0 ‘z b e k ist 0n respublikasi olïy ya g ‘rta m âxsus ta’lim yazirligi

rekreatsiya
  va 
turizm
  so‘zlarining  ma’noîarini  ko'rib 
chiqishda — vaqtni samarali o‘tkazish bo‘yicha — ularning biologik 
va  ijtimoiy-iqtisodiy  mazmunlarining  mohiyatini  anglab  olishni 
talab  qiladi.  «Dam  olish»  va  «bo‘sh  vaqt»  har  xil  nisbatlarda  — 
biologik va  ijiimoiy  mazmunga  ega.  Ya’ni,  «dam  ohsh»  ijtimoiy 
muhitda,  «bo‘sh vaqt»  biologik  muhitda amalga  oshiriladi.
64  Kol
  Ï.G.«Jamovaiy  harakat va  ular  yaratgan  ko‘ngü  ochish  xizmaîlari  va 
suv  kurortlari»  (1841)  Ердавлетов  С.P.  География  туризма.  Алмати,  2000. 
С.  330..
188

---

Rekreatsiya  keng  chegaralami  hosil  qiladi.  Rekreatsiya  qisqa 
muddatli  (ish vaqtida qisqa muddatli dam  olish) va uzoq muddatli 
bo‘tishi  mumkin  (ta’tillar,  bayramlar,  hafta  oxiridagi  dam  olish). 
Birinchisida  ma’lum  bir  qolip-chegaradan  chiqilmaydi  (kundalik 
ishdagi  qisqa  dam  olish).  Ikkinchisida  har  kuniik  bir  xil  odatiy 
faoliyat  butunlay  o‘zgaradi.  Ya’ni  reioreatsion  faoliyat  rekreatsion 
sharoitga boradi.
Turizmrimg 
ijtimoiy-iqtisodiy 
mohiyati, 
uning 
ta’sir 
doirasining  kengligi,  ommaviyligi  va  ahamiyati  —  bulaming 
hammasi  turizmni  tushunish  iboralari  —  «dam  olish»,  «bo‘sh 
vaqt», «rekreatsiya»,  «turizm»  to‘planib hozircha bitta tushuncha
—  turizmni  tashkil  qilmoqda.  Lekin  turistik  faoliyat  hamma 
vaqt  ham  rekreatsiya  boimaganidan,  rekreatsiya  ham  hamma 
vaqt  turizm  bo‘laolmaydi.  Masalan,  ishchanlik  turizmi  ishlab 
chiqarish  talablaridan  kelib  chiqib  asosan  ish vaqtida  bajarüadi. 
Bu  turizm.  Bu yerda turizm  ishchanlik  turizmini,  rekreatsiyani, 
bo‘sh  vaqtni  qamrab  oigan.  Bularning  qisman  uchrashuvi 
rekreatsiya turizmini tashkil  qilmoqda.
«Rekreatsiya», «rekreatsion faoliyat» va «rekreatsion xizmatlar» 
tushunchalarining 
ijtimoiy-iqtisodiy 
mohiyatini 
anglashda 
insonning  dam  olish  faoliyati  bilan  bog‘lik  hodisalarni  tushunish 
lozim.  Bu hodisalar esa insonning dam olish faoliyatining tasniflari 
deb  tushuntiriladi65:
1. Aniq jismoniy yuklama bilan bogMangan faoliyat (sport bilan 
shug'ullanish,  sayiga chiqish).
2.  Havaskorük  mashg'ulotlari  faoliyati  (ovga  chiqish,  baliq 
ovlash,  qo‘ziqorin va  mevalar terish,  har xil buyumlami to‘plash- 
kolleksiya qilish.
3.  San’at  dunyosi  bilan  boglanish  (teatrlarga,  konsertlaiga, 
muzeylaiga,  badiiy galereyalarga borish.
4.  Intellektual  faoliyat  (o£z  ustida  ishlash,  gazetalar,  jumallar, 
adabiy kitoblar o‘qish, televideniya ko£rsatuvlarini kuzatib borish).
Â5
  Ердавлетов  C.P.  География  туризма:  История,  теория,  методика, 
практика.  Алмати,  2000,  С.  330.
189

---

5.  0 ‘z qiziqishi va tanlashi bo'yicha bo‘sh vaqtni o‘tkazish.
6.  Faol  ko‘ngil  ochish  (o‘yinlar,  raqs)  va  sust  ko'ngil  ochish- 
tomosha.
7.  Qiziqish  va  qoniqish  —  zavq-shavq  olish  uchun  sayohatga 
chiqish.
Yuqorida qayd qilingan dam olish turlari majmuali holda yuzaga 
chiqadi yoki bix-biri bilan bogiiq holda faoliyat ko‘rsatadi, ayniqsa 
sayohat vaqtida bir-biri bilan bog‘liq holda birdaniga yoki ketma- 
ketlikda  amalga  oshiriladi.  Shuning  uchun  ham  «rekreatsiya», 
«rekreatsion faoliyat» va «rekreatsion xizmatlar» atamalari mehnat 
qilish xususiyatlari ü‘zgarganda, bo‘sh vaqtdan foydalanish tarkibi 
va shakllari o‘zgarganda jismoniy jihatdan eng yaxshi dam tinchlik 
emas,  faoliyatning  o ‘zgarishi  deb  tushunilgandagina  alohida- 
alohida ma’nolarga ega bo‘ladi.
Og‘ir mehnat dan  keyin  quwatni  tüdash,  tiklanish uchun  dam 
olish  asosan  yashash joyida amalga oshirilib  kelinardi,  hozir ham 
shunday.  Asta-sekinlik  bilan  sutkalik,  haftalik,  oylik  va  yillik 
mehnat  qüishning  to ‘planib  borishi  natijasida  inson  o‘zini-o‘zi 
avaylashi  nuqtayi  nazaridan  dam  olishni  tobora  samaraliroq 
o'tkazishni  xohlaydigan  va  buni  «samaraîi  o'tkazish»  uchun 
moddiy-iqtisodiy  sharoitlar  yaratilganidan  keyin  sanatoriya- 
kurortlarni tanlay boshladi.
Shuning  uchun  ham  bo‘sh  vaqtni  samarali  o‘tkazishni, 
insonning 
hayotiy 
faoliyatlaridan 
kelib 
chiqqan 
tanlash 
xususiyatlarining  paydo  bolishiga  «relaeatsiya»,  «rekreatsion 
faoliyat»  deb  qarash  to£g‘ri  bo‘ladi.  Bundan  keîib  chiqadiki, 
turizm  tushunchasi  rekreatsiya  tushunchasiga  nisbatan  ancha  tor 
m a’noni, tor doirani hosil qiladi.  Bundan xuiosa qilish rnumkinki, 
insonning  rekreatsiya  faoliyati  bo‘sh  vaqt  davomida  amalga 
oshirilgaoligidan  «dam  olish»  yoki  «dam»  turizm,  rekreatsiya, 
ekskursiya tushunchalaridan yuqorida turadi.
Dam  olish  rekreatsiya  mashg‘ulotlaridan  iborat  bo‘lib,  bu 
mashg‘ulot bilan uyda ham, uydan boshqa joyda ham shug‘ulianish 
mumkin.  «Rekreatsiyada»  inson  albatta  o‘z  uyidan  rekreatsiya
190

---

makoniga borishi kerak.  Bu borish o£zida «turizm va ekskursiyani» 
birlashtiradi. Turran esa+dam olish turi+rekreatsiya turi, aniqrog‘i 
turizm rekreatsiyaning bir qismi.  Ekskursiya ham,  dam olish ham 
rekreatsiya — turizm.
Hozirda  turizm  sohasidagi  tadqiqotchilar,  turizm  ta’iimidagi 
tadqiqotchilar  insonnmg  «rekreatsiya  faoliyati»,  «rekreatsion 
faoliyat»  atamalarini  ko£proq  ishlatishmoqda.  «Relcreatsion 
faoliyat»  ruscha  va  o£zbekcha  so‘zlardan  iborat  bolganligidan, 
¿kkinchidan 
«rekreatsion 
faoliyat» 
insonning 
«rekreatsiya 
faoliyati»ni  anglatgani  uchun  «rekreatsiya  faoliyati»  atamasini 
ko£proq adabiyotlarga kiritishimiz to £g£riroq bo'ladi. Agarda ikkala 
atamani  ham  ishlatsak har  ikkala atamaning  rekreatsiyadagi turli 
tavsiflami yaratishga to‘g‘ri keladi.  Bunday tavsiflami yaratishning 
iloji  yo‘q.  Chunki,  bu  ikkala  atamaning  tavsiflari  ay nan  bir  xil 
hisoblanadi.
Insonning  rekreatsiya  faoliyatlarini  tasniflashni  izohlash 
uchun  juda  ko‘p  hajmdagi  m a’lumotlarni  yozish  mumkin. 
Chunki,  inson  rekreatsiyani  turizmning  turlari  bo£yicha  ham 
tanlashi mumJdn.  Bunday holatda rekreatsiyaning faoliyatlarini 
tasniflash  qayd  qilganimizdek,  juda  katta  hajmlarni  oladi. 
Shuning uchun ham  rekreatsiya faoliyatini jamoaviy tasniflash- 
guruhlash  ancha  tushunarli  hisoblanadi. 
Rekreatsiyaning 
jamoaviy tasnif- gumhlari66.167:68;