*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Sitseron
 
IV-
 
BOB. MENEJMENTGA TIZIMLI-
VAZIYATLI YONDOSHUV NAZARIYASI 
Kalitli  so‘zlar:  unsur,  tizim,  harakat,  bog'liqlik,  iqtisodiy  tizim,  ijtimoiy 
tizim,  korxona,  moddiy  tizim,  mavhum  tizim,  tizimli  yondoshuv,  vaziyatli 
yondoshuv,  funksional  yondoshuv,  miqdorli  yondoshuv,  kibernetika,  materiya, 
jism,  bog'liqlik,  moliya,  tamoyil,  konsern,  menejment  ob’kti,  menejment 
subyekti,  milliy  xojalik,  dekompozitsiya,  vaziyat,  tizimli  menejment,  optimal 
yechim.
 

---

 
1.
 
TIZIM, UNING TURLARI VA VAZIFALARI 
“Tizim”  so‘zi  yunoncha  boiib,  qonuniy  jihatdan  bir-biriga  bogiangan 
ko‘plab  unsurlaming  ma’lum  bir  yaxlitligmi  ifodalaydi.  Unsurlar  -  murakkab 
yaxlit  narsaning  tarkibiy  qismidir.  Moddiy  dunyo  juda  ko‘p  tizimdan  tashkil 
topgan
 
Boshqacha  qilib  aytganda,  tizim  -  bu  tashkil  etuvchilardan  iborat  boigan 
yagona butunlikdir.
 
Tizim nuqtai nazaridan qaraganda ishlab chiqarish axborot aloqalari bilan 
birlashsa,  kibernetika  tizimini  tashkil  etadi.  Tizim  unga  kiruvchi  elementda 
ifodalanuvchi  unsurlar  sifati  va  holati  bilan  xarakterlanadi,  boshqa  tizimlar 
bilan  o‘zaro  ta’sir  natijasida  mavjud  boiadi,  ya’ni  doimo  harakatchan, 
o‘zgaruvchan xususiyatga egadir.
 
Harakat  -  bu  materiyaning  mavjud  boiish  usulidir.  Dunyoda  harakatsiz 
materiya  va  materiyasiz  harakat  mavjud  emas.  Harakat  faoliyat,  energiyani 
ifodalaydi.  Bizni  o'rab  turgan  tabiat  ma’lum  tizimni  yoki  birikmani,  jismlar 
bogiiqligini  tashkil  etadi.  Bu  yerda  jism  deganda  barcha  moddiy  haqiqat, 
yulduzlardan tortib atomlar, efir zarrachalarigacha tushuniladi.
 
Demak,  tizim  -  bu  jismlaming  tabiatini  belgilovchi  tarkibiy  unsurlardan 
tashkil topgan birikmasidan iborat.
 
Bogiiqlik  -  obyektiv  dunyoning  eng  muhim  xususiyatlaridan  biridir. 
Bogiiqlik mavjudlik tufayli dunyo hodisalarining betartib yigindisi emas, balki 
qonuniy  harakat  jarayonidan  iboratdir.  Tizimlar  turli  shakllarga  ega  bo‘ladi. 
Turli-tuman  bo‘lishiga  qaramay,  ulami  shartli  ravishda  quyidagi  turlarga 
ajratish  mumkin:  texnikaviy,  texnologik,  biologik,  tashkiliy,  iqtisodiy  va 
ijtimoiy tizimlar.
 
Tizimning har bir turi o'zining aniq vazifalariga ega:
 
-
 
texnikaviy  tizim,  uskunalar  majmuining  o'zaro  bog‘liq  yig‘indisidan 
iborat (bu korxonaning ishlab chiqarish quwatlaridir);
 
-
 
texnologik tizim qonun-qoida, meyor, standartlar yig‘indisi, marketing 
xizmatidan iborat;
 
-
 
tashkiliy  tizim  ishlab  chiqarish  jarayonini  amalga  oshirish,  mehnat 
resurslaridan  maqbul  ravishda  foydalanish,  menejment  tashkiliy  tizimlarini 
yaratish uchun imkon beradi.
 
Texnikaviy,  texnologik  va  tashkiliy  tizimlar  birgalikda  iqtisodiyotni 
boshqarishning tashkiliy-texnikaviy jihatlarini ta’minlaydi:
 
-
 
milliy  xo‘jalikning  iqtisodiy  tizimi  ham  ishlab  chiqarish,  ham 
ayirboshlashda  yuz  beruvchi  barcha  xo‘jalik,  moliyaviy,  tashkiliy  jarayonlar 
birligini  ifodalaydi.  Iqtisodiy  tizim  menejment  tizimini  qayta  qurishda 
uzluksiz  va  maqsadli  jarayonni  aks  ettirib,  barcha  boshqa  tizimlar  faoliyati 

---

64 
 
samaradorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
 
Shu  bilan  birga,  boshqa  tizimlar  ham  iqtisodiy  tizimga  o‘z  ta’sirini 
o'tkazishi mumkin (masalan, ijtimoiy tizim);
 
-
 
ijtimoiy  tizim  iqtisodiy  tizim  bilan  birga  iqtisodiyot  maqsadlarini 
belgilaydi,  menejmentning  tamoyil  va  uslublarini  shakllantiradi,  ya’ni 
iqtisodiyotni  boshqarishning  ijtimoiy-iqtisodiy  jihatlarini  ifodalaydi.  Hozirgi 
davrda  iqtisodiyotda  ijtimoiy  o‘zgarishlar  amalga  oshishi,  menejmentda 
demokratiyaning  asoslari  kengayishi,  hamkorlikning  yangi  shakllari 
yaratilishi, bozor munosabatlariga o'tilishi, butun milliy xo‘jalik tarkibi qayta 
qurilishi bilan bogiiq ravishda ijtimoiy tizimning ahamiyati ortib bormoqda.
 
 
Inson  eng  muhim  va  faol  unsur  bo‘lgan  ijtimoiy-iqtisodiy  tizim  asosini 
ijtimoiy,  jamoa,  shaxsiy  manfaatlar,  siyosiy,  iqtisodiy,  ijtimoiy,  huquqiy, 
mehnat manfaatlari tashkil etadi.
 
Agar  korxonani  yaxlit  tizim  sifatida  tahlil  etsak,  u  kichik  tizimlar  va 
unsurlar yig‘indisidan iboratligini ko‘ramiz.
 
Demak,  boshqariladigan  tizim  bir  vaqtning  o‘zida  boshqaruvchi  tizim 
ham  boiishi  mumkin.  Menejmentchi  tizhniga  korxona,  konsemlaming 
boshqaruv  jarayonini,  ya’ni  kishilar  jamoasida  ochiq  maqsadga  qaratilgan 
ta’sir  etish  jarayonini  ta’minlovchi  unsur  va  kichik  tizimlari  kiradi. 
Boshqariladigan  tizimga  korxona,  konsemlaming  bevosita  moddiy  boyliklar 
yaratish  va  xizmat  ko‘rsatish  jarayonini  ta’minlovchi  unsur  va  kichik 
tizimlari kiradi.