0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. T. Turdiyev elektrotexnika va elektronika asoslari

Wh — aktiv elektr energiyasi hisoblagichi; Whar — reaktiv elektr energiyasi hisoblagichi; W — vattmetr.
66

www.ziyouz.com kutubxonasi

VI BOB. TRANSFORMATORLAR

6.1. Transformatorlarning ishlash prinsipi va tuzilishi
Bir kuchlanishli o‘zgaruvchan tokning boshqa kuchla-nishli o‘zgaruvchan tokka o‘zgartiruvchi elektromagnit apparat transformator deyiladi. Transformatorlar kuchlanishni o‘zgartirgich sifatida ko‘p sohalarda va har xil maqsadlarda foydalaniladi. Xususan, elektr energiyasini uzoq masofalarga uzatish va iste'm olchilarga taqsimlashda, qizdirish, payvandlash, to‘g‘rilash elektr qurilmalarida, radioapparatda avtomatika, aloqa qurilmalarida, elektr oichov texnikasida va hokazolarda transformatorlaming ahamiyati katta. Elektr energiyasini elektr o‘tkazgichlar orqali uzoq masofalarga uza-tishda elektr energiyasining bir qismi isrof boiishini biz bilamiz, ya’ni:

Bu formuladan quwat isrofi kuchlanishning kvadratiga teskari proporsional ekanligi ko‘rinib turibdi. Demak, kuchlanishning qiymati qancha katta boisa, quwat isrofi shuncha kam boiar ekan. Xulosa qilib shunday deyish mumkin, elektr energiyasini qancha uzoq masofaga uzatmoqchi boisak, kuchlanish shuncha yuqori boiishi kerak. Iste’molchilarning asosiy qismi elektr energiyasini past kuchlanishda iste'm ol qiladi. Elektr energiyasining kuchlanishini iste’molchiga yaqin masofaga olib kelgandan keyin pasaytirish lozim. Bu vazifani ham transformatorlar bajaradi. 6.1- rasmda yuqori kuchlanishli elektr tarmog‘ining sxemasi ko‘rsatilgan. Bu sxemadan kuchaytiruvchi va pasaytiruvchi transformatorlar elektr tarmoqlarida asosiy elementlardan biri ekanligi va uning ahamiyati ko‘rinib turibdi.

Elektr tarmoqlarida ishlatiladigan transformatorlar kuch transformatorlari deb ataladi. 6.2- rasmda bir fazali trans-formatorning ishlash prinsipi va tuzilish sxemasi berilgan.
67

www.ziyouz.com kutubxonasi

6.1- rasm. liniyalari

Ferromagnit o‘zakka birlamchi w, va ikkilamchi w2 chul-g‘amlar o‘ralgan. Elektromagnit maydon o‘zakning o‘lcham-lari bilan cheklangan, chunki po‘latdan yasalgan o‘zakning magnit o‘tkazuvchanligi pemhavoning magnit o‘tkazuvchanligi M dan ancha katta, ya’ni p em> M; Mp » h x-
Birlamchi chulg‘am manbaga, ikkilamchi chulg‘am esa iste’molchining qutblariga ulangan. Elektr energiyasi birlam-chi chulg‘amdan ikkilamchi chulg‘amga o‘zgaruvchan elek-tromagnit maydon orqali o‘tadi. Birlamchi chulg‘amdagi tok o‘zinduksiya EYK ni hosil qiladi, bu EYK elektromagnit induksiya qonuniga asosan:
, di\ d&

e, = - L —- = —Wi — ,

1 dt ' d t

bunda: 0 = 0 m. sin co — transformator o‘zagidagi magnit oqimi

• 
  - 0 m • cocoscot = - 0 m • co • sin f cot - — .
  
  5. 
     2 J
     

Bu ifodalardan EYK ning haqiqiy qiymatini topamiz:
Ex = ^ - = 4 ,4 4 -/-w ,0 ; E2 = - ^ = 4 ,4 4 - /- w 20 n
68

www.ziyouz.com kutubxonasi

h
ui 4M> ui

6.2- rasm.

Birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlar EYK larining nis-bati transformatorlash koeffttsiyenti deyiladi va har ikkala chulg'am yagona magnit oqim ta’sirida bo‘lgani uchun:

11. 
    = ^L = - L E2 W2
    

Agar A>1 bo‘lsa, transformator pasaytiruvchi deyiladi, chunki bu holda E2 Agar A>1 bo‘lsa, transformator kuchaytiruvchi deyiladi, chunki E2>EV

Salt yurish rejimida, ya’ni ikkilamchi chulg‘am uzilganda: