Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Ғиштни қуритиш. 
Пластик усулда қолипланган ғиш тда сув 
миқдори кўп бўлганлиги сабабли уни пиш ириш дан аввал қури- 
тилади. Чунки, ғишт нам ҳолатда пиш ирилса, унинг сирти ички 
қисмига нисбатан тез қуриб, дарзлар пайдо бўлиши мумкин. Хом 
ғишт табиий ёки махсус қуритиш хоналарида қуритилади.
Ғишт заводининг йил бўйи бетўхтов иш лаш и учун сунъий 
қуритиш хоналари бўлиши лозим. Қуритиш хумдонларида ғишт 
табиий суръатдагига нисбатан 3—4 марта тез қурийди. Хом ғиштни 
туннелларда қуритиш бирмунча м укам м аллаш тирилди. Бунда 
аравачаларга терилган хом ғишт узунлиги 70 м.га тенг туннел бўй- 
лаб иссиқ ҳаво ски тутун гази йўналишига қарши юра бошлайди 
ва 15—36 соатдан сўнг туннелнинг иккинчи томонидан хом ғишт 
пишириш учун яроқли ҳолатда қуриб чиқади. Барча сопол буюмлар­
ни ишлаб чиқариш да қуритиш жараёни сунъий равиш да олиб 
борилади. Б ую м ларни қуритиш тар ти би у л ар н и н г ш акли ва 
намлигига боғлиқ. Одатда, сопол буюмларнинг намлиги пиш ириш ­
дан олдин 8—10 %дан ошмаслиги керак. Ғиш тни пиш ириш асосан 
уч босқичга бўлинади: хом ғиштдаги эркин бирикмаган сувни аста- 
секин йўқотиш; хом ғиштни пишириш (900—1000°С); ғиштни аста- 
секин совитиш. П иш ириш ҳарорати ло й н и н г хусусиятига, сопол 
буюмнинг ш аклига қараб ўзгариб туради. Ғиштни пиш ириш да 
ҳарорат 900°С га етганда каолинит А120 3 ва S i0 2 оксидларига ажралиб 
кетади. Хумдоннинг ҳарорати янада ошиши билан лойдаги оксидлар 
ўзаро бир-бири билан бирикиб, янги моддалар силиманит (Al20 3 S i0 2), 
муллит (3Al20 3'2 S i0 2) ҳосил бўлади. Бу моддалар буюм мустаҳкам- 
лигини оширади. П иш ириш жараёнида ғиш тнинг ф изик хоссалари 
текш ириб борилса, 800—900°С га етганда жуда серғовак ҳолатга 
келади, 900°С га тенг бўлганда ғиштдаги айрим енгил эрувчи лой 
заррачалари эрий бошлайди ва қисм ан ғиш т сирти сую к^аниб 
шиша ҳолатига айланади. Ҳарорат янада ошириб борилса, ғиштдаги 
осон эрувчан моддалар эриб, совиганда лой қориш ма қаттиқ тош 
ашёга айланади. Л ойнинг эриш ҳарорати унинг хилига қараб 1100°С 
дан 1500°С гача ўзгаради. Бундай ҳароратда лойдаги жуда кўп 
заррачалар эриса-да, аммо ғишт ўз ш аклини ўзгартирмайди. Ғовак 
сопол буюмлар одатда эриш ҳароратидан ю қорироқ бўлган ҳаро- 
ратда, зич буюмлар сую к^аниш ҳароратидан пастроқ ҳароратда 
пиш ирилади. Сопол буюмлар пиш ириладиган хумдонлар, асосан
183

---

икки хил: туннелли ва айланм а 
бўлади. Узлуксиз п и ш и р и ш
имконига эга бўлган бундай хумдонлар 11 — 12 ойда б и р марта 
таъмирланади. Ҳозирги замон айланм а хумдони эллипс ш аклида 
бўлиб, унинг ички қисми 14 дан 36 тагача хоналарга бўлинган. Бу 
хоналарда хом ғиштни тахлаш ёки п и ш и қ ғиштни олиш учун тор 
изли темир йўллар ўрнатилган. Хоналардаги кераксиз тутун ёки 
газлар хумдоннинг ўртасига қурилган махсус йиғиш канали орқали 
қуритиш хонасига юборилади. Ёқилғи сифатида газ, тош кўмир 
майдаси ёки тош ишлатилади.
Айланма хумдонларда ғишт тахланган жойда қўзғалмай пиш - 
гунга қадар туради ва турган ерида совитилади. Хумдоннинг юқори 
қисмидаги мўркондан тошкўмир ёқилғиси солинади. Газ билан 
пиш ирилганда ёқилғи хумдоннинг қуйи қисмидан берилади. Тун­
нелли хумдонда эса пиш ириш зонаси, аксинча, бир жойда бўлиб, 
ғишт тахланган аравачалар айланиб туради.
Айланма хумдонда бир ойда унинг ҳар куб метр ҳажмидан 2000— 
2500 дона ва ундан ортиқ ғишт чиқарилади. Ғиштни пиш ириш
учун ҳамма жараёнларни ҳисобга олганда, 35—40 соат вақт кетади. 
Бундай хумдонларда ғишт бир текисда пиш ирилиш ига қарамай, 
унинг айрим камчиликлари бор: гиштни хоналарга тахлаш. пиш- 
гандан сўнг уни чиқариб олиш ни м еханизациялаш , иш гиги- 
енасини яхш илаш жуда мушкул. Шу сабабли ҳозирги замон талаб- 
ларига жавоб бера оладиган, қўл меҳнатини кам талаб этадиган, 
ишни механизациялаш га имкон берадиган туннел хумдонлари кўп 
қурилмокда.
Туннел хумдон узун каналдан (60— 150 м) иборат бўлиб, унинг 
ён томонларида тутун, иссиқ ҳаво узатувчи кичик каналчалар бор 
(7.4-расм). Хом ғишт ортилган аравачалар туннел бўйлаб бир 
томонга темир йўлда юради. Пишириладиган буюмлар аравачаларда 
туннелнинг бошланғич қисмида совитилади.
Х умдоннинг фойдали қисми 3,5 дан 5,5 м2. гача бўлади. Туннел 
хумдонларда хом ғишт 30—70 соат давом ида пиш ади. Ёнилғи 
сифатида газ, кокс ёки ёнувчи 
суюкушклар 
ишлатилади.