|
3. Urushdan keyingi yillarda ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi
zo‘ravonligining ko‘chayishi
Urushdan keyin mamlakatda rahbarlik qilish usullari normal holatga o’tadi, tinch
qurilishga moslashtiriladi, ijtimoiy - siyosiy hayot demokratlashtiriladi, degan orzu-
niyatlar ro’yobga chiqmadi. Aksincha iqtisodiyotda, ijtimoiy -siyosiy va ma’naviy
hayotda ma’muriyatchilik kuchaydi. Mamlakatni boshqarish partiya-davlat apparatida
rahbarlik lavozimlarini egallagan tor doiradagi xodimlar tomonidan tayyorlanadigan,
shaxsan Stalin imzosi bilan matbuotda e’lon qilinadigan farmon va qarorlar orqali amalga
oshiriladigan bo’lib qoldi. Hammani, xususan joylardagi rahbarlarni nazorat ostiga olgan
totalitar tuzum Kremlda o’tirganlarga mamlakatni farmon va qarorlar bilan boshqarish
imkoniyatini berardi.
Respublikalarning, jumladan, O’zbekistonning iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy
sohadagi muammolarni hal qilish huquqlari yanada cheklanib bordi. Stalinning g’alabani
ta’minlashda rus halqi asosiy rol o’ynadi, degan mash’um g’oyasi butun malakatni
ruslashtirish siyosatiga aylandi. Ommaviy axborot vositalari, Kompartiya va komsomol
tashkilotlari ruslarni «katta», «ulug’ og’amiz» deb barala targ’ib qila boshladi .
Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridanoq boshlangan qishloq aholisini erdan
mahrum qilish jarayoni urushdan keyin ham davom etdi. 1946 yil sentyabrda VKP(b)
MQ va SSSR hukumatining «kolxozlarda qishloq xo’jalik ustavining buzilishini tugatish
choralari to’g’risida» qarori e’lon qilindi. Qishloq xo’jaligi bilan aloqasi bo’lmagan 1300
tashkilotga yordamchi xo’jalik sifatida berib qo’yilgan 6 ming gektar erni kolxozlarga
qaytarish, kolxozlardagi boshqaruv apparati shtatidan 51 ming kishini qisqartirish kabi
ijobiy ishlar bilan birga jiddiy xatoliklarga, adolatsizliklarga yo’l qo’yildi. Kolxozlar
manfaatlarini himoya qilish bayrog’i ostida respublika qishloqlarida istiqomat qilayotgan
50 ming kolxozchi oilasi qo’lidagi tomorqa erlaridan 25 ming gektari ustavda
belgilanganidan «ortiqcha» deb tortib olindi. Koxoz hududida yashagan, ammo unga a’zo
bo’lmagan 20 ming xo’jalikning go’yo, «qonunga hilof» ravishda egallagan 2,5 ming
gektar erlari ham tortib olindi. Qishloq aholisini erdan mahrum etish jarayoni 50 - yillarda
ham davom etdi. Bu tadbirlar turmushi nochor bo’lgan qishloq aholisining ahvolini
yanada og’irlashtirdi. Bunday adolatsizlikka hech kim qarshi chiqa olmadi. Qishloq
xo’jalik artelining odamlardan so’ramasdan tuzilgan nizomini o’zgartirishni, nizom
266
qoidalarini qishloq aholisining manfaatlariga moslashtirishni respublika rahbariyati ham,
qishloq aholisining o’zi ham ko’tarib chiqa olmadi. Negaki, totalitar tuzum hammani
jilovlab olgan edi. Odamlar asoratga solingan, siyosiy mutelikda yashardi.
Totalitar tizimning eski kasali yana qaytalanib, sovet jamiyati urushdan keyin
boshdan kechirayotgan benihoya og’ir iqtisodiy qiyinchilik, ma’naviy-ruhiy kemtiklik,
o’tkir ijtimoiy-siyosiy tanglik sharoitida mamlakatda hech bir norozilik, tushkunlik
holatlarga izn bermaslik maqsadlarida bir yoqlama qattiqqo’l siyosat yuritish yo’lini tutdi.
Bunda kommunistik mafkura bosimini ayni chog’da Markazda va joylarda, xususan
milliy respublikalarda butun choralar bilan kuchaytirishga asosiy urg’u berildi. Hukmron
kompartiyaning bu boradagi makkorligi shundaki, u keng milliy hududlar aholisini, uning
ilg’or, o’qimishli, ziyoli kuchlarini, mahalliy milliy kadrlarni doimiy tahlikada tutish,
siltab turish, itoatda saqlash uchun bu yangi qatli om mavsumini avvalo Markazdan
boshlashni maqbul topdi. Xususan 1946-1948 yillarda VKP(b) Markazqo’mi tomonidan
adabiyot, san’at, ilm-fan sohalarida o’tkazilgan bir qator anjumanlar, bahslar va ular
yuzasidan qabul qilingan, mohiyatan «g’oyasizlik va kosmopolitizmga qarshi kurash
ruhi» bilan sug’orilgan talay «muhim» qarorlar va hujjatlar qatag’onlikning yangidan
boshlanib, avj olishiga sabab bo’ldi.
Masalan, VKP(b) MQning 1946 yil fevralida qabul qilgan «Zvezda», «Leningrad»
jurnallari to’g’risida, so’ngroq «Katta hayot» kinofilmi, V.Muradelining «Buyuk do’stlik»
operasi to’g’risidagi qarorlari bunga turtki bo’lib xizmat qildi.
Shu asosda 30-yillar mash’um qatag’onligining davomi sifatida ilg’or, mustaqil
fikr yurituvchi, yurt, millat manfaatlarini o’ylovchi, qayg’uruvchi, shu ruhda ijod qiluvchi
ziyolilarni ham Markazda, ham joylarda ta’qib va quvg’in qilish jarayoni avj olib ketdi.
Bundan shu hukmron tuzumga tobe bo’lgan, qo’l-oyog’i zanjirband etilgan jafokash
O’zbekistonning ko’plab ilg’or ziyolilari, ijodkorlari hayoti va qismati ham chetda
qolmadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
