0-mavzu. Mehnat bozori statistikasi

10.1. Mehnat bozori haqida tushuncha va unning tarkibi

Mehnat resurslari - bu jamiyatdagi mehnatga layoqatli, bilim va malakaga, ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish qobiliyatiga ega bo’lgan kishilardir. Ularning asosiy qismini mehnat qilish yoshida bo’lgan aholi qismi tashkil etadi. "Mehnat kodeksi"ga va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 31 yanvardagi 42-sonli "Aholini ish bilan ta’minlanganligini hisobga olish tizimini takomillashtirish to’g’risida"gi qaroriga binoan mehnat resurslarining quyi chegarasi 16 yosh, yuqori chegarasi esa erkaklar uchun 60, ayollar uchun 55 yosh deb qabul qilingan. Bu chegaralarni belgilashda aholining turmush darajasi, sog’liqni saqlash, sport va maorif tizimi, pensiya ta’minoti sharoitlari, ijtimoiy, iqtisodiy va demografik omillar hisobga olinadi.

Shunga muvofiq mehnat resurslari (MR)ning jismoniy imkoniyatli sonini quyidagicha hisoblash mumkin.

MR=MYo-NI+PO’

bu yerda: MYo-mehnat qilish yoshidagi aholi; NI - mehnat qilish yoshidagi layoqatsiz aholi (I va II guruh nogironlari hamda imtiyozli pensiyaga chiqqanlar). PO’- tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish sohalarida band bo’lgan pensionerlar va 16 yoshdan kichik bo’lgan o’smirlar.

O’zbekiston mehnat resurslari bilan ta’minlanish darajasi jihatdan eng yuqori bo’lgan mintaqalar qatoriga kiradi. Markaziy Osiyodagi mehnat resurslarining deyarli 40 foizi uning hissasiga to’g’ri keladi.

Ayniqsa aholining tarkibida mehnat qilish yoshida bo’lgan kishilar sonining nisbatan tezroq o’sishi respublika mehnat resurslarining jadal o’sishiga olib kelmoqda. 2000 yilda ularning soni 12 milliondan oshdi. (110-jadval).

110-jadval

O’zbekistonda mehnat resurslarining va aholining ish bilan

bandligi (ming kishi)

Jami aholi		Mehnat resurslari			Iqtisodiy faol aholi			Iqtisodiyotda band bo’lganlar
1998	2002	1998	2002	1998		2002	1998		2002
23954,6	25427,5	11998,9	131810	8840,0		9367,8	8800,0		9333,0

Iqtisodiy faol (IF_a) aholi deganda, iqtisodiyotda band bo’lgan aholi (IA) va ishsizlar (IShS)ning yig’indisi tushuniladi. Uning soni quyidagicha aniqlanadi:

IF_a=IA+IShS

yoki

IF_a=MR-XX_bbm

bu yerda, XX_bbm-mehnat qilish yoshidagi, ammo xalq xo’jaligida band bo’lmagan ishga layoqatli aholi soni.

Iqtisodiy nofaol (INF_a) aholi deganda davlat (D_k) va ayrim kishilar (AK_K) qaramog’ida bo’lgan, hyech qayerda ishlamayotgan aholi tushuniladi. Uning soni quyidagi hisoblanadi:

INF_a=D_k+AK_k

IF_a va INF_a tarkibiga kiruvchi aholini quyidagi sxema ko’rinishida tasvirlash mumkin.

2002 yilda Respublikamizda iqtisodiy faol aholining soni 9018 ming kishini, ya’ni aholining 36,7 foizini tashkil qildi.

Iqtisodiyotda band bo’lgan aholi (IA)-bu iqtisodiy faol aholining asosiy qismi bo’lib, ular jamiyatning barcha sektorlarida band bo’lgan, aniqrog’i ishlayotgan aholi (IA)dir. Ularning tarkibiga ishsizlar (IShS) va ishlash yoshidagi, ammo xalq xo’jaligida band bo’lmagan ishga layoqatli, ishlab chiqarishdan ajaralgan holda o’qiyotgan yoshlar (O’g’) va harbiy xizmatdagilar (HX) kirmaydi:

IA=IF_a-(IShS+O’Yo+HX)

2002 yilda respublikamiz iqtisodiyotda band bo’lganlar soni 8983 ming kishini, ya’ni aholining 36,4 foizini tashkil qildi.

O’zbekiston Respublikasi quyidagilar kishilar ishsizlar deb e’tirof etiladi: 16 yoshdan boshlab to yoshga doir pensiyaga chiqish huquqini olishgacha bo’lgan yoshdagilar; ishga va ish haqiga (mehnat daromadiga) ega bo’lmaganlar; ish qidiruvchi shaxs sifatida mahalliy mehnat organida (birjada) ro’yxatga olinganlar; mehnat qilishga, kasb tayyorligi yoki qayta tayyorgarlikni o’tishga tayyor, mehnatga qobiliyatli shaxslar.

Ishlovchini majburan ish joyiga biriktirish yoki taqsimlash tartibi o’rnatilmagan har qanday mamlakatda ishsizlik yuzaga keladi. Ishsizlikning turli ko’rinishlari mavjud: friksion ishsizlik; strukturaviy ishsizlik; davriy ishsizlik.

Iqtisodiy mustaqil (IM_a), iqtisodiy nomustaqil (INM_a), iqtisodiy faol (IF_a) va iqtisodiy nofaol (INF_a) aholining tarkibi

Jami aholi (A)
IMa		INMa (AKq)
IFa		INFa
	Dq	mehnat qilish yoshidagilar	mehnat qilish yoshida bo’lmaganlar