0-в Тупрок= она жинси ва механик таркиби хакида

1.В.Р.ВИЛЯМС ТУПРОК УНУМДЛРЛИГИ
Тупроқнинг турли тоғ жинсларидан фарқ қиладиган энг муҳим сифат белгиларидан бири унумдорликдир. +ишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг асосий воситаси ҳисобланган тупроқнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти ҳам, ана шу унумдорлиги билан белгиланади.В.Р.Вильямс (1939) бўйича унумдорлик деганда тупроқнинг ўсимликларни сув ва озиқ элементлар билан бир вақтнинг ўзида, узлуксиз таъминлаб тура олиш қобилияти тушунилади.Унумдорлик тупроқнинг жуда мураккаб хоссаси сифатида, тупроқда кечадиган кўплаб кимёвий, физикавий ва биологик жараёнларга боғлиқ. Унумдор тупроқ ўсимликларни зарур озиқ моддалар, сув, ҳаво, иссиқлик билан таъмин эта олиш, мўътадил реакцияга эга бўлиши, ҳар хил зарарли моддалар сақлаши зарур. Бунинг учун тупроқнинг сув-физик хоссалари ва режимлари, озиқ ва туз режимлари, тупроқда кечадиган биокимёвий, оксидланиш қайтарилиш жараёнлари қулай бўлиши керак.Unumdorlik tuproqning juda murakkab xossasi sifatida, tuproqda kechadigan ko'plab kimyoviy, fizikaviy уа biologik jarayonlarga bog'liq.Unumdor tuproq o'simliklarni zarur oziq moddalar, suv, havo, issiqlik bilan ta'min eta olish, mo'tadil reaksiyaga ega bo'lishi, har xil zararli moddalar saqlamasligi zarur. Buning uchun tuproqning suv-fizik xossalari уа rejimlari, oziq уа tuz rejimlari, tuproqda kechadigan biokimyoviy, oksidlanish￾qaytarilish jarayonlari qulay bo'lishi kerak. Shular asosida hozir tuproq unumdorligi haqida quyidagi kengroq tushunchani berish mumkin Ьо' ladi. Unumdorlik deb, tuproqning o'simliklarni ПОГП1аl o'sishi уа rivojlanishi (hosil berishi) uchun zarur suv, oziq elementlar уа shuningdek ularning ildiz sistemalarini yetarli miqdorda havo, issiqlik уа qulay fizik kimyoviy muhit vа boshqa barcha shart-sharoitlar Ыlап ta'min eta olish qobiliyatiga aytiladi. Demak, tuproqning ishlab chiqarish qobiliyati, unda kechadigan ko'plab jarayonlar уа hodisalarga bog'liq. O'simliklarning barcha o'sib rivojlanisl1 hayotiy davrlari bevosita tuргоqпiпg turli xossalari yoki unda kechadigan jагауопlаг bilan bog'liq. Shuning uchun ham tuproqdan foydalanilayotganda unumdorlikning barcha omillariga уа shart-shагоitIагigа Ыг vaqtning o'zida ta'sir eta bilish kerak. Tuproq unumdorligi nisbiy tushuпсhа bo'lib, unumdorlik nafaqat tuproq xossalariga, balki o'stiriladigan еkiпlаг turiga ham bog'liq. Masalan, mиаууап Ыг tuproq alohida o'simliklar uchun uпumdог hisobIansa, boshqasiga kam unumli bo'ladi. Chunki har xil o'simliklarning tuproq unumdorligiga (faktorlariga) bo'lgan talabi Ыг xil emas. Tuproq unumdorligining kategoriyalari. Tuproq unumdorligining quyidagi turlari ajratiladi: tabiiy, sun'iy, potensial, effektiy (samarali), nisbiy Уа iqtisodiy unumdorliklar.
т а Ь i i у u n u m d о r I i k. Insonlar qo'li tegmagan tabiiy holatdagi tuproqlar uchun xarakterli unumdorlik hisobIanadi.
S u n • i у u n u m d о r I i k insonlarning maqsadli faoliyati (yerni
haydash, unga dayriy raYishda mexanikaYiy ishloy berish, meliorasiyalash, o'g'itlardan foydalanish singarilar) ta'sirida yuzaga keladi.
р о t е n s i а I u n u m d о r I i k - tabiiy tuproq hosil Ьо' lish jarayonlari natijasida paydo bo'lgan xossalar Уа shuningdek insonlar faoliyati ta'sirida yaratilgan yoki o'zganirilgan tuproq xususiyatlari bilan belgilanadigan barcha unumdorliklar yig'indisidan iborat.
Е f f е k t i у (samarali) и n и m d о r I i k - mиаууап iqlim Уа texnik￾iqtisodiy (agrotexnologik) sharoitda ekinlardan hosil olish uchun tuproq potensial unumdorligining foydalaniladigan qismi hisobIanadi. Вu unumdorlik hozirgi yaqtda olinadigan hosil miqdori bilan ifodalanadi. Demak, hosildorlik miqdori samarali unumdorlikning asosiy ko'rsatkichi Уа konkret ko 'rinishidir.
N i s Ь i у u n u m d о r I i k - mиаууап gruppa yoki turdagi o'sim\iklarning tuproq unumdorligiga nisbatan bo'lgan munosabati (talabi) bilan belgilanadi. Bir turdagi o'simliklar uchun unumdor hisobIangan tuproq, boshqasiga yaroqsiz bo'lishi mumkin. 1 q t i s о d i у u n u m d о r I i k - tuproqning potensial unumdorligi Уа уег uchastkalarining iqtisodiy xara[...1eristikasiga ko'ra tuproqlarni iqtisodiy jihatdan baholashdir. Tuproq unumdorligini qayta takroriy yaratish Уа tuproqlarni madaniylashtirish. Т u р r о q и n u m d о r I i g i n I q а у t а t а k r о r i у уа r а t i sh - tuproqning samarali unumdorligini potensail unumdorlikka yaqin darajada saqlash maqsadida, tuproqqa ta'sir etadigan meliorativ Уа agrotexnika tadbirlari sistemasi yoki tabiiy tuproq jarayonlari yig'indisidan iborat.