi,  k e ch irim - 
liligi,  s h a r m - h a y o lilig i,  o ‘c h   o lis h   o ‘rn ig a   afv  etish g a  
moyilligi,  qiyinchiliklarni  c h id a m   bilan  yengishlari,  ado lat- 
parvarligi,  saxiyliklari  va  shijoatlari  h a m d a   b a rc h a   oliy- 
ja n o b   fazilatlari  c h u q u r   va  ix c h am   ifoda  etilgan.  H ad islar 
islom da  Q u r ’o n i  k a rim d a n   keyin  ikkinchi  m a n b a   h iso b la ­
nadi  va  xalqning  tu rm u sh   tarzidagi  barcha  q o n u n -q o id a la r- 
ni  belgilab  beradi.
H adislarni  t o ‘plash,  ayniqsa,  V III  asrning  2 -yarm idan 
boshlab  g ‘oyatda  avj  olib,  ilm  darajasiga  yetgan.  V III  asr- 
d a n   XI  asr  o ‘rtalarigacha  hadis  ilmi  bilan  Sharq ning   turli 
to m o n la r id a   m in g d a n   o rtiq   kishi  s h u g ‘ulla n g a n .  L ekin 
payg‘a m b a r nom lari bilan  bog‘langan  14  mingga yaqin  hadis 
t o ‘plangan.  Shu  bois  ular  q ay ta-q ayta  tekshirilib,  olim lar- 
ning betinim   m ehnati  natijasida,  asl  holiga  keltirilgan.  Hadis 
ilm inin g  rivojida  oltin  d avr  h iso blan gan  hijriy  u c h in c h i 
(m ilo d iy   t o ‘q q iz in c h i)  asr  k a tta   b o s q ic h   b o ‘ldi.  B u tu n  
m u s u lm o n   olam ida  eng  nufuzli  m a n b alar  deb  ta n   olingan 
6  ta  ishonchli  hadislar  t o ‘plam i  (A s-Sahih  as-sitta)  m ual- 
liflari  M arkaziy  Osiyo  xalqlari  vakillari  b o ‘lganlar.  Ular:
1.  A bu  A bd ullo h  M u h a m m a d   ibn  Ism oil  al-B uxoriy, 
194  (8 1 0 )—256  (870).
2.  Im o m   M uslim   ibn  al-H a jjo j,  206  (8 1 9 )—261  (874).
3.  I m o m   Iso  M u h a m m a d   ibn  Iso  a t-T e rm iz iy ,  209 
(82 4)—279  (892).
4.  I m o m   A h m a d   a n -N a s o iy ,  215  (8 3 0 )—303  (915).
5.  Im o m   Abu  D ovud  S u la y m o n   Sijistoniy,  202  (8 1 7 )— 
275  (888).
H adislar — 
xalq  mulki
J a n o b   Payg‘a m b a rim iz   (s.a.v.) 
hikm atli  s o ‘zlari  yig‘in disidan   ib o ­
rat  b o ‘lgan  had islarda  M u h a m m a d
60

---

6. 
Im o m   Abu  A b d u llo h   M u h a m m a d   ibn  Mojja,  209 
(8 2 4 )—273  (886).
U sh b u   m u h a d d is la rn in g   h a r  biri  hadis  ilm in ing   rivoji- 
ga  salm oqli  hissa  q o ‘shgan  b e n a z ir  olim la r  hisoblanadi. 
H adis  ilm ida  «A m ir  u l - m o ‘m iniyn»,  « Im o m   ad -d u n y a » , 
« Im o m   a l-m u h a d d isiy n »   («B archa  m u h a d d islarn in g   im o - 
mi»)  degan  sharafli  n o m la rg a   sazovor  b o ‘lgan  Im o m   al- 
Buxoriy  h a zratla ri  a lo h id a   e ’tiborga  m olik  zotdir.
I m o m   a l-B u x o riy   (8 0 9 —870)  B uxoroda  d u n yo ga  kel­
gan.  U n in g   otasi  Ismoil  o ‘z  davrining  ilm - m a ’rifatli  kishi- 
laridan  b o ‘lgan.  U  o ‘g ‘lining  tu g ‘ilgan  ku nini  yozib  ket- 
gan  q o g ‘oz  z a m o n d o s h la ri  q o ‘liga  yetgan.  Im o m   a l- B u ­
xoriy  yoshligida  otasi  vafot  etib,  o nasi  tarbiyasida  o ‘sgan. 
B olaligidan  a q l-id ro k li,  o ‘tk ir  z ehn li  va  m a ’rifatga  havasi 
kuchli  b o ‘lgan,  turli  ilm -fanlarni,  ayniqsa,  Payg‘am barim iz 
h adislarini  a lo h id a   m e h r   va  ixlos  bilan  o ‘rgangan.  K o ‘p 
o lim la rd a n   eshitgan  hadislarni,  t o ‘plam larni  yodlagan,  us- 
tozi  D ohiliy  bilan  qizg‘in  b ah slard a  q a tn ash g a n .  Bugungi 
k u n d a   Im o m   al-B u x o riy n in g   20  d a n   ortiq  katta  va  kichik 
kitoblari  orasida  « A l-Jom e’  as-sahih»  alohida  o ‘rinda  tu ra - 
di.  Bu  sh o h   asarda  axloq  va  od obga  xos  h adislar  m axsus 
bir b o b d a   m u jassam lan gan  va  a h am iy ati jih a tid a n   Q u r ’oni 
k a rim d a n   keyingi  ikkinchi  d iniy  m a n b a   deb  e ’lon  etilgan. 
«A l-A dab  a l-m u frad »   («Adab  du rd o n a la ri» )  k itobida  ham  
axloqiy  q a d riy a tla r  o ‘z  ifodasini  topgan.
Im o m   a l-B u xo riy  hadisga  b a g ‘ishlangan  asarlarida  ax- 
lo q -o d o b   h a q id a   fikr  b a y o n   e ta r  e k an ,  o d a m la rn i  o ta - o n a  
h u rm a tin i  joyiga  q o ‘yish,  ularni  e ’zozlash,  dillariga  h e c h  
b ir  o z o r   b e rm a slik ,  fa rz a n d la r  o ‘z  o ta - o n a la r i  oldidagi 
b u rc h la rin i  m u k a m m a l  a d o   etishlari  zarurligi,  bolalarning  
s o lih -q o b il  b o ‘lishlari,  t a ’lim -tarbiyaga,  oilaviy  m u h itn in g  
barqarorligi  kabi  masalalarga  aloh id a  e ’tib o r bergan.  1998- 
yil  2 3 -o k ta b rd a   hadis  ilm ining  su ltoni  Im o m   a l-B u x o riy ­
ning  1225  yilligi  keng  nish o n la n d i.  « Im o m   al-B ux oriy   va 
uning duny o  m adaniyatida  tutgan  o ‘rni»  mavzusida xalqaro 
ilm iy-am aliy  a n ju m a n   o ‘tkazildi.  S a m a rq a n d n in g   C h elak  
tu m a n i  X arsang  qishlog‘ida  m a q b ara   qurildi.  Im o m   Bu- 
xoriy  k o m p le k s i  h o z ir   k a tta   z iy o ra tg o h   jo y g a   a y lan d i.
61

---

X /
« Im o m   al-B uxoriy»  x alqaro  xayriya  ja m g ‘arm asi  tashkil 
etildi.
A llom a  I m o m   Iso  a t-T e rm iz iy   (8 2 4 —892)  —  T e rm iz  
sh a h rid a   d u n y og a  kelgan.  B oshqa  h a d isc h i  o lim la r  kabi 
a t- T e r m i z iy   h a m   y o sh lik   c h o g ‘id a n   h a d is   m u to la a s ig a  
kirish ib ,  I m o m   a l-B u x o riy g a   sh o g ird   b o ‘lgan.  A llo m a  
T e r m i z iy   a s a ri  ta r k ib iy   j i h a t d a n   b i r   q a n c h a   b o b la rg a  
b o ‘linadi,  u n d a   ta h o ra t,  salot  (n a m o z ),  z akot,  r o ‘za,  haj, 
ja n o z a ,  nik o h ,  em izish,  taloq,  savdo-sotiq,  rozilik  a h k o m - 
lari,  to v o n   t o ‘lash,  m e ’yor,  sayd,  q u rb o n lik ,  n a z r-n iy o z , 
iy m o n ,  siyratlar,  j ih o d ,  k iy im - k e c h a k   (libos),  ta o m la r, 
ich im liklar  (a l-a s h rib a ),  x a y r-e h so n   va  saxovat,  ta b o b at, 
h u ru ju   fitn a la r,  b a s h o r a tla r,  s h a h o d a t,  j a n n a t   sifatlari, 
ja h a n n a m   sifatlari,  ilm,  izn  s o ‘rash  va  o d o b   m asalalari, 
Q u r ’o n   fazilatlari,  q iro at,  tafsir,  d u o la r,  m a n o q ib la r  (fa ­
zilatlar),  illatlar  haqidagi  b o b la r  keltiriladi.
Islom   axloqi  R asulullo h  hadislarining   y an a  b ir  m u h im  
m avzu  y o ‘nalishi, jis m o n iy   va  m a ’naviy  intilishdir.  T a h o ­
rat,  g ‘usl  m asalalari  tashqi  ozo dalik  talablari  b o ‘lsa,  h a- 
ro m d a n ,  yolg‘o n  s o ‘z,  g ‘iybat,  tu h m a t,  zinokorlik,  o ‘zgalar 
haqiga  hiyonatga va  zulmga  y o ‘l  q o ‘ymaslik,  u lardan   q a t’iy 
s a q l a n i s h   i c h k i   m a ’n a v iy   p o k l i k k a   o i d   t a l a b l a r d i r .  
M a ’lum ki,  hadislarda  inso nn in g  inson  oldidagi  m a s ’uliyati 
«savob»,  «gunoh»  tu s h u n c h a la ri  orqali  boshqarilishi  ayti- 
ladi.  «Savob»  m o h iy a tin i  o c h ib   be ru v c h i  u m u m in s o n iy  
qadriyatlarni  quyid ag ich a  b erishim iz  m u m k in :
o ta - o n a ,  keksalarga
h u rm a t,
halollik,
ilmli  b o ‘lish,
ish o n c h ,
ham k o rlik ,
h im m a t,
d o ‘stlik,
bardoshlilik,
insonparvarlik,
xushxulqlilik,
ayollarni  e ’zozlash,
q a n o a t,
saxovat,
m uloy im lik ,
ro stg o ‘ylik,
latiflik,
iffat,
t o ‘g ‘rilik, 
d in n i  e ’zozlash, 
shukr,
62

---

o zo dalik,
halim lik,
pokizalik,
tavoze,
b ilim d o n lik ,
hay o,  vazm inlik,
tejam ko rlik ,
tad birk orlik,
sir  saqlash,
kam tarlik ,
x a y r-e h so n ,
diyon at,
vafo,
oqibatlilik,
qadr,
r a h m -s h a fq a t,
saxiylik,
e ’tiq od ,
sad o q a t,
m e h m o n d o ‘stlik,
sabotlilik,
m e h r-o q ib a t  va  bo shqalar.
A k sin ch a ,  iy m o n   talablariga  zid  n oaxloqiy  xususiyat­
lar  keskin  q o ra la n a d i  va  u lar  «gunoh»  sifatida  hu qu qiy 
q o n u n la r   bilan  q a t ’iy  m a n   etiladi.  « G u n o h »   ishlarga  q u ­
yidagilar  kiradi:
o ‘g ‘rilik,
z ino ,
hayosizlik,
m u no fiqlik ,
yolg‘o n   s o ‘zlash,
shartid a  turm aslik,
kek  saqlash,
n o p ok lik,
riyokorlik,
x u su m at,
n oh aq lik,
hasad,
n o d o n lik ,
qotillik,
fitna,
g‘iybat,
o c h k o ‘zlik,
tam agirlik,
isrofgarchilik,
itoatsizlik,
b i d ’at,
xurofot,
ch aq im ch ilik ,
kibr,
g in a -a d o v a t,
xiyonat
razillik,
baxillik,
z ulm ,
m a q ta n c h o q lik , 
ikki  yuzlam achilik, 
takab bu rlik, 
m a n m a n lik , 
s h u h ra tp a ra s tlik  
va  boshqalar.
U m u m a n ,  islom   b a r c h a   m o ‘m in la rn i  t o ‘g ‘ri  y o ‘lga 
chorlov ch i,  inso np arvar din  ekanligini  anglab  va  bilib  olish
63

---

lozim .  S h u n d a g in a   d in d a n   m a ’naviy  va  m a ’rifiy  tarbiya- 
da  foydalanish  zaruratig a  t o ‘g ‘ri  y ondashiladi.
c h u q u r   t a ’sir  o ‘tk a zg a n   t a s a w u f   (so T iz m )  t a ’lim o ti  is- 
lo m dagi  d in iy-falsafiy   o q im   b o ‘lib,  V III  asr  o ‘rta la rid a  
p a y d o   b o ‘lgan.  D astlab   u  z o h id lik   ( ta r k id u n y o c h ilik   — 
b u   d u n y o   h o y u   h a v a s i d a n   v o z   k e c h i s h )   h a r a k a t i  
k o ‘rin ish id a   b o ‘lib,  B ag‘d o d ,  Basra,  Kufa,  D a m a s h q   sh a - 
h a rla rid a   keng  yoyilgan.  U n d a   x a lq n in g   aqli,  ta fa k k u ri, 
m a ’naviy  h a y o ti,  h ik m a tla ri  o ‘z  ifodasin i  to p g a n .  Asli 
t a s a w u f   s o ‘z in in g   b ir   n e c h a   m a ’n o si  bor:  U  « s o ‘fiy» 
s o ‘z id a n ,  «so6fly»  s o ‘zi  esa  « so ‘f»  s o ‘z id a n   yasalgan.  S o ‘f  
d e b   a r a b la r   j u n d a n   t o ‘q ilg a n   m a t o n i   a y ta d ila r .  Avval 
b o s h d a   so T iy lik   y o ‘lini  t u tg a n   k is h ila r,  b o s h q a   o d d iy  
k ish ila rd a n   ajralib  tu rish   u c h u n ,   j u n d a n   tik ilgan  c h a k - 
m o n   (h irq a)  kiyib  yurishni  o d a t  qilganlar.  S h u  bois  ularn i 
j u n   m a to   kiyib  y u ru v c h ila r,  y a ’ni  so T iy la r  d e b   a ta g a n - 
lar.  S oT iy  b o s h q a   o d a m la r d a n   o ‘zin in g   p o k   va  g ‘a rib o n a  
tu r m u s h   k e c h ir is h i,  d o im iy   ib o d a td a   b o ‘lishi  va  faq at 
ilohiy  ru hg a  q o ‘shilishini  m a q sa d   qilib  q o ‘yishi  b ila n   farq 
q i l g a n .  S o ‘fiy  u c h u n   d u n y o d a n   va  o x i r a t d a n   t a m a  
b o ‘lm asligi  kerak.  U n in g   y a g o n a   istagi  A llo h n in g   diy- 
doriga  yetishish dan  iborat.  H a m m a   n a rs a d a n   voz  kechish, 
o x ir-o q ib a td a   o ‘zlikdan  k echish  so ‘fiylik  t a ’lim o tin in g   tub 
m o h iy a tin i  tash kil  e tadi.  SoT iylik  in s o n n i  o ‘rg a n ish d a, 
a w a lo ,  kishining  k o ‘ngliga,  diliga  ta y an a d i,  k o ‘ngil,  qalb- 
n i  ta rb iy a la sh g a ,  k o ‘ngil  kishisini  voyaga  ye tk az ish g a   in - 
tiladi,  negaki  A llo h  faq at  in s o n n in g   p o k iz a   q a lb id a g in a  
jilva  qiladi.
T a s a w u f  — Alloh,  payg‘am b arn i  va  ra h n a m o larn i  yax­
shi  k o ‘rish,  b o r  vujudini  ularga  b a g ‘ishlash  ha m d ir.  U m u ­
m a n   t a s a w u f   b id ’at,  g‘aflat,  du n y o p a ra stlik   va  xalqdagi 
parokandaliklarga  qarshi  b o ‘lgan  buyuk  kishilarning  maslagi 
asosida  tuz ila d i.  Tasavvufda  in so n p arv arlik ,  o d a m iy lik , 
insof,  saxovat,  m u h ab b at  haqidagi  g‘oyalar  m ujassam lan­
gan.  D em ak,  ta s a w u f  ahli  po k  va  g o ‘zal  b o ‘lishga,  haq  va 
haqiqatni  bilishga  intilgan.
T asaw uf
ta ’limoti
S h a rq   xalqlari  ta fa k k u rin i  a s r ­
l a r   d a v o m i d a   n u r a f s h o n   e t i b ,  
m a ’n a v iy atim iz   va  m a ’rifatim izga
64

---

Н аг  qan d ay   g ‘oyaviy  t a ’lim o td a   b o ‘lgani  kabi,  islom 
dinida  h a m   ziddiyatlar  va  ixtiloflar  b o ‘lib,  ularning  natija­
sida  V I11  asrning  2  yarm idan  boshlab  islomning  o ‘z  ichida 
ham  turli  yo ‘nalishlar,  mazhablar,  oqim lar yuzaga  kela bosh- 
lagan.  T a s a w u f   X —XI  asrlarda  M o v arou nn ah r,  u m u m a n  
m u s u l m o n   m a m la k a tl a r i  x a lq la rin in g   ijtim o iy -s iy o siy , 
m a d a n iy - m a ’naviy  hayotida  g ‘oyaviy  o q im   sifatida  keng 
y o y ild i.  D u n y o n i n g   s h o h o n a   b o y l i k l a r i d a n   va  n o z -  
n e ’m atlaridan  voz  kechish,  Alloh  visoliga  yetishmoq  uchun 
pok,  o ‘zining  halol  m ehnati  bilan  yashash,  ixtiyoriy  ravish- 
dagi  faqirlik  tasavvufga  xos  xususiyat  hisoblangan.
D e m a k ,  i s lo m n in g   o ‘z  ic h i d a   y u z a g a   k e lg a n   tu rli 
y o ‘n a lish ,  m a z h a b   va  o q im la r   m av ju d  b o ‘lib,  u la rn in g  
o ‘ziga  xos  to m o n la ri  quyidag ilardan   iborat:
1.