" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

5 - § .  H uquqiy  davlat  haqidagi  t a ’lim ot

Insoniyat  davlat  paydo  b o ‘lgan  qadim gi  d avrdan  b u y o n   adolatli 

hokim iyat  (adolatli  h u k m d o r)  h aq id a  o rzu  qilib  keladi.  X uddi  m a n a   shu 

istak  huqu q iy   davlat  haqidagi  t a ’lim o tn in g   vujudga  kelishiga  turtki  bergan.

Huquqiy  davlat

 —  fuqarolik ja m iy atin in g   siyosiy  shakli  b o ‘lib,  jam iyat 

hayotida  d e m o k ra tik   institu tlam in g   rivoj  topishi,  fu q a ro la m in g   o ‘zini  o bzi 

boshqarish  tizim i  mavjudligi  bilan  tavsiflanadigan,  inson  h u q u q   va  m a n ­

faatlarini  u stuvor  t a ’m inlaydigan  davlatdir.  S h u ningdek,  huqu q iy   davlat 

h u q u q   va  q o n u n n in g   ustunligi,  q o n u n   va  sud  oldida  b arch a n in g   tengligi 

t a ’m in lan ad ig an ,  fu q a ro la m in g   h u q u q   va  erkinliklari  kafolatlangan,  davlat

549

---

DAVLAT  VA  H U Q U Q   NAZARIYASI

hokim iyati  vakolatlari  d e m o k ra tik   taqsim lash  asosida  tashkil  etiladigan 

adolatli  davlat  sifatida  t a ’riflanadi.

Hozirgi  zamon  huquqiy  davlati 

—

  a w a l o ,   inson  h u q u q   va  erkinliklari, 

hokim iyatni  am alga  oshirishda  (bevosita  yoki  vakillar  orqali)  xalqning 

ishtiroki  t a ’m inlanuvchi  d e m o k ra tik   davlat.  U  yuksak  huqu q iy   va  siyosiy 

m a d an iy at,  rivojlangan  fuqarolik  jam iy atin i  naza rd a  tutadi.  H u quqiy 

davlatda  fuqarolarga  o ‘z  qarash lari  va  e ’tiqodlarini  q o n u n   doirasida 

him o y a  qilish  im koniyati  t a ’m inlanadi.  Bu,  xususan,  siyosiy  partiyalar  va 

j a m o a t  birlashm alarining  shakllanishi  va  faoliyat  olib  borishi,  siyosiy  plyu­

ralizm,  s o ‘z  va  m a tb u o t  erkinligi  h a m d a   shu  kabilarda  o ‘z  ifodasini 

topadi.

Huquqiy  davlatning  quyidagi  belgilarini  alohida  e 'tirof etish  lozim:

1)  jam iyat  hayotining  b archa  ja b h alarid a  q o n u n n in g   ustunligi;

2)  huqu q iy   davlat  organlarining  faoliyati  hokim iy atn in g   q o n u n  

chiqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud  ta rm o q larig a  b o ‘linishi  prinsipiga 

asoslanadi;

3)  shaxs  va  davlatning  o ‘zaro  m a s ’ulligi;

4)

  fu q a ro la m in g   h u q u q   va  erkinliklari  a m ald a  t a ’m inlanishi,  ularning 

huquqiy  va  ijtimoiy  him oyalanganligi;

5)  konstitutsiya  doirasida  ish  olib  boruvchi  turli  partiyalar,  ta sh k ilo t­

lar  va  b irlash m ala m in g   erkin  faoliyati,  turli  mafkuraviy  qarashlarning 

mavjudligiga  asoslangan  siyosiy  va  mafkuraviy  plyuralizm ning  q a r o r  t o p ­

ganligi;

6)  ja m iy atd a  qonuniylik  va  h u quqiy  ta rtib o tn in g   barqarorligi.

H u quqiy  davlat  shakllanishining  q o ‘sh im c h a   omillari  va  shartlari

qatoriga  quyidagilam i  kiritish  m um kin:

—  ijtimoiy  o n g d a  huqu q iy   nigilizmga  b a rh a m   berish;

—  yuksak  darajadagi  siyosiy-huquqiy  savodxonlikka  erishish;

—  partiyalar  bilan  davlat  organlari  funksiyalarini  ajratish;

—  davlat  bosh q am v in i  dem okratlashtirish;

—  huqu q iy   m ad an iy atn i  yuksaltirish;

—  yangi  huqu q iy   tafakkur  va  h u quqiy  qadriyatlarning  vujudga  keltiri­

lishi.

550

---

XXIV  B O B.  JA M IY A T,  DAVLAT,  HU Q U Q :  HO ZIRGI  R IVO JLAN ISH I  VA  ISTIQ BOLLARI

H u q u q iy   davlatda  tabiiy-tarixiy  h u q u q   va  erkinliklar,  davlat  bilan 

m u n o s a b a tla rd a   fu q arolar  m anfa atin in g   ustunligi,  h u q u q d a   u m u m in s o n iy  

asoslar,  in s o n n in g   oliy  qadri  ta 'm in la n a d i.  “ H u q u q iy   d avlat”  tu s h u n - 

chasi —  dem ok ra tiy a ,  insonparvarlik,  inson  huquqlari,  siyosiy  va  iqtisodiy 

erkinliklar,  liberalizm  kabi  m u h im   u m u m in s o n iy   q ad riyatlardan  biri. 

H u quqiy  davlatning  m ohiyati  —  ijtimoiy  va  siyosiy  hayotda  hu q u q n in g  

ustunligi,  suveren  h u quqiy  hokim iy atn in g   m avjudligida  ifodalanadi. 

H okim iy atn in g   b o ‘linishi  prinsip  y o rd a m id a   davlat  huqu q iy   usulda  tash- 

kil  topa di  va  faoliyat  k o ‘rsatadi,  bu  siyosiy  hayo tn in g   dem okratiyalashuvi 

m ezonidir.  H u q u q iy   davlatning  oddiy  d avlatdan  farqi  n im ad a?  Oddiy 

davlat  b u tu n   h o k im iy a tn i  o ‘z  q o ‘lida  jam laganligi,  h u q u q   bilan  ch ega- 

ralanm aganligi,  davlatning ja m iy a td a n   ustunligi,  fuqaroning  davlat  organ- 

lari  va  m a n sa b d o r  shaxslar  o bzb oshim chaligidan  him o y a  qilinmaganligi 

bilan  tavsiflanadi.  U n d a n   farqli  o ‘laroq,  huquqiy  davlat  h u q u q   bilan 

b o g ‘langan  b o i a d i ,   q o n u n n in g   ustunligidan  kelib  chiq ad i,  jam iyat 

t o m o n i d a n   belgilanga n  m e z o n la r   d o irasid a  ish  k o ‘radi,  ja m iy atg a 

b o ‘ysunadi,  fuqarolar  oldida  m a s ’ul  b o ‘ladi,  fuqarolarning  ijtimoiy  va 

huqu q iy   him oyasini  t a ’minlaydi.  Ayni  vaqtda,  boshqa  h a r   q an d ay   davlat 

singari,  h u q u q iy   davlat  h a m   u m u m iy  jihatlarga  ega  b o ‘ladi.  U la r  quyida- 

gilardan  iborat:

1)  om m aviy-siyosiy  hokim iyat  ichki  va  tashqi  siyosat  olib  borish  vosi- 

tasi  sifatida  huqu q iy   davlatga  xosdir;

2)  h u quqiy  davlat  ja m iy a tn in g   tegishli  ijtimoiy-iqtisodiy  negiziga 

asoslangan  uning  siyosiy  tashkilotidir;

3)  d e m o k ra tik   davlat  m exanizm iga  ega  b o i a d i ;

4 )

  soliqlar  va  b o sh q a  yig‘im lar  hisobidan  t a ’m inlanadi;

5)  davlat  suverenitetini  xalq  suverenitetiga  muvofiq  am alga  oshiradi.

H u q u q iy   davlat  m exan izm in in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlari  quyidagilar-

d a n   iborat.  U n in g   bare ha  tarkibiy  qismlari  va  elem entlari  hokim iyatning 

b o l i n i s h i   prinsipi  asosida,  o ‘z  ijtimoiy  vazifalariga  muvofiq  ravishda  ish 

olib  boradi.  H u q u q iy   davlatning  hokim iyat  vakolatlariga  ega  b o ‘lgan 

organlari  o ‘z  faoliyatida  ja m iy at  xohish-irodasini  ro ‘yobga  chiqaradi. 

H u q u q iy   davlatning  tarkibiy  qismlari  va  elem entlari  o ‘z  faoliyatini

551

---

DAVLAT  VA  H U Q U Q   NAZARIYASI

a m a ld a g i  q o n u n la rg a   m u v o fiq   ta sh k il  e ta d i  va  a m a lg a   o sh irad i. 

M a n s a b d o r  shaxslar  fuqarolarning  konstitutsiya  va  b o sh q a  n o rm ativ - 

h uqu q iy   hujjatlar  bilan  kafolatlangan  huquqlari  va  erkinliklariga  tajovuz 

qilganlik  u c h u n   shaxsan  javobgar  b o ‘ladi.  F u q a ro la rn in g   h u q u q   va  erkin- 

liklari  h u quqiy  davlat  organlari  to m o n id a n   t a ’m inlanadi.  H u q u q iy   davlat 

funksiyalari  uning  apparati  y o rd a m id a   am alga  oshiriladi.  S h u n d a y   qilib, 

h uqu q iy   davlat  m exan izm in in g   d e m o k ra tik   xususiyati  u n in g   o ‘zi  xizm at 

qiladigan  ja m iy at  oldida  javobgarligi  bilan  belgilanadi.  H u q u q iy   d avlat­

ning  rivojlanish  bosqichlari  fuqarolik ja m iy atin in g   rivojlanish  bosqichlari- 

ga  m u tan o sib   b o ‘ladi.

H u quqiy  davlatda  davlat  hokim iyati  m u tlaq   b o ‘lm aydi.  Bu  nafaqat 

h u q u q n in g   ustunligi,  davlat  h okim iyatining  h u q u q   bilan  b o g ‘liqligi,  balki 

davlat  hokim iyatining  tuzilishi,  uni  am alga  oshirish  shakllari  bilan  ham  

belgilanadi.  Bu  yerda  hokim iyatning  boNinishi  nazariyasiga  m urojaat  etish 

o ‘rinli  b o ‘ladi.  Bu  nazariyaga  b in o a n ,  h o k im iyatlar  (q o n u n   chiqaruvchi, 

ijro  etuvchi  va  sud  hokim iyatlari)ning  birikib  ketishi,  bir  org an d a,  bir 

shaxs  q o i i d a   ja m lanishi  shaxs  erkinligini  y o ‘q qa  chiqaradi.  Shu  bois, 

h u q u q   bilan  bo g ‘liq  boMmagan  avtoritar  m u tla q   hokim iyat  vujudga  keli- 

shining  oldini  olish  u c h u n   h o kim iyatning  k o ‘rsatilgan  ta rm o q larg a  b o ‘li- 

nishi  am alga  oshadi.

H okim iyatning  b o ‘linishi  y o rd a m id a   davlat  huqu q iy   usulda  tashkil 

top a d i  va  faoliyat  k o ‘rsatadi:  davlat  organlari  b ir-birining  o ‘rnini  b o sm ay 

o ‘z  vakolatlari  doirasida  ish  olib  boradilar;  q o n u n c h ilik ,  ijro  va  sud 

hokim iyatini  am alga  oshiruvchi  davlat  organlarining  o ‘zaro  m u n o s a b a t- 

larida  m u v o z an at,  m utanosiblik,  o ‘zaro  n azorat  o ‘rnatiladi.

H okim iy atn in g   q o n u n   ch iqaruvchi,  ijro  etuvchi  va  sud  tarm oqlariga 

b o ‘linishi  prinsipi  ularning  h a r  biri  mustaqil  ish  k o ‘rishi  va  boshqa  ta r- 

m o q la r  ishiga  aralashmasligini  anglatadi.  Bu  prinsip  izchil  am alga  oshi- 

rilgan  ta q d ird a  u  yoki  bu  hokim iyat  ta rm o g ‘ining  b o sh q a  ta rm o q   vakola- 

tini  o ‘zlashtirish  im koniyatiga  ch ek   q o ‘yiladi.  H okim iyat  tarm oq larin in g  

“ o ‘zaro  m u voz anat  va  ch eklovlar”  tizimi  yaratilsa,  hokim iy atn in g   b o ‘li- 

nishi  prinsipi  yashovchan  xususiyat  kasb  etadi.  M azk u r  tizim   bir  h o k im i­

yat  tarm ogfi  b o sh q a  ta rm o q   vakolatlarini  q o n u n g a   xilof  ravishda  tortib

552

---

XXIV  B O B .  JA M IY A T,  DAVLAT,  H U Q U Q :  HO ZIR G I  RIVO JLAN ISH I  VA  ISTIQ BOLLARI

olish  im koniyatini  cheklaydi  va  davlat  o rg anlarining  n o rm al  faoliyatini 

t a ’minlaydi.

Hozirgi  ilg‘o r  d e m o k ra tik   davlatlarda  davlat  hokim iyatining  klassik 

“ u ch  t a r m o q ”q a  b o l i n i s h i   bilan  bir  qato rd a ,  uning  federativ  tuzilishi  ham  

hokim iyatni  taqsim lash  va  nom arkazlashtirish  usuli  hisoblanishiga  e ’tibor 

berish  lozim.

D e m o k ra tik   ja m iy at  u c h u n   hokim iy atn in g   b o ‘linishi  prinsipi  ayniqsa 

m u h im d ir.  U  nafaqat  davlat  organlari  o ‘rtasida  m e h n a t  taqsim otini,  balki 

davlat  h okim iyatining  bir  q o ‘lda  ja m lanishi,  av toritar  yoki  totalitar 

hokim iyatga  aylanishining  oldini  oluvchi  barqarorlik,  “ ta qsim la nganlik” ni 

ifodalaydi.  Bu  prinsip  d e m o k ra tik   ja m iy a td a   h ar  u c h   hokim iy atn in g   ham  

bir  xil,  teng  kuchga  ega  ekanligi,  bir-birini  m uvozanatga  solish  va  ch ek - 

lash  vositasi  b o ‘lib  xizm at  qilishi,  biri  b o shqalaridan  ustun  b o ‘lishiga, 

m a sa la n ,  b o s h q a ru v   hokim iy ati  av to rita r  hokim iy atg a,  q o n u n c h ilik  

hokim iyati  esa  —  b oshqaruvni  h a m ,  odil  sudlovni  h am   b o ‘ysundirgan 

to ta lita r  hokim iyatga  aylanishiga  y o ‘l  q o ‘ymasligini  naza rd a  tutadi.  Biroq, 

h a tto   hokim iy atn in g   b o ‘linishi  talabi  bajarilgan,  “ o ‘zaro  m u v o z an at  va 

ch ek lo v lar”  tizimi  yaratilgan  b o ‘lsa  ham   davlat  albatta,  h u quqiy  b o ‘laver- 

maydi.  Shu  bois  h u quqiy  davlatning  navbatdagi  belgisi  —  q o n u n   ustu- 

vorligi  belgisi  a lo h id a  aham iy at  kasb  etadi.

H uq u q iy   davlatda  b iro n -b ir   davlat  organi,  m a n sa b d o r  shaxs,  ja m o a  

yoki  ja m o a t  tashkiloti,  b iro n -b ir   o d a m   q o n u n n i  buzishi  m u m k in   emas. 

Q o n u n n i  buzganlik  u c h u n   u lar  q a t’iy  yuridik  javobgarlikka  tortiladi. 

Q o n u n n in g   ustunligi  t o ‘g brisida  s o ‘z  yuritilar  ek an,  bu  b a rc h a   qonun o sti 

hujjatlari  q o n u n g a   muvofiq  b o ‘lishi  lozimligi,  m a n sa b d o r  shaxslar  uni 

bajarishdan  b o ‘yin  tovlamasligi  yoki  uni  buzmasligi  naza rd a  tutiladi.  Bun- 

d an  tashqari,  b arch a  oddiy  fuqarolar  h am   o ‘z  faoliyatida  q o n u n g a   rioya 

qilishlari  lozim.  B uning  u c h u n   ular  q o n u n   m a z m u n id a n   x ab ardor  b o ‘lish- 

lari  kerak.

H u quqiy  davlat  K onstitutsiyaning  barqarorligini  h am   nazarda  tutadi. 

U n i  te z -te z   o ‘zgartirish,  t o ‘ldirish  va  yangilash  m aqsadga  muvofiq  emas. 

Z e ro ,  bu  h o ld a  u  davlatning  b arqaror,  uzoq  m uddatli  xususiyatga  ega 

Asosiy  q o n u n i  b o ‘lm ay  qoladi.  Agar  Konstitutsiya  ja m iy a tn in g   davlat

553

---

DAVLAT  VA  HU Q U Q   NAZARIYASI

darajasidagi  xohish-irodasini  ifodalasa,  uni  o ‘zgartirish,  yangilash  xususiy 

x o h ish-irodaga  em as,  balki  Konstitutsiyaga  muvofiq  am alga  oshirilishi 

lozim.

Q onuniylikni  m u sta h k am lash   —  h u quqiy  davlatning  bosh  m ezoni. 

0 ‘zbekiston  Respublikasida  qabul  qilinuvchi  b a rc h a   n o rm a tiv -h u q u q iy  

hujjatlar  0 ‘zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasiga  zid  bofiishi 

m u m k in   em as.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Konstitutsiyaga  m os 

b o ‘lgan  va  0 ‘zbekiston  Respublikasining  b u tu n   h u d u d id a   m ajburiy  sanal- 

g a n  

f a rm o n la r, 

q a r o r la r   va  fa rm o y is h la r   c h iq a ra d i. 

0 ‘z b e k isto n  

Respublikasi  H u k u m a ti  qarorla r  va  farm oyishlar  qabul  qiladi,  ularning 

ijrosini  t a ’minlaydi.  U lar  0 ‘zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasi, 

q o n u n la ri, 

P rezident  farm onlariga  asoslanadi  va  0 ‘zbekiston  Res­

publikasining  b u tu n   h u d u d id a   ijro  etish  u c h u n   majburiydir.  Q o nuniylik  va 

huqu q iy   davlat  —  k o ‘p jih a td a n   uzviy  kategoriyalardir,  biroq  u lar  o ‘rtasi- 

d a  farq  bor.  Q onuniylik  h u q u q   sohasidagi  b a rc h a   subyektlarning  q o n u n ­

larga  s o ‘zsiz  rioya  etishlarini  talab  qiladi,  huqu q iy   davlat  esa,  xuddi  s h u n ­

day  talabni  xalq  hokim iyati  funksiyalarini  bajaruvchi  davlat  tuzilm alariga 

nisbatan  h a m   q o ‘yadi.  Shu  sababli  huqu q iy   davlatchilik,  eng  avvalo, 

hokim iyat  tuzilm alari,  c h u n o n c h i,  davlat  hokim iyati,  boshqaruv,  sud  va 

prok u ratu ra  organlari  h a m d a   u larning  m a n sa b d o r  shaxslari  faoliyatida 

q o n u n   ustuvorligini  anglatadi.

H u quqiy  davlatda  inson  h u quqlari  poym ol  etilishiga  y o ‘l  q o ‘yilmaydi. 

Boz  ustiga,  huqu q iy   davlat  b u   huq u q la rn i  am alga  oshirishni  q a t ’iy  va 

izchil  t a ’minlashi  va  ularni  him o y a  qilishi  lozim.  S hu  m u n o s a b a t  bilan 

ja m iy a t  va  davlat  hayotining  turli  ja b h alarid a  huqu q iy   tenglik  m u a m m o s i 

a lohida  aham iyat  kasb  etadi.  U n in g   y echim i  davlat  b u n d a y   tenglikni 

t a ’m inlovchi  ishonchli  kafolatlarni  yaratishini  naza rd a  tutadi.

H u quqiy  davlatga  xos  b o ‘lgan  inson  va  fuqaro  h u q u q   va  erkinliklari 

ro ‘yxati  xalqaro  hujjatlarda  ifodalangan.  Bu,  eng  avvalo,  B M T   Bosh 

Assambleyasi  1948-yil  10-dekabrda  qabul  qilgan  In so n   huquqlari  u m u m -  

j a h o n   deklaratsiyasi,  1966-yil  16-dekabrda  qabul  qilgan  “ Iqtisodiy,  ijti­

m oiy  va  m a daniy  h u q u q la r  t o ‘g ‘risidagi  xalqaro  P a k t”  h a m d a   “ F u qarolik 

va  siyosiy  h u q u q la r  t o ‘g ‘risidagi  xalqaro  P a k t”  va  boshqalardir.

554

---

XXIV  B O B .  JA M IY A T,  DAVLAT,  H U Q U Q :  HOZIRGI  RIVO JLAN ISH I  VA  ISTIQ BOLLARI

K o ‘rsatilgan  hujjatlarda  e ’lon  qilingan  h u q u q   va  erkinliklar  rcVyxati 

h u quqiy  davlatlarning  konstitutsiyalarida  m u sta h k am lab   q o ‘yilgan  va 

kafolatlangan.  U lard a  shaxsni  yuridik  him o y a  qilishga  alohida  e ’tibor 

beriladi.  M a ’lum ki,  aybsizlik  prezum psiyasisiz  shaxsni  yuridik  him o y a  qil- 

ishni  t a ’m in la s h   m u m k in   em a s.  A ybsizlik  p re z u m p siy a s i  h aqiqiy 

d e m o k ra tik   davlatda  fuqarolarning  u  yoki  bu  jin o y a tn i  sodir  etishda  ayb- 

dorligi  yoki  aybsizligi  bilan  b o g ‘liq  b a rc h a   masalalarni  faqat  sud  hal  qili- 

shini  anglatadi.