RASMIY VA NORASMIY BOSHQARISH TUSHUNCHALARI
«Menejment» tushunchasi faqat menejeming tashkiliy faoliyati bilan
bogiiq bo‘lib, uning vazifalariga vakolatlari doirasida topshiriqlar,
ruxsataomalar, ko‘rsatmalar berish, buyurtmalami imzolash, qarorlami qabul
qilish, javobgarlikni o‘matish va majburiyatlami talab qilish kabi
ill
mas’uliyatlar yuklatiladi. Lekin tajribali menejer juda yaxshi biladi, ba’zan
unga bo‘ysunuvchilar bilan oddiy suhbat samarali natijani beradi, uning
zamirida xushmuomalalik yotadi, ya’ni samimiy va ehtiyotkorlik bilan iltimos,
bu ishni unday emas bunday amalga oshirish lozim degan ma’noda
munosabatda bo‘lsa, uni faol ishlashga, mustaqil bo‘lishga, ijodkorlikka
intilishga, ishlami samarali bajarishga mxlantiradi.
Bu ham boshqamv, lekin bu boshqamv asosida menejeming o‘z qo‘l
ostidagilariga, jamoasiga, ulaming muammolariga va umuman, maqsadli
ishlariga boigan norasmiy munosabatlarini aks etadi va quyidagi savollar
tuglladi.
Yaxshimi yoki yomonmi? Norasmiy boshqamv nima uchun kerak boiadi?
Rasmiy boshqarish mumkinmi? Norasmiy boshqamv umumiy boshqaruv
samaradorligini kamaytiradimi? Bu nizo xavfini keltirib chiqarmaydimi?
Menejment amaliyotida faqatgina norasmiy asosda yechilishi mumkin
boigan muammolar va vaziyatlar mavjud. Bundan tashqari, bunday
muammolar soni insoniyatning shakllanishi, ishlab chiqarish va jamiyat
rivojlanishi bilan ortib boradi.
Insoniyat faoliyatida va ishlab chiqarishni rivojlantirishda, mehnatga
ijodiy yondoshishda, shaxsiy innovatsiyalaming ahamiyati tobora muhim
ahamiyat kasb etadi. Ular sifat va dinamik rivojlanishning asosiy omillari
hisoblanadi. Biroq, ijodkorlik va innovatsion nuqtai-nazaridan munosabatlar
ko‘pincha norasmiy boshqamv, ijtimoiy va psixologik motivatsiya bilan
belgilanadi. Insonni har qanday ishni bajarishga majbur qilish mumkin, lekin
insonni yaratish qiyin masala.
Menejeming aniq tashkilotga bo‘lgan rasmiy murojaati har doim ham
amalga oshmasligi mumkin. Albatta, bu muayyan afzalliklarga ega.
Qarorlaming tezkorligi va o‘z vaqtida bajarilishi mas’uliyatni, nazorat qilish
imkoniyatini, funksiyalami oqilona taqsimlashni, ishdagi intizomni, ishdagi
ba’zi automatizm(o‘z-o‘zini boshqarish)lami oshirishga yordam beradi. Ushbu
"qoidalar bo‘yicha ishlash" turidagi ogohlantirishlar juda keng tarqalgan. Bu
firma rahbariyati tomonidan qoida tariqasida falokat sifatida qabul qilinadi, bu
esa yo'qotishga olib keladi. Bugungi kunda faqat rasmiy, hech qanday ijod
qilmasdan entuziazm
26
ga ega boiish istagi salbiy hodisa sifatida qabul qilinadi.
Rasmiy va norasmiy boshqaruvni o‘zaro bir-birini toldirish orqali
birlashtirishga yerishiladi. Agar rasmiy boshqamv haqidagi tushuncha ko'p
yoki kamroq boisa, u holda norasmiy boshqaruvni mumkin boigan
chegaralami aniqlash, omillami namoyon etish, bogliqliklami aniqlash
doirasida tushunish kerak boiadi.
Rasmiy boshqamv alomatlari mavjud tashkiliy tuzilmalarga tayanish,
amaldagi ma’muriy richaglar(buymq, ma’muriy javobgarlik belgilanganlik,
intizomiy talablar va boshqalar)dan foydalanish, ishda qat’iy nazoratni
o‘matish, faqat belgilangan tartibda ishlaydigan ish omillarini hisobga olishdir.
Norasmiy boshqarishning yuzaga kelishini sababi, bu norasmiy munosabatlar
(inson tabiatining afzallik va kamchiliklari, hurmati, avtoriteti, fuqarolaming
26
Entuziazm(jo’shqinlik) - bu o’z-o’zidan ishonch bilan ajralib turadigan his-tuyg’u holatidir (Manba:
httpa://
www.psychologos.ni/articles/view/entoziazm
)
112
o‘zini-o‘zi hurmait, psixologik qarorlari, qiziqishi, individual yoki jamoaviy
qadriyatlari, yetakchiliklari va hokazo.)dir.
Rasmiy boshqaruv rolini oshirish yoki kuchaytirish byukrotiyaga olib
keladi, boshqaruvni kuchsiz, mexanik holatga va shu bilan samaradorligini
pasayishiga olib keladi. Lekin rasmiy boshqamv orqali nafaqat samaradorlikka,
balki ayni paytda normal boshqaruv ham boiishi mumkin emas. Ayniqsa,
ishning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olmagan holda vaziyatni tahlil qilish
salbiy oqibatlarga olib keladi va bunda norasmiy boshqamvning roli kattadir.
Bunday
holda,
boshqamv
jarayoni
abadiy
to‘qnashuvlarga,
mas’uliyatsizliklarga, proteksionizm
27
ga uchraydi. Uning samaradorligini
oshirishga maksimal darajada ta’sir etadigan rasmiy va norasmiy
boshqamvning bunday kombinatsiyasini topish juda muhimdir.
Norasmiy boshqaruv samaradorligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar:
1.
Xodimlaming sifati: kasbiy yetukligi, bilim darajasi, mehnatga
munosabati, menejerga munosabati, shaxsiy dinamikasi (o‘z ustida ishlash,
tajribasining ortishi va boshqalar).
2.
Menejeming shaxsiyati: insoniy fazilatlari, o‘ziga talabchanligi, kasbiy
mahorati, mehr-oqibatliligi, maqsadga muvofiqlikligi.
3.
Tashqi va ichki ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat. Bu rasmiy va norasmiy
boshqaruv nisbatlarini o‘zgartirish imkoniyatini yaratadi.
4.
Boshqariladigan jamoadagi mavjud psixologik iqlim.
5.
Menejment turlari: strategik, innovatsion, marketing, korpoorativ,
inqirozga qarshi va boshqalar.
6.
Jamoada ustun boigan qiziqishlar, qadriyatlar va motivlar.
7.
Jamao, firma. tashkilotning rivojlanish dinamikasi.
27
Protektsionizm(himoyachilik) -(frants. protectionnisme, lat. ptotectio -himoya, homiya qiluvchi), mamlakatning iqtisodiy siyosatini qo’llab-
quwatlashga qaratilgan iqtisodiy siyosati(manha: httpsy/
www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/093/549.htm
)
Rasmiy va norasmiy boshqaruvning kombinatsiyasi aniq sharoit va
vaziyatlami inobatga olgan holda ongli ravishda amalga oshirilishi kerak.
Kombinatsiya nafaqat boshqaruv san’atini, balki ilmiy yondoshuvini,
menejerning malakasini aks ettiradi.
Rasmiy va norasmiy boshqaruvni tub mohiyatini anglash ularning
kombinatsiyasini o‘zgartirishda turli tendensiyalami namoyon qilishi mumkin.
Ushbu o‘zgarishlaming obyektiv chegaralari mavjud bo'lib, ulaming orqasidan
rasmiy boshqamv yoki, eng muhimi, yakuniy rasmiylashtirishga urinish,
nazorat qilinadigan tizimning beqarorligi va kelajakda uning halokatiga olib
kelishi mumkin. Inson mashinaga va robotga aylanib boradi. Muayyan
tashkilot yoki aniqrog'i boshqarishning ma’lum darajasida norasmiy
boshqamvning ham obyektiv chegaralari mavjud bo‘lib, bunda tizim ham
inqirozga tushib qolishi va bir-biridan ajralib ketishi mumkin. Bu esa,
mas’uliyatsizlik, kuchli nazoratning yo‘qligi va nizolaming oqibatidir.
Ko'pincha, rasmiy va norasmiy boshqamvning kombinatsiyasi menejer va
xodimlaming fazilatlari bilan belgilanadi.
Inson va jamiyatning rivojlanishidagi umumiy tendetsiyalar - ta’lim,
yashash va mehnat sharoitlari, ehtiyoj va qiziqishlari, qadriyatlari, texnik
vositalar, axborot texnologiyalari rasmiy va norasmiy boshqamvning
kombinatsiyasiga mutlaqo ta’sir ko‘rsatishi mumkin emas. Har o‘n yilda bir
kishi "boshqacha" bo‘lib qoladi. Norasmiy boshqaruvga bo‘lgan ehtiyoj tobora
о‘sib bormoqda.
Agar rasmiy va norasmiy boshqamv kombinatsiyasi boshqaruvni
takomillashtirish maqsadida qurilgan bo‘lsa, boshqamvni rasmiylashtirish
darajasi cheklovga ega bo‘ladi, chunki insonni uning tabiatining mohiyati
bilan robotga aylantirish mumkin emas. Biroq, norasmiy boshqamv darajasi
chegaralanmagan holda oshib borishi mumkin. Bu inson •rivojlanishining
tendensiyalari, uning ongi, kasbiy tayyorgarligi, qadriyatlar tizimi va
boshqalar bilan izohlanadi. Va keyin rasmiy va norasmiy boshqamv nisbati
o‘zgarishi boshqa shaklga kiradi va o‘zgarishlari turli xil ko‘rinishlarda
bo'ladi, rasmiy va norasmiy boshqaruv nisbati o‘sishining dinamik
xususiyatlarini tanlashni taklif qiladi.
Boshqarish
metodologiyasida
rasmiy
va
norasmiy
boshqaruv
kombinatsiyasi muhim omil hisoblanadi. U boshqarishda ilmiy va tizim tahlil
usullardan keng foydalanish zarurligini belgilaydi. Jamiyatda ustunlik
qiladigan qadriyatlar va manfaatlami o‘rganmasdan, inson
faoliyatining muayyan sharoitlarida uning faoliyatining barcha omillarini
chuqur anglamasdan kerakli kombinatsiyani tanlash mumkin emas.
Rasmiy va norasmiy boshqaruvning kombinatsiyasida, boshqaruvning
san'ati yanada aniq va ravshan ko‘rinadi. Bu nafaqat shunchaki aloqa bilan
bog‘liq emas, balki menejeming o‘ziga xos qobiliyatlari, shaxsiy bilimlari,
114
xislatlari, ko‘nikmalari, malakasi, tajribasi va kasbiy mahoratining
kombinatsiyasini anglatadi.
Shunday qilib, norasmiy boshqamv o‘lchovini belgilashda menejer
intuitsiya
28
(sezgi), oldindan ko'rish va realizm
29
qobiliyati, xavfli tuyg‘ulami
sezish va ishonchni qozonish muhimdir. Bulaming barchasi menejment
san’atiga kiradi.
Norasmiy boshqamv sohasida, teskari ta’sir, ya’ni xodimlar tomonidan
menejemi boshqaruvi mavjud. Menejer faqat jamoani boshqaradi, teskari ta’sir
yo'qligini taxmin qilish mumkin emas va bu tasodifiy emas. Teskari ta’sir
umumiy menejment jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi. Bu ulaming malakasiz
qabul qilingan qarorlarga munosabati yoki yetakchiligi (liderligi)ning natijasi
bo‘lishi mumkin. Teskari ta’sir ko‘pincha menejer tomonidan qabul qilingan
qarorlarga jamoaviy ta’sir(munosabat) shaklida boiadi va boshqamv
jarayonlarini to‘g‘rilashga yordam bera olmaydi, bu esa, kelajakda
menejeming xatti- harakatlariga ta’sir qilmaydi.
Norasmiy boshqamv jamoaning reaksiyasini qo‘llab-quwatlaydi, ishni,
missiyani, menejerga bo‘lgan munosabatdagi o‘zgarishlami o‘z vaqtida tan
oladi. Norasmiy boshqamv boshqamvning umumiy holatini baholashga
yordam beradi. Boshqa tomondan, jamoaning menejerlar harakatlariga ijobiy
munosabatda bo‘lishligiga ta’sir qiladi, chunki ular nafaqat menejer qo‘l
ostidagilarga emas, balki menejeming o‘ziga ham ishonadi.
3.
Do'stlaringiz bilan baham: |