Ў з б е к и с т о н д а в л а т с т а н д а р т и

7.7-rasm. 15. P-simon kompensator sxemasi: N – kompensator yelkasi; V – kompensator beli

7.8-rasm. P-simon kompensator zo’riqishi sxemasi: 1 –sovuq zo’riqtirilmagan holatidagi kompensator holati; 2 – ishchi holati; 3 – sovuq kompensatorning dastlabki turishi

Qaralayotgan qirqimda egiluvchi moment ga teng. Bunda tarmoqlanish quvuridagi eguvchi zo’riqish, P kuchlanishni hisobga olgan holda quyidagicha aniqlaymiz:
(VII.21)
bu yerda
(VII.22)
Yuqorida keltirilgan (21) formuladan har qanday egiluvchan kompensatorni kompensatsiyalash qobiliyatini hisoblash uchun, agarda amaldagi zo’riqishni ruxsat etilganiga almashtirilsa bog’liklika ega bo’lish mumkin:
(VII.23)
Egiluvchan kompensatorlarni kompesatsiyalash qobiliyatini oshirish va kompensatsion zo’riqishni kamaytirish maqsadida kompesatorlarda dastlabki cho’zish ishlari bajariladi. Dastlabki cho’zish qiymati issiqlik tashuvchini haroratiga ko’ra qabul qilinadi.
Dastlabki cho’zish ishlari bajarilgan egiluvchan kompensatorlarning kompensatsiyalash qobiliyati quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
(VII.24)
bu yerda - 23 formula bo’yicha aniqlanadi, -kompesatorni dastlabki cho’zilishi va zo’riqishni relaksatsiyasini hisobga oluvchi koeffitsient (issiqlik tashuvchini harorati 250⁰S gacha bo’lganda = 0,5).
Masala 1. Tashqi diametri 273 mm bo’lgan quvurda o’rnatilgan “P” shaklidagi kompensator o’lchamlarini aniqlang. Qo’zg’almas tayanchlar orasidagi masofa 120 m. Issiqlik tashuvchini harorati 150 ⁰S, tashqi havo harorati -15⁰S.
Echim. 150⁰S da quvurning chiziqli uzayish koeffitsientin ma’lumotnomadan olamiz va u 0,0125 ga teng.
Quvurning chiziqli uzayish koeffitsienti
mm.
Harorat natijasida cho’zishning yarim qiymatiga dastlabki cho’zishni hisobga olgan holda hisobiy uzayish
mm
Silliq egilgan quvur radiusini 1000mm va quvur devori qalinligini 8 mm deb qabul qilamiz. Kompensator yelkasi uzunligi .Bu qiymatlar uchun grafikdan kompensator balandligi va qovushqoqligini aniqlaymiz. ,
Kompesatorning ikkitomon bo’yicha to’g’ri uchastkalarning xaqiqiy uzunligi

Tuzilgan nomogramma bo’yicha to’g’ri uchastkaning uzunligi:
Uchastkaning xaqiqiy uzunligi meyoriy uzunligdan sezilarli darajada ortiq bo’lganligi sababli .kompensatorni kompensatsiyalash qobiliyati va zo’riqish kuchiga aniqliklar kiritilmaydi.
Masala 2. Quvurdagi bo’ladigan issiqlikdan uzayishni, o’rnatilgan bir tomonlama salnikli kompensatorlar uzunligi va kompensatsiyalash uzunligini aniqlang. Issiqlik tashuvchi va tashqi muhitning maksimal harorati:
T_t.h=-21°S; T_n=150°S;
Yechish: Jadvalda kompensatorini maksimal uzunligi Am=1360 mm va uning eng katta kompensatsiya qilish qiymatini yozib olamiz, ya’ni 400 mm.
Uchastkadagi quvurni issiqlikdan kengayishi (uzayishni) aniqlaymiz

Kompensatorni mo’ljallangan kompensatsiya qilish xususiyati
L_pocr=
Kompensatorning o’rnatilgandagi uzunligi
L_pocr=A–Z–(L_pocr– )=1360–40-(360–170)=1130mm
Kompensatorning montaj qilingandagi uzunligi
L_m=L_pocr–0.0125(t_m–t_n) =1130–0.0125(10+21)80=1100mm
Masala 3.
Quyidagi qiymatlar berilgan bo’lsa P shakldagi kompensatorning kanoti uzunligi va E deformatsiyalash kuchini aniqlang.
D_u=300mm
Ikkita qo’zgalmas tayanch orasidagi masofa =100 m issiqlik tashuvchi muhitning maksimal qiymati  =150°S.
Tashqi havo haroratini qiymati t_po=-20°S
Yechish: Issiqlikdan chuzilish

Issiqlik tashuvchi muhit harorati 150°S gacha bo’lganda oldindan cho’zilishni e’tiborga olgan holda hisoblangan issiqlikdan chuzilishni qiymati.

Kompensatorning o’rtasi kompensator yuklamasini yarmiga teng bo’lganda, ya’ni V=0.5N va _rasr=106mm bo’lganda nomogrammadagi VI.13.2 chizmadan H=5,5m va eguvchi kuchning qiymatini R_s=1,6 m ni aniqlaymiz.
Salnikli kompensatorning kompensatsiyalash qobiliyati stakanni korpus ichida erkin yurish yo’li bilan belgilanadi, ammo hisobiy kompensatsiyalash qobiliyati stakanni erkin yurish yo’lidan kam qabul qilinadi.
(VII.25)
bu yerda - stakanni erkin yurish yo’li; - montaj qilish hisobiy haroratidan past bo’lgan holat uchun qoldirilgan, foydalanilmaydigan kompensatsiyalash qobiliyati (kompensatorni har bir stakani uchun =50 mm).
Uchastkalardagi harorat natijasida uzayish qiymati turlicha bo’lishini hisobga olgan holda, kompensatorni kompesatsiyalash qobiliyatidan har doim ham to’laligicha foydalanilmaydi. Bunday hollarda kamera uchun kerakli bo’lgan uzunlikni hisoblash uchun o’rnatish uzunligi quyidagicha aniqlanadi:
(VII.26)
bu yerda A-stakan to’laligicha chiqarilgan vaqtdagi kompensatorning uzunligi; -kompensatorni o’rnatish uzunligi; -quvurning uchastkadagi harorat natijasida uzayishi.
Kompesatorni quvurga ulashdan oldin stakan, montaj qilish vaqtidagi tashqi havo harorati bo’yicha aniqlangan montaj uzunligiga korpusdan chiqariladi. Kompensatorning montaj uzunligi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
(VII.27)
bu yerda -kompensatorni o’rnatish vaqtidagi tashqi havo harorati.
Stakanni kompensatorda harakatlanishiga salnikdagi to’ldirgich xalaqit beradi. To’ldirgichning ishqalanish kuchi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi (N) :
(VII.28)
bu yerda -stakanni tashqi diametri (stakan tayyorlangan quvurni tashqi diametridan 1-3 mm ga kichik), m; - salnik to’ldirgichining uzunligi, m; - issiqlik tashuvchini ishchi bosimi, Pa; - metall bo’yicha to’ldirgichni ishqalanish koeffitsienti.
Linzali kompensatorlarni kompensatsiyalash qobiliyati linzalar soniga ko’ra qabul qilinadi, odatda bu kattalik tayyorlagan korxona pasportida ko’rsatilgan bo’ladi. Linzali kompensatorlarning o’q bo’yicha kuchlanishi quyidagilardan tarkib ttopgan bo’ladi:
(VII.29)
bu yerda - kompensatorni deformatsiyaga reaksiyasi, N; -ichki bosimga bo’lgan reaksiya, N.
Linzali kompensatorlarni harorat deformatsiyasiga reaksiyasi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
(VII.30)
bu yerda -uchastkadagi quvurlarni harorat natijasida uzayishi, m; - kompensatordagi linzalar soni; -bukilgan to’lqin mustaxkamligi, N/m (kompesatorni pasport bo’yicha tasnifidan olinadi).
(VII.31)
Bu yerda φ – linzani konstruktiv koeffitsienti (φ = 0,5÷0,6); D, d – linzani tashqi va ichki diametri, m; R_I – issiqlik tashuvchining ortiqcha bosimi, Pa.
Turli ko’rinishdagi egiluvchan o’z-o’ini kompensatsiyalovchi uchastkalar hisoblanganda, qo’zg’almas tayanchlar quvurlarni absolyut mahkam siqib turadi deb qabul qilinadi.
7.1-jadval
10,15,20 markali po’lat quvurlar uchun qovushqoqlik moduli va chiziqli kengayish koeffitsienti

Quvur devori harorati gradusda, ^0S	Qovushqoqlik moduli ye kg/sm^2	Chiziqli kengayish koeffitsienti α mm/m grad.
20	2,05·10^6	1,18·10^-2
75	1,99·10^6	1,2·10
100	1,975·10^6	1,22·10
125	1,95·10^6	1,24·10
150	1,93·10^6	1,25·10
175	1,915·10^6	1,27·10
200	1,875·10^6	1,28·10
225	1,847·10^6	1,3·10
250	1,82·10^6	1,31·10
275	1,79·10^6	1,32·10
300	1,755·10^6	1,34·10
325	1,727·10^6	1,35·10
350	1,695·10^6	1,36·10
375	1,665·10^6	1,37·10
400	1,63·10^6	1,38·10
425	1,60·10^6	1,40·10

Izoh: jadvalda po’lat quvurning o’rtacha chiziqli kengayish koeffitsienti α 0 ⁰S dan t⁰S gacha olinadi.