0-в Тупрок= она жинси ва механик таркиби хакида

4.Вертикал тупроқ зоналари.
Тупроқларнинг кенглик бўйича тарқалишида, маълум географик қонуният мавжуд.Тупроқларни географик районлаштириш принциплари В.В.Докучаевнинг тупроқларнинг ер юзасида зонал тарқалиш таълимотига асосланган. В.В.Докучаев ўзининг «Табиий зоналар ҳақида таълимот» (1898 й) асарида табиий тупроқ қопламининг горизонтал (кенглик) ва вертикал (баландлик бўйлаб) йўналишда аста-секин, бир-бири билан алмашиниб бориш қонуниятларини очиб берди. Тупроқнинг географик тарқалиши тупроқ пайдо қилувчи омиллар билан бевосита боғлиқ бўлиб, шунга кўра тупроқ типлари ҳам ўзгариб боради. Жумладан, иқлим шароитининг кенглик йўналиши бўйича, яъни шимолдан жанубга қараб ўзгариши билан, шу йўналишда ўсимлик ва тупроқ қоплами ҳам ўзгариб боради. Демак, табиий шароитлари деярли бир хил бўлган муайян географик кенгликларда маълум тупроқ типлари тарқалади ва минтақаларни ҳосил қилади. Текислик территориялари бўйлаб тупроқларнинг ана шундай тарқалишини В.В. Докучаев горизонтал зоналлик деб атади. Ўсимлик қопламининг горизонтал тупроқ зоналари деб аталади. +уйидаги асосий табиий тупроқ зоналари ажратилади: тундра, подзол ёки тайга-ўрмон, ўрмон-дашт, қора тупроқ ёки дашт, каштан тупроқ ёки қуруқ дашт, қўнғир ёки чўл-дашт ва дашт зонаси.В.В.Докучаев шунингдек, тоғли ўлкаларда тупроқларнинг вертикал йўналиш бўйича алмашиниб тарқалиш қонунини ҳам кашф этди. Вертикал тупроқ зоналари текисликлардаги кенгликлар бўйлаб тарқалган тупроқлар сингари, тоғларнинг пастидан бошлаб шимолий қисмига қараб маълум қонуният асосида тарқалсада, баъзан ундан фарқ қилади. Жумладан, тоғларда тупроқ типларининг чегараси ёки ўрни кескин ўзгаради. Текисликдаги айрим тупроқлар тоғли ўлкаларда учрамайди ёки тўлиқ ифода чиқариш шароитлари батафсил ёритилади. тўпланган материаллар асосида ҳар бир агротупроқ район ва райончанинг қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши хусусиятлари акс эттирилади. Натижада алоҳида майдонлар учун қишлоқ хўжалик экинларини жойлаштиришни планлаштириш ва агротехник тадбирларни ишлаб чиқиш имконияти туғилади. Ҳозирги вақтда аксарият республика, ўлка ва вилоятларда табиий-иқтисодий шароитлари эътиборга олинган ҳолда агротупроқ районлаштириш ўтказилган бўлиб, табиий ресурслардан самарали фойдаланиш, экинлар ҳосилдорлигини ошириш, чорвачиликни ривожлантириш ва тупроқ унумдорлигини яхшилашга қаратилган дифференциал тадбирлар системаси ишлаб чиқилган. Зона майдони ғарбдан-шарққа ва шимолдан жанубга қараб, ниҳоятда катта майдонга чўзилиб кетганлиги сабабли, табиий шароитлари ҳам хилма хил ва мураккаб.