§. Stoletov tajribalari. Fotoeffekt

1. Fotoeffekt hodisasi. Stoletov tajribasi: Yorug’likning moddaga ko’rsatadigan ta’siri natijasida yuzaga keladigan turli hodisalar orasida fotoeffekt, ya’ni yorug’lik ta’sirida moddadan elektronlar urib chiqarilishi muhim o’rin egallaydi. Fotoeffekt hodisasini 1887 yilda nemis fizigi G.Gers kashf etgan. U kuchlanish berilgan uchqun oralig’ining elektrodlarini ul’trabinafsha nurlar bilan yoritganda uchqun chiqishining osonlashishini kuzatgan. Keyinroq Gal’vaks Gersning tajribasida elektrodlarga yorug’lik ta’sir etishi natijasida zaryadlarning ozod bo’lishini va bu zaryadlar elektrodlar o’rtasidagi elektr maydoniga tushganda tezlashib, atrofdagi gazni ionlashtirishini va natijala uchqun chiqishiga sababchi bo’lishini ko’rsatib o’tdi.
Tajribalarning Stoletov ishlatgan sxemasi 15.2-rasmda ko’rsatilgan. Vakuumda joylashgan ikkita (bittasi to’r ko’rinishida, ikkinchisi – yassi) elektrodlar batareyaga ulangan. Bu yerda ampermetr paydo bo’ladigan tok kuchini o’lchash uchun xizmat qiladi. Katodni turli xil to’lqin uzunlikdagi yorug’lik bilan nurlantirib, Stoletov ul’trabinafsha nurlar eng effektiv ta’sir ko’rsatishini aniqladi. Bundan tashqari, zanjirda tok ta’sirida hosil bo’ladigan tok kuchi uning oqimiga to’g’ri proporsional ekanligini aniqladi.
Stoletov tekshirishlarining hozirgacha o’z ahamiyatini yo’qotmagan asosiy natijalari quyidagi xulosalardan iborat:
1) Jism yutayotgan ul’trabinafsha nurlar eng kuchli ta’sir ko’rsatadi.
2) Fototokning kuchi jismning yoritilganligiga proporsionaldir.
3) Yorug’lik ta’sirida manfiy zaryadlar ajralib chiqadi.
Lenard va Tomsonlar 1898 yilda elektr va magnit maydonlarida zaryadlarning og’ish metodiga asoslanib, yorug’lik katoddan chiqaradigan zaryadlangan zarrachalarning solishtirma zaryadini aniqladi va quyidagicha natija oldilar: = -5,2710¹⁷ SGSE birl./g, bu esa elektronning solishtirma zaryadi bilan mos tushadi. Bu yerdan esa yorug’lik ta’sirida katod moddasidan elektronning chiqarilishi ro’y berishini ko’rish mumkin. Bu hodisa fotoelektrik effekt yoki oddiygina qilib fotoeffekt deb ataladi.
Fotoeffekt ikki xil bo’ladi: 1) agar elektronlar yoritilayotgan modda tashqarisiga chiqsa, bunga tashqi fotoeffekt deyiladi. Fotoelektron moddadan chiqishi uchun, u moddaning chiqish ishidan katta bo’lgan kinetik energiyaga ega bo’lishi kerak; 2) agar elektronlar moddaning «o’z» atomlari va molekulalari bilan bog’lanishidan to’la ozod bo’lsa-yu, ammo moddadan tashqariga chiqmasa, bunday hodisani ichki fotoeffekt deyiladi va uni amerikalik olim U.Smit birinchi bo’lib 1873 yilda aniqlagan. Ichki fotoeffekt moddaning elektr o’tkazuvchanligini oshiradi.