|
m e ’y o r d a
yashashiga tabiat
to‘îiq sharoit yarata olmayotganligi yotadi. Bu holat tabiat va jamiyat
o‘rtasida XX asrda shakllangan ekologik munosabatdir. Dastlab,
Yevropaning rivojlangan mamlakatlarida, ayniqsa Gerrnaniyaning
Rur havzasida tabiiy muhitning keskin yomonlashuvi kishilar va
organizmlar hayoti uchun xavf paydo bolishi sababi tabiat va
jamiyat o‘rtasidagi ekologik munosabat shaklini yuzaga keltirdi
Nemis olimi Ernest Gekkel 1866-yilda ekologiya haqida
birinchi bo‘lib fikr-mulohazalar bildirgan edi. Hozir esa dunyoviy
muammolaming eng dolzarbi ham ekologik muammo boiib qoldi.
Hozirgacha yer biosferasiga 2 ming xil kimyoviy birikmalar yoyildi.
Dunyo sogliqni saqlash tashkilotining (VOZ) ma’lumotlariga
ko‘ra inson foydalanayotgan 4 ming kimyoviy moddalar uning
sogiigi uchun xavf tug‘dirmoqda. Dunyoda har yili 250 ming
xi! yangi kimyoviy birikmalar sintez qilinadi. Shulardan 300 xili
ishlab chiqarishda ishlatilmoqda.
Dunyo bo'yicha haryili 100 mJrd tonna ruda va minerai yoqilgilar
qazib chiqarilmoqda. Keyingi 30 yilda insoniyatning butun tarixi
davomiga qaraganda ko‘proq rangdor metallar qazib chiqarildi.
Agar 18-asrgacha 19 xil ximiyaviy elementdan foydalanilgan
boisa, hozirda bu son 100 dan oshib ketdi. Hoziigacha 2/3 qism
olm onîar yo‘q qilingan. Oxirgi 2000 yil ichida 0,5 mlrd. gektar yer
xarob qilindi. Keyingi 100 yilda dunyoda 67 min. ga o'rmon kesilib
ketdi. Olimlarning hisobiga ko£ra, oliy tur o‘simliklammg 3 ming
turi butunlay yo‘qotilish arafasida.
21
“Tabiâtni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro iitifoqi”
ning (MSOP) ma’lumotlari bo‘yicha 1600 yildan hozirgacha
qusMarning 94 turi va sut emizuvchilarning 63 îuri butunlay qirilib
ketgan. Sayyoramizda bugunga kelib qushlarning 600 xiii, sui
emizuvchilarning 120 xili abadiy yo‘qolish xavfida turibdi. inson
faoliyati tufayli sayyoramizda 9 min km2 unumdor yerlar sahroga
aylandi. Ya’ni har kuni 3 ming ga unumdor yer qishloq xo‘jaligida
ishlab chiqarishdan chiqarilmoqda. Yer sharida 50 million ga yer
umuman foydalanib bo'Imaydigan holatga kelgan.
Ifloslangan suvdan iste’mol qilish natijasida har yili dunyoda 5
min kishi vafot etmoqda. Xuddi shunday suvlarni ichish natijasida
sayyoramizda har yili 500 ming kishi og‘ir dardlarga chalinmoqda.
Dunyo okeaniga har yili 10 ming tonna neft to‘kilmoqda. Sanoat
korxonalari har yili 140 xildan ziyod zaharli gazlarni havoga
chiqarmoqda. Insoniyatda uchrayotgan rak kasalligining 50%i ana
shu gazlardan zaharlanish natijasida kelib chiqishi aniqlangan.
Keltirilgan manbalardan ma’lum bo‘ladiki, insoniyat yashash
makoni bo‘lgan o‘z uyi atrofi muhitini buzib bormoqda.
Insoniyatning yashash sharoiti darajasi tabiat bilan bogiiq ekan,
insonning bu masalada tabiat bilan uzviy kelishmog'i zarurati
asosiy masaladir. Hozirga kelib, tabiatda yuz berayotgan ijobiy
va salbiy o‘zgarishlar turli sohalarda o‘rganilmoqda, lekin ular
orasida tabiatni iqtisodiy-ekologik jihatdan, ekologik foydalanish
jihatlaridan o‘rganish jiddiy ahamiyat kasb etadi.
Global ekologik muammolarning tobora ijtirnoiy- iqtisodiy
inqiroz holatlarini hosil qilishi, jahon hamjamiyati oldiga
sayyoramiz miqyosida keskin chora-tadbirlar dasturini ishlab
chiqish va amaliyotga tatbiq qilish muammolarini kun tartibiga
qo‘ydi. Insoniyatning bugungi hayoti va kelgusi avlodlar uchun
sayyoramizda saqlanib qolgan tabiiy boyliklarni muhofaza qilishda
ilg‘or fikrji olimlarning xulosalari bo‘yicha global inqirozdan
chiqish yoilaridan eng muhimi — aholida ekologik bilim va
madaniyatni shakllantirish deb bildi.
Turizm sohasidagi adabiyotlarning tahlili va yuqorida sanab
2 2
o'tilgan ko‘rsatkichlarni inobatga olib ilk bor ekoturizmning
quyida
keltirilgan bosqichlarini
qoraqalpog‘istonlik
olima
G.A.Bekbulaiova ajratdi19:
ï. XX asrrmg 90-yi!larigacha boigan davr — ekoturizmning
mahaîliy va milliy mustaqil turizm sohasi sifatida yuzaga kelish
davri.
H. 1990—2000-yillar — turizmning regional miqyosda, ekotu
rizmning turizm industriyasi sifatida rivojlangan davri.
III.
2000-yildan keyingi bosqich — global miqyosda
ekoturizmning rivojlanish davri.
I. Ekoturizmning mustaqil turizm sohasi sifatida yuzaga kelish
davri. XVIII asrning oxiri - XIX asming boshlarida Yevropaning
yaxlit qit’asiga ingliz turistlari mahaîliy aholining madaniyati,
tarixini o ‘iganish bilan bir qatorda ajoyib tabiatini ko‘rib ketish
uchun sayohat qilganlar. Chunki Alp tog'lari landshaftlari yoki
Karpatning togli o‘rmonlari Angliyada uchramaganligi uchun
ham turizmning asosiy obyekti sifatida qaralgan. Lekin ushbu
turizm kompleks turistik marshrutlar bilan qo‘shib olib borilgan.
inglizlarning tabiat qo‘yniga qilinadigan sayyohlikka qiziqishini
inobatga olib shveysariyalik ishbiiarmonlar “ Grand-tur” tarkibida
tabiiy turizm xizmatini tashkil etganlar va u tashkilotchilarga juda
katta miqdorda moliyaviy foyda keltirgan. Shu davrda (1913-yillar)
Shveysariyada davlatning alohida e’tibori bilan qo‘riqlanadigan
tabiiy hududlar ajratildi. Qo‘riqxonalarga qilinadigan sayohat
garchand ekoturizm deb nomlanmasa-da, ular «tabiatga
yo‘na!tirilgan turizm” sifatida yuzaga kela boshladi.
Turizmning ekologik yo‘nalishi aslida XX asrning 70-yillaridan
boshlangan. 1972-yilda Skandinaviya mamlakatlari fiiqarolari
uchun kitlarni tomosha qilish va ulami o‘rganish maqsadida
turistik marshrutlar uyushtirilgan. Ushbu turizmdan tushgan
mablag‘ kitlarni muhofaza qilish uchun ishlatilgani ham ekoturistik
marshrut sifatida e’tirof etilgan. Keyinchalik, bunday turistik
” Bekbulatova G.A. Turizm va rekreatsiya geografiyasi. Ma'ruzalar matni. Nukus, 2008,
i07-b.
23
marshrutlar Yevropaning boshqa mamlakatlari, Uzoq Sharq,
Shimoliy Amerika davlatlarida ham uyushtirila boshlandi.
II.
Do'stlaringiz bilan baham: |
