қўллаш ёқилғи сарфини камайтиради. Бу усулга кўра с у ю қ ч ў я н
эритмаси с и қи қ кислород
б и л а н . қ а й н а т и л а д и .
Натижада, иссиқ-
лик энергиясидан ф ойдаланиш коэф фициенти бош қа пўлат эри
тувчи ускуналарга қараганда 7—12 марта катта бўлади, яъни ушбу
коэф ф ициент кўрсаткичи 5—10 %дан (мартен усули) 70 %га кўта-
рилади. И ккита эритиш қозонидан иборат мартен ўчокдарида и к
киламчи газни ишлатиш ҳисобига ёқилғини тежаш мумкин.
Цемент ишлаб чиқариш саноатида ҳўл усулдан қуруқ усул
технологиясига ўтиш йўли билан ёқилғи сарфини бирмунча ка
майтириш мумкин. Ш унингдек, цемент клинкерини куйдириш да
унинг хоссаларини яхшиловчи минерал қўшиш ҳамда
турли уску-
наларни ишлатиб шламдаги сув микдорини камайтириш , тупроқ-
нинг бир қисми ёки ҳаммасини саноат чиқиндисига (тош қол, кул
ва ҳ.к.) алмаштириш каби илмий-техник ютукдарни қўллаб ёқилғи
сарфини камайтиришга эриш иш мумкин. А йниқса, цемент шла-
мининг намлигини камайтириб куйдириш усулининг самарадор-
лиги анчагина юқоридир. Ш лам нинг намлигини 1 %га кам айти
ришга эриш илса, клинкерни куйдиришга кетадиган харажат 1,7—
2 %га камаяди.
Қуруқ усул билан олинган цементга
кетадиган жами иссикдик
энергияси 2900—3750 кЖ /кг.н и ташкил этса, хўл усулда эса ушбу
кўрсаткич 2—3 баробар ортади. Хом ашё шламига тош қол ёки кул
қўшилса, ёқилғи харажати 15—18 %га камаяди. Тош қол-портланд-
цемент ишлаб чиқаришда ёқилғи сарфи тоза клинкерли цементга
нисбатан яна 30—40 %га қисқаради. Қурилиш аш ёлари саноатида
иссикдик энергияси кўп сарфланадиган йўналишлардан бири йиғ-
ма темир-бетон конструкцияларини ишлаб чиқаришдир. Ўрта ҳисоб-
да 1 м3 йиғма темир-бетон конструкцияси учун 90 кг ёқилғи сарф
ланади Ш ундан 70 %игина конструкция ёки буюмни
иситиш учун
сарф бўлади. Агар иситиш камералари ва иссикдик қувурларидан
ҳавога чиқиб кетаётган буғни сакдаб қолинса, бетонларни буғда
қотириш нинг самарадорлигини ошириш мумкин бўлади. Буғ ка
мералари ичида кенг миқёсда ишлатиладигани — ҳовузсимон, тун-
нелли, кичик босимли ва тирқиш ли турларидир. Ш улардан кам
босимли буғ камераларида бетон конструкцияларини қотирганда
буғ сарфи 30—40 %га камаяди. Ю қори мустаҳкам ва тез қотувчан
цементларни қўллаш, самарали кимёвий қўшилмалардан ф ойда
ланиш , конструкцияларни иситиш муддатини қисқартириш ҳамда
ҳароратни пасайтириш, бетон конструкцияларни электр эн ерги я
си билан иситиш каби технологик жараёнларни такомиллаш ти-
риш ва қўллаш ёқилғини тежашда катга аҳамият касб этади. Ш у
нингдек, бетон қориш масини юқори бикрликда қолипларга жой-
лаш да и с с и қ қо р и ш м ал ар н и иш лати ш , бетон қ о р и ш м а си н и
498
ишлашда механик ва иситиш жараёнларини бир йўла
олиб бориш
билан иссикдик энергиясини тежаш мумкин бўлади. Ю қори мар
кали (М 600—800) бетон конструкцияларни буғ билан қотириш
вақгини 13 соатдан 9—10 соатга камайтириш мумкин. Ҳозирги вақг-
да бетонни қотириш электр магнит майдонида ҳамда инф рақизил
нурлари таъсирида олиб борилмокда.
Б изнинг икдим шароитимизда қурилиш ашёлари ишлаб чиқа-
ришда ёқилғини тежашга дойр имкониятлар кўп. Хусусан, бетон
конструкцияларнинг қотиш ини тезлатиш да куёш энергиясидан
фойдаланиш катта иқтисодий самара беради. Деворбоп сопол аш ё
ларни ишлаб чиқаришда лойга ёнувчан кўмир майдасини ёки ёғоч
қипиғини қўшиб юқори ҳароратда пиширганда 30 %гача ёқилғи-
ни тежаш мумкин бўлади.
Ёқилғини тежаш учун ишлаб чиқариш , таш иш , иш латиш да
исрофгарчиликка ва чиқиндиларнинг кўпайишига йўл қўймаслик
лозим. М асалан, цементни махсус маш ина ёки қадокданган қоп-
ларда ташилса, уни 10—12 %гача иқтисод қилиш мумкин. Ш унинг
дек, бетон иш ларини бажаришда ҳар хил маркали ва бош қа турда
ги цементларни аралаштириб юборилса цементни 6—8 % ортиқ
ишлатишга тўғри келади. Бетон қориш масини тайёрлашда,
йирик
тўлдиргичдаги чанг микдори 1 %га ортса, унга қўшимча қилиб яна
бир фоиз цемент ишлатиш керак бўлади. Агар маркаси М200 ва
M l50 бўлган бетон ёки М50 ва М75 маркали қориш ма тайёрлаш
керак бўлса, М400 маркали цементни ишлатиш нотўғри бўлади.
Бундай ҳолатда цементнинг маркаси М300 бўлса ҳам етарли бўла-
ди ёки бўлмаса" М400 маркали цементга гидравлик фаол кўшилма-
ЛарнИ1 (кул, туйилган тошқол ва ҳ.к.) кўшиш тавсия этилади.
Ц ементнинг ишлатиладиган шароитга, муҳитга, минералогик
таркибига кўра мос келадиганини қўллаш ҳамда чидамлилигини
эътиборга олган ҳолда тавсия этиш керак. М асалан, бетон конст
рукциялар иссиқ буғ камераларида қотирилса,
унга ишлатилган
цемент таркибидаги уч кальцийли алюминат микдори 8 %дан орт
маслиги керак. М еъёрий цемент қориш масининг меъёрий суюкди-
ги катга бўлса, цемент сарфи ортади (20.3-жадвал).
Бетон ва темир-бетон конструкциялари ишлаб чиқариладиган
заводларда бетон қориш масининг таркибини тўғри ва ан и қ таж ри
балар асосида ҳисобланса, анчагина цементни тежаш мумкин бўлади.
Бетон қорку:**асининг бикрлигини ош ириш , тебратма-босим б и
лан қолипла
1
и ,'^ з о н а н с ва зарб билан қолипловчи тебратма уску-
наларда жойлаш |)Қаби усулларни қўллаб цементни тежашга эри-
шиш MyMKHh.“^
9
jfoH технологиясида кимёвий ва минерал кўшил-
маларни
ийкйЩии
буюм ва конструкциялар сифатини ош ириш да
499
